Ol Man Blong Wol Ya Oli Fraet

LONG Febuwari 26, 1993, wan terorisa i haedem wan bigfala bom long wan trak we i stop i stap long rod, ale taem bom ya i bosta, i seksekem Wol Tred Senta long Nyu Yok Siti we i gat 110 store blong hem. Plante taosen man we oli wok long ples ya oli kalabus long ol elevetab we oli no moa save wok, no oli mas ron daon long ol lada we i gat fulap smok long olgeta. Oli harem fraet ya we i fulap naoia, long wol we i raf tumas.

Ol man long plante kantri oli stap fraet tumas long ol bom, we oli bosta oltaem long ol kantri olsem Aerlan mo Lebanon. !Yes, long wan dei nomo long Maj 12, 1993, i gat 13 bom i bosta​—long Bombei, India​—oli kilim i ded samwe 200 man! Wan man i talem se: “Olgeta man long Bombei oli go krangke.” Magasin ya News week, i talem se fasin ya blong haedem ol bom long ol trak “we i stap hapen oltaem nomo, i mekem ol man oli fraet moa.”

Ol Fraet Long Saed Blong Nyuklia Paoa i Gohed

I gat fraet se i isi blong wan bom i bosta long wan long ol enjin we oli stap kontrolem nyuklia paoa. Sipos wan bom i kasemgud wan faktri blong nyuklia paoa, i save mekem ol man oli safa tumas mo i save mekem bigfala damej, we yumi no save talem se i bigfala olsem wanem. Blong soem se ol man oli gat risen blong fraet long samting ya, i gat wan man we i traem blong bangem trak blong hem i gotru long wan get we i blokem faktri blong nyuklia paoa, long Tri Mael Aelan long Yunaeted Stet.

Plante man oli fraet se ol teroris mo ol politik rula we oli hanggri from paoa bambae oli kasem ol nyuklia tul blong faet. Sam oli fraet se ol taosen nyuklia sayentis we oli no moa gat wok long ples we bifo oli kolem Soviet Yunion, bambae oli traem blong salem save blong olgeta. Antap moa, nating se oli mekem wan kontrak mo sam narafala plan blong mekem wan bigfala wok blong katem daon ol nyuklia tul blong faet, be wok ya bambae i no save gohed long plante yia. Go kasem taem ya, tingting ya bambae i stap wetem ol man se, wan krangke man i save girap mo yusum ol tul blong faet ya, mo denja ya i stap olsem wan bigfala blak klaod we i save karem wan strong win i kam.

Raf Fasin Blong Kilim Man i Mekem Fraet i Kamaot

Raf fasin blong kilim man we i stap kam antap stlong olgeta ples, i mekem ol man oli fraet taem oli stap long ol haos blong olgeta mo long ol rod. I gat samwe long 23,200 man Amerika we oli ded long 1990 from we sam man oli kilim olgeta oli ded. Wan eksampel, long bigfala taon blong Jikago, fasin ya blong yusum drag ya krak koken i kam antap, ale hemia wan long ol samting we i mekem se i gat kolosap 700 man we ol man oli kilim olgeta oli ded long wan yia. Sam eria long ol bigfala taon oli kam ol ples blong faet, mo ol man wetem ol pikinini we oli stap pas long rod nomo, oli ded from we bolet blong masket blong ol man we oli stap faet i kasem olgeta. Wan magasin i talem se: “Fasin blong kilim man i stap kam antap kwiktaem long ol bigfala taon. . . . I no gat man we i save ronwe long trabol ya, from we ol komuniti long evri ples long [Yunaeted Stet] oli fulap wetem ol drag mo ol yangfala we oli wael. Evri yia 1 long evri 4 famle long Amerika, oli kasem trabol long saed blong fasin blong kilim man no fasin stil.”​—U.S.News & World Report, Oktoba 7, 1991.

Ol woman oli fraet bigwan long fasin ya blong fosem woman. Long Franis, namba blong ol woman we oli talemaot se wan man i bin fosem olgeta, i go antap kasem 62 pesen stat long 1985 kasem 1990. Long Kanada, long sikis yia nomo, fasin ya blong man i faetem woman blong fosem hem, i dabol mekem se i kasem 27,000. Jemani i ripotem se long evri seven menet wan man i faetem woman blong fosem hem.

Ol pikinini tu oli fraet se laef blong olgeta i stap long denja. Magasin ya Newsweek i ripotem se long Yunaeted Stet, “ol pikinini, nating se oli stap long klas fo mo faef nomo, oli stap karem ol tul blong faet, mo ol tija mo ol man we oli wok long skul oli stap fraet tumas from.” Fasin ya i nogud tumas mekem se 25 pesen long ol bigfala skul long taon, oli yusum wan mesin we i wok wetem lektrik blong givim saen taem i gat wan samting we i aean i kam kolosap long hem, be ol yangfala we oli gat strong tingting oli faenem wan rod blong winim samting ya, taem oli pasem ol masket i go long ol narafala tru long ol windo.

Fraet Long AIDS

Plante moa man naoia oli fraet bigwan blong kasem AIDS. I bin gat bitim 230,000 man we oli kasem AIDS long Yunaeted Stet nomo. AIDS i kam namba sikis samting we i kilim ded ol yangfala we oli gat 15 kasem 24 yia. Newsweek i talem se, “Fyuja i mekem ol man oli fraet from sik ya i save kamaot yet long plante moa ples.”

Ded long AIDS i kam antap oltaem long ol man we oli wok olsem man blong danis, ol man blong plei long ol store no long ol sinema, ol man blong plei myusek, ol man blong soemaot ol nyufala stael blong klos, ol man blong wok long televisin, mo blong dro, mo ol man long olkaen wok olsem. Wan ripot i talem se 60 pesen blong ol man Paris we oli mekem wok blong raetem ol buk, dro, mo plei long sinema no myusek we oli ded taem oli gat 25 kasem 44 yia, oli ded long AIDS. WHO (World Health Organization) i ripotem se 8 milyan kasem 15 milyan man olbaot long wol oli kasem jem ya HIV finis. Dokta Michael Merson, we i wan daerekta blong WHO i talem se: “Naoia i klia se namba blong ol man long ful wol we oli kasem jem ya HIV i stap kam antap kwiktaem, speseli long ol pua kantri.”

Mo tu, i gat ol trabol long saed blong doti long win mo wora blong wol mo ol narafala samting tu we oli mekem ol man oli fraet. Be, ol ripot we yumi ridim finis oli naf blong soemaot klia se olgeta man long wol ya oli fraet. ?Samting ya i gat wan spesel mining? ?Bambae i gat wan taem we yumi save tingbaot, we bambae yumi haremgud from we yumi no moa fraet?

[Ol futnot]

[Foto Credit Line blong pija long pej 2]

Cover photos: Left: Tom Haley/​Sipa Press; Bottom: Malanca/​Sipa Press

[Foto Credit Line blong pija long pej 3]

Bob Strong/Sipa Press