Loa We Oli Talemaot Nomo—?From Wanem Oli Raetem Loa Ya?

?FROM wanem plante Jyu long faswan handred yia oli no akseptem Jisas olsem Mesaea? Wan man blong taem ya i raetem se: “Nao taem Jisas i go insaed long yad blong haos blong God bakegen, hem i stap tijim ol man. Nao ol jif blong Isrel oli kam askem long hem se, ‘?Olsem wanem yu stap mekem ol samting ya? ?Hu i givim raet long yu blong mekem olsem?’ ” (Matiu 21:23) Long tingting blong ol jif blong Isrel, Hae God i givim Tora (Loa) long nesen blong Isrel, mo hem i givim raet long sam man blong tijim ol narafala. Ale, oli wantem save sipos Jisas i gat raet ya.

Jisas i pruvum se hem i gat bigfala respek long Tora, mo long ol man we oli gat hae posisen from Tora. (Matiu 5:​17-​20; Luk 5:​14; 17:14) Be plante taem hem i tok strong long ol man we oli ademap sam rul long Loa blong God. (Matiu 15:​3-9; 23:​2-​28) Ol man olsem oli folem ol rul we oli kolem ‘Loa we oli talemaot nomo.’ Jisas i no wantem folem loa ya. From samting ya, plante man oli no akseptem hem olsem Mesaea. Oli bilivim se God i no save agri long wan man we i no sapotem ol rul blong ol jif blong Isrel.

?Be loa ya we oli talemaot nomo, hem i kam long weples? ?Olsem wanem ol Jyu oli akseptem se loa ya i gat wan paoa we i sem mak long paoa blong Loa we Moses i raetem long Baebol? Mo, fastaem, loa ya, i bin jes sam rul we oli talemaot nomo. Taswe, ?from wanem biaen ol Jyu oli raetem ol rul ya?

?Ol Rul Ya Oli Kamaot Wea?

Ol man Isrel oli mekem wan kontrak wetem Jeova long Hil Sinae long 1513 B.K.T.a Moses i givim long olgeta ol rul blong kontrak ya. (Eksodas 24:3) Sipos oli folem ol rul ya, ale bambae oli save kam ‘klin long fes blong God,’ oli save kam ‘tabu, from we God i tabu, hem i klin olgeta.’ (Levitikas 11:44) Loa blong kontrak i askem ol man Isrel blong mekem sam sakrefaes blong wosipim Jeova, mo oli mas askem long ol pris blong mekem ol sakrefaes ya. I gat wan stamba ples blong mekem wosip​—⁠hemia haos blong God long Jerusalem.—Dutronome 12:​5-7; 2 Kronikel 6:​4-6.

Loa blong Moses i givim ol stamba rul we nesen blong Isrel i save folem blong wosipim Jeova. Be i tru se Loa ya i no eksplenem olgeta smosmol samting. Eksampel, Loa i blokem ol man blong wok long Sabat, be hem i no eksplenem long klia fasin wanem samting i wan wok, mo wanem samting i no wan wok.​—Eksodas 20:10.

Sipos Jeova i bin tingting se i stret blong mekem olsem, i sua se hem i save givim plante smosmol rul we oli save ansa long olgeta kwestin we ol man bambae oli askem. Be taem Jeova i wokem ol man, hem i givim long olgeta wan tingting we i jajem olgeta. Mo hem i letem ol man oli tekem prapa disisen blong olgeta, oli jusum olsem wanem bambae oli mas obei long wan rul. Loa i givim plante eksampel blong soem olsem wanem ol pris, ol Livaet mo ol jaj oli stretem sam trabol long kot. (Dutronome 17:​8-​11) Taem i pas, ol pris oli stretem plante trabol, mo sam jajmen oli kam olsem eksampel we ol kot oli save folem long plante yia. I sem mak long haos blong Jeova. Ol pris oli eksplenem long ol pikinini blong olgeta ol fasin blong wok blong olgeta, mo biaen, taem ol pikinini ya oli kam bigman, oli eksplenem ol fasin ya long ol prapa pikinini blong olgeta. Plante yia i pas, mo sloslou, ol man Isrel oli gat plante plante rul blong lidim ol fasin blong olgeta.

Be, long stamba blong wosip blong Isrel, i gat Loa we Moses i raetem, i stap. Eksodas 24⁠:​3, 4 i talem se: “Nao Moses i godaon, i stanap long fes blong ol man, i talemaot olgeta tok ya we Hae God i talem long hem, wetem olgeta rul ya tu, mo olgeta man ya evriwan oli tok wantaem, oli talem se, “Bambae mifala i mekem evri samting we hem i talem.” Nao Moses i raetemdaon olgeta tok ya we Hae God i talem long hem.” God i mekem kontrak wetem ol man Isrel long stamba blong olgeta tok ya we Moses i raetemdaon. (Eksodas 34:27) Samting we i tru se, Baebol i neva tokbaot wan loa we oli talemaot nomo.

“?Hu i Givim Raet Ya Long Yu?”

Loa blong Moses i talem klia se ol pris, ol pikinini blong Eron, oli ol tija blong skul. (Levitikas 10:​8-​11; Dutronome 24:8; 2 Kronikel 26:16-​20; Malakae 2:7) Be, sam handred yia oli pas, mo sam pris oli no stanap strong, mo oli kam kruked. (1 Samuel 2:​12-​17, 22-​29; Jeremaea 5:​31; Malakae 2:​8, 9) Long taem we ol man Gris oli rul long Isrel, plante pris oli no moa stret long saed blong ol bisnes blong skul. Stat long ol yia 200 B.K.T., ol Farisi, wan niufala grup long skul blong ol Jyu, oli no trastem tumas ol pris, mo oli stat blong stanemap sam rul blong mekem se olgeta man oli gat jans blong kam klin mo tabu, i sem mak long ol pris. Plante man oli intres long ol rul ya. Be ol rul ya oli nogud tumas, oli agensem Loa blong Moses.​—Dutronome 4:2; 12:32 (13:1 long ol Baebol we ol man Jyu oli prentem).

Ol Farisi oli kam ol man we oli gat hae save long saed blong Loa, oli mekem wok blong ol pris from we oli ting se ol pris oli no mekem gud wok ya. Be Loa blong Moses i no givim raet long olgeta blong kam tija blong Loa, taswe oli wokem sam niufala fasin blong kasem save mining blong Loa. Oli talem se i gat long Loa sam tok we oli haed, mo oli yusum sam narafala rod olsem blong sapotem raet blong olgeta blong tijim Loa.b Oli putumap olgeta olsem ‘ol jif we oli lukaot long ol rul,’ mo oli pulum ol man blong folem ol rul ya, ale ol rul ya oli kam stamba blong niufala paoa blong olgeta long Isrel. Long faswan handred yia K.T., ol Farisi oli wokem finis wan grup we i gat moa paoa, i bitim ol narafala grup long Isrel.

Ol Farisi oli skelem olgeta rul we oli talemaot nomo, mo oli traehad blong wokem sam narafala rul we oli laenap wetem Loa blong Moses. Oli mekem olsem from we oli wantem givim moa paoa long wok blong olgeta. Oli tijim wan niufala tingting long saed blong stamba blong ol rul blong olgeta. Ol rabae oli stat blong tijim se: “Moses i kasem Tora long Sinae, mo hem i tijim Tora ya long Josua, mo Josua i tijim ol elda, mo ol elda oli tijim ol profet. Mo ol profet oli tijim Tora ya long ol man blong bigfala hif.”​—Avot 1:1, Misna.

Taem ol rabae oli talem se, “Moses i kasem Tora,” oli tokbaot ol Loa we Moses i raetem, be oli tokbaot tu ol rul blong olgeta we oli talemaot nomo. Samting we i tru, se ol man nomo oli wokem ol rul ya. Be oli strong blong talem se God i givim ol rul ya long Moses long Sinae. Mo oli tijim se God i no letem ol man oli fri blong jusum wanem bambae oli mekem taem Loa i no klia long wan poen. Oli talem se God i tok long Moses, i talem long hem olgeta samting we Loa i no talem. Mo tu, oli tijim se Moses i givim loa ya we oli talemaot nomo long ol lida blong nesen, i no long ol pris. Ol Farisi oli talem strong se oli ol pikinini blong ‘laen ya we i neva ded,’ laen blong ol tija blong ‘ol rul we oli talemaot nomo.’

Loa i No Moa Naf​—⁠Wan Niufala Rod

Ol lida blong skul blong ol man Jyu oli tok agens Jisas, oli talem se God i no givim long hem raet blong tijim. Be Jisas i gohed, hem i talemaot se wan ami bambae i spolem haos blong God. (Matiu 23:37 kasem 24:2) Afta we ol man Rom oli spolemgud haos blong God long 70 K.T., ol Jyu oli no moa save mekem sakrefaes, mo ol pris oli no moa save mekem wok blong olgeta folem Loa blong Moses. God i mekem finis wan niufala kontrak long stamba blong ransom sakrefaes blong Jisas. (Luk 22⁠:20) Kontrak blong Loa blong Moses i kasem finis en blong hem.​—⁠Hibrus 8⁠:​7-13.

Ol Farisi oli no wantem luksave se ol trabol long Isrel oli pruvum se Jisas hem i Mesaea. Ale, oli faenem wan narafala rod. Oli stilim finis bighaf blong paoa blong ol pris. Taem haos blong God i lus, oli fri blong go moa long rod blong olgeta. Skul blong ol tija long Yavne i kam senta blong wan niufala Sanhedrin​—⁠hemia hae kot blong ol Jyu. Tufala lida ya, Yohanan Ben Sakai, mo Gameliel 2, oli stanemap wan niufala fasin blong wosip long skul blong ol Jyu. Ol pris oli no moa save mekem wosip blong olgeta long haos blong God, taswe ol rabae oli tekem ples blong olgeta, ale, ol rabae nao oli lidim wosip long ol haos prea. Ol prea, antap moa ol prea long Dei blong Stretem ol Sin, oli tekem ples blong ol sakrefaes. Ol Farisi oli talemaot se God i save finis se ol samting ya bambae oli hapen, mo hem i givim long Moses long Sinae ol rul ya we hem i talem nomo, blong soem niufala rod blong wosip.

Ol skul blong ol tija oli stat blong gat wan bigfala paoa. Stamba wok blong olgeta, hemia fasin blong toktok tugeta long dip fasin, fasin blong lanem mo rimemba loa we oli talemaot nomo, mo fasin blong folem loa ya long laef blong olgeta. Fastaem, oli bin talem se stamba blong ‘loa we oli talemaot nomo,’ i stap long fasin blong eksplenem Loa blong Moses​—⁠oli kolem fasin ya, ‘Midras.’ Be biaen, i gat plante rul, mo ol rabae oli stat blong seraot ol rul ya mo Loa blong Moses, mo oli tijim ol rul ya olsem wan loa we i defren. Oli wokem sam sotfala tok we oli joen long ol wanwan rul blong ‘loa we oli talemaot nomo.’ I isi nomo blong rimemba ol tok ya mo plante taem, ol rabae oli mekem sam singsing wetem ol tok ya.

?From Wanem Oli Raetem ‘Loa Ya We Oli Talemaot Nomo’?

Biaen, i gat plante tumas skul blong tija, mo ol rabae oli wokem plante moa rul, ale wan niufala problem i kamaot. Wan rabae we i gat hae save, nem blong hem Adin Steinsaltz, i eksplenem se: “Evri tija i gat ol prapa fasin blong hem, mo i tijim ol rul we oli talemaot nomo wetem ol prapa tok blong hem. . . . Ale, i no moa naf blong save ol tijing blong wan tija, ol studen oli mas kasem save long wok blong ol narafala tija tu. . . . Taswe ol studen oli mas rimemba plante tumas rul from we ‘save i kam bigwan tumas.’ ” Bigfala namba blong ol rul ya we oli fasfas lelebet i mekem se ol studen oli no save rimemba olgeta rul.

Long namba tu handred yia K.T., wan man, nem blong hem Bar Kokba, i lidim ol Jyu oli rebel agens Rom. Be oli lusum faet, mo ol man Rom oli agensem bigwan ol rabae tija. Wan haefala rabae, nem blong hem Akiba, i bin sapotem Bar Kokba. Ol man Rom oli kilim hem i ded, wetem plante narafala lida blong ol tija. Ale ol rabae oli fraet se bigfala fasin agens ya i mekem se i no moa gat i naf rabae we oli save ‘loa we oli talemaot nomo.’ Oli bin tingting se oli no nidim blong raetem ol rul ya, mo i moa gud we ol masta oli tijim prapa save blong olgeta long ol studen. Be afta ol bigfala trabol ya, ol rabae oli traehad blong faenem wan rod we i sua mo i klia gud, blong kipim ol tijing blong ol waesman, bifo we oli fogetem ol tijing ya foreva.

Long ol yia we oli pas afta long faet ya, ol Jyu oli no moa agensem Rom, mo oli stap long pis. Wan haefala rabae, nem blong hem, Juda Ha-Nasi, i kam lida blong ol rabae long en blong namba tu handred yia go kasem stat blong namba tri handred yia K.T. Rabae ya i singaot plante tija oli kam wanples, mo hem i raetem wan buk wetem bigfala namba blong ol rul we oli talemaot nomo. Buk i seraot long sikis haf we oli kolem Oda, mo ol Oda ya oli seraot long 63 narafala smol haf we oli kolem ‘traktat.’ Buk ya we oli wokem, oli kolem Misna. Ephraim Urbach, wan haeman long saed blong loa we oli talemaot nomo, i talem se: “Ol Jyu oli akseptem Misna mo oli respektem buk ya i bitim ol narafala buk. Buk blong Tora nomo i hae moa long Misna.” Ol Jyu oli bin sakemaot Mesaea, haos blong God i lus finis, be naoia we oli sevem ‘loa we oli talemaot nomo,’ oli raetem hem long wan buk ya Misna, wan niufala taem i stat long skul blong ol man Jyu.

[Ol futnot]

[Tok Blong Pija Long Pej 26]

?From wanem plante Jyu oli no akseptem Jisas olsem wan tija?