Loa Bifo Long Kraes

“Hae God, mi mi laekem Loa blong yu tumas, mi stap tingting long hem i stat long moning, gogo kasem long sapa.”​OL SAM 119:97.

1. ?Wanem i stap kontrolem ol sta long skae taem oli muvmuf?

STAT long taem we Job i pikinini nomo, ating hem i bin stap lukluk ol sta antap long skae wetem bigfala sapraes. Maet papa mo mama blong hem oli tijim hem long nem blong ol bigbigfala grup blong sta, mo samting we tufala i save long saed blong ol loa we ol sta ya oli stap folem taem oli muvmuf long rod blong olgeta long skae. Yes, long taem bifo, ol man oli makem ples we ol grup ya blong sta oli stap long hem, blong save ol defren taem blong yia. Be, nating se Job i stap lukluk oltaem long ol sta ya wetem bigfala sapraes, hem i no save wanem ol bigfala paoa we oli holem ol sta ya oli stap long ol wanwan grup blong olgeta. Taswe, hem i no save givim ansa, taem Jeova God i askem long hem se: “?Yu yu kasem save long loa blong ol samting antap long skae?” (Job 38:31-​33, The New Jerusalem Bible) Yes, ol sta oli folem loa​—ol loa we oli klia mo oli dip tumas. Taswe, ol man blong sayens tede tu, oli no kasem save fulwan long olgeta yet.

2. ?From wanem yumi save talem se olgeta samting we God i wokem oli folem loa?

² Jeova i Bigfala Man Blong Mekem Ol Loa long heven mo long wol. Olgeta wok blong hem oli folem loa. !Bifo we God i wokem skae mo wol, Pikinini blong hem we hem i laekem tumas, ‘fasbon blong olgeta samting we God i wokem,’ i stap obei finis long loa blong Papa blong hem! (Kolosi 1:​15) Ol enjel tu oli folem loa. (Ol Sam 103:20) Ol anamol oli folem loa taem oli stap obei long waes we Man blong Wokem olgeta i putum insaed long olgeta.​—Proveb 30:24-​28; Jeremaea 8:7.

3. (a) ?From wanem ol man oli nidim loa? (b) ?Jeova i yusum wanem blong lidim nesen blong Isrel?

³ ?Olsem wanem long ol man? God i mekem yumi we yumi gat wan gudfala bren, yumi naf blong mekem ol gudfala fasin, mo yumi naf blong kasem save long ol samting long saed blong speret. Nating se i olsem, yumi nidim yet loa blong God blong lidim yumi blong yusum ol samting ya. Faswan papa mo mama blong yumi, Adam mo Iv, tufala i stretgud olgeta. Taswe, tufala i nidim smol loa nomo blong lidim tufala. Lav we tufala i gat long Papa blong tufala long heven, samting ya nao i mas pusum tufala blong glad blong obei long Hem. Be tufala i no obei. (Jenesis 1:​26-​28; 2:​15-​17; 3:​6-​19) From samting ya, ol pikinini blong tufala oli gat sin, mo oli nidim plante moa loa blong lidim olgeta. Taem ol yia oli stap pas, wetem lav, Jeova i fulumap nid ya. Hem i givim sam spesel loa long Noa blong pasem i go long ol famle blong hem. (Jenesis 9:​1-7) Sam handred yia biaen, God i yusum Moses blong givim ol Loa we oli raetemdaon, long nesen blong Isrel we i jes stat. Hemia faswan taem we Jeova i givim loa long wan ful nesen. Taem yumi stadi long Loa ya, bambae yumi kasem save long impoten wok we loa blong God i mekem long laef blong ol Kristin tede.

Risen Blong Loa Blong Moses

4. ?From wanem i hadwok long ol pikinini blong Ebraham blong karem Laen we God i promes long hem?

⁴ Aposol Pol, wan man we i stadi dip long Loa, i askem se: “?Oraet, be God i givim Loa blong wanem?” (Galesia 3:​19) Blong ansa long kwestin ya, yumi mas tingbaot we Jeova i bin promes long fren blong hem Ebraham, se Laen blong hem bambae i karem blesing long olgeta nesen. (Jenesis 22:18) Be i gat wan problem i stap: Ol pikinini blong Ebraham, ol man Isrel, we God i jusumaot olgeta, i no olgeta evriwan we oli laekem Jeova. !Taem ol yia oli pas, bighaf blong olgeta oli kam stronghed, oli rebel​—sam long olgeta, loa i no naf blong kontrolem olgeta! (Eksodas 32:9; Dutronome 9:7) Ol man olsem, oli stap wetem ol man blong God from we oli bon long nesen ya, i no from we oli jusum.

5. (a) ?Jeova i yusum Loa blong Moses blong tijim wanem long ol man Isrel? (b) ?God i mekem Loa ya blong i givhan olsem wanem long fasin blong olgeta we oli folem?

⁵ ?Olsem wanem ol man olsem oli save karem Laen we God i promes, mo olsem wanem oli save kasem blesing from Laen ya? Bitim we Jeova i kontrolem olgeta olsem ol robot, hem i yusum loa blong tijim olgeta. (Ol Sam 119:33-​35; Aesea 48:17) Yes, Hibru wod blong talem “loa,” toh·rahʹ, i minim “tijim.” ?Loa i tijim wanem? Faswan samting, hem i tijim ol man Isrel se oli nidim Mesaea, we bambae i tekemaot sin blong olgeta. (Galesia 3:​24) Loa i tijim tu se oli mas fraetgud long God mo obei long hem. Folem promes we God i mekem long Ebraham, ol man Isrel oli mas givim wetnes long saed blong Jeova long ol narafala nesen. Taswe, Loa i mas tijim olgeta long ol nambawan fasin blong laef we oli save givim ona long Jeova. Hem i save halpem ol man Isrel blong seraot long ol nesen raonabaot we oli mekem ol rabis fasin.​—Levitikas 18:24, 25; Aesea 43:10-​12.

6. (a) ?I gat hamas rul long Loa blong Moses, mo from wanem yumi no mas ting se hemia i plante tumas? (Lukluk futnot.) (b) ?Yumi kasem wanem save taem yumi stadi long Loa blong Moses?

⁶ Taswe, yumi no sapraes se Loa blong Moses i gat plante rul blong hem​—bitim 600 evriwan.a Ol loa ya we oli raetemdaon, oli kontrolem wosip, gavman, ol fasin, fasin blong jajem man, mo tu, kakae mo fasin klin blong olgeta. ?Be samting ya i min se Loa i jes wan longfala lis blong ol strong rul mo oda we i no gat filing insaed long olgeta? !No gat! Taem yumi stadi long Loa ya, yumi kasem plante save long saed blong ol nambawan fasin blong Jeova. Tingbaot sam eksampel.

Loa We i Soem Sore

7, 8. (a) ?Olsem wanem Loa i leftemap fasin sore? (b) ?Olsem wanem Jeova i folem loa wetem fasin sore long saed blong Deved?

⁷ Loa i mekem i klia se man i mas soem sore, antap moa, long olgeta we oli pua mo olgeta we oli sik no oli no gat paoa. Loa i talem long ol man blong keagud long ol wido mo ol pikinini we papa mo mama blong olgeta i ded. (Eksodas 22:22-​24) Oli no mas mekem nogud long ol anamol blong wok. Oli no mas tekem olting blong narafala. (Dutronome 24:10; 25:4) Loa i talem se man we i kilim narafala i ded, oli mas kilim hem i ded. Be man we i kilim narafala i ded we hem i no minim, oli mas soem sore long hem. (Namba 35:11) Yes, disisen we ol jaj long Isrel oli mekem long saed blong panis blong sam man we oli brekem loa, i mas dipen long tingting we ol man ya oli soemaot long saed blong nogud samting we oli bin mekem.​—Skelem wetem Eksodas 22:7 mo Levitikas 6:​1-7.

⁸ Jeova i soem eksampel long ol jaj. Hem i folem Loa long strong fasin taem i nidim, mo i soem sore taem i stret blong mekem olsem. God i soem sore long King Deved taem hem i slip wetem woman blong narafala man mo i kilim man i ded. Samting ya i no min se Deved i no kasem panis. Jeova i no blokem hem long ol nogud frut blong sin blong hem. Be, from kontrak blong Kingdom mo from we Deved i bin soem sore long plante narafala, mo from we hem i tanem tingting blong hem wetem fulhat blong hem, oli no kilim hem i ded.​—1 Samuel 24:​4-7; 2 Samuel 7:​16; Ol Sam 51:​1-4; Jemes 2:​13.

9. ?Olsem wanem lav i joen wetem Loa blong Moses?

⁹ Mo tu, Loa blong Moses i leftemap lav. !Traem tingbaot sipos wan kantri tede i gat loa ya blong laekem tumas ol man! Olsem nao, Loa blong Moses i no jes blokem fasin blong kilim man i ded, be hem i talem tu se: “Yu mas laekem ol man raonabaot long yu olsem we yu laekem yu.” (Levitikas 19:18) Hem i no jes blokem fasin blong mekem i no stret long ol strenja, be hem i talem tu se: “Yu mas laekem olgeta, olsem we yu stap laekem yu wan. From we yufala tu bifo, yufala i olsem strenja long kantri blong Ijip.” (Levitikas 19:34) !Hem i no jes blokem fasin blong slip wetem hasban no waef blong narafala, be hem i talem tu se hasban i mas mekem prapa waef blong hem i glad! (Dutronome 24:5) Long buk blong Dutronome, i gat 20 Hibru wod we oli makem lav. Jeova i talem klia long ol man Isrel se hem i laekem olgeta tumas​—bifo, naoia, mo long fyuja. (Dutronome 4:​37; 7:​12-​14) Yes, loa we i hae moa i winim ol narafala Loa blong Moses, hemia se: “Yu mas laekem Jeova we i God blong yu long olgeta hat blong yu, mo long olgeta laef blong yu, mo long olgeta paoa blong yu.” (Dutronome 6:5) Jisas i talem se loa ya mo loa blong laekem ol man we oli stap raonabaot long yumi, olgeta Loa blong Moses oli stanap long tufala. (Levitikas 19:18; Matyu 22:37-​40) Yumi no sapraes we man blong raetem Ol Sam i talem se: “Hae God, mi mi laekem Loa blong yu tumas, mi stap tingting long hem i stat long moning, gogo kasem long sapa.”​—Ol Sam 119:97.

Yusum Loa Long Fasin We i No Stret

10. ?Bighaf blong ol man Jyu oli tingting olsem wanem long Loa blong Moses?

¹⁰ !I nogud tumas blong luk se biaen, ol man Isrel oli no tinghae nating long Loa blong Moses! Oli no obei long Loa, oli tanem baksaed long hem, mo oli fogetem Loa ya. Oli mekem se klin wosip i kam doti from ol rabis fasin blong ol skul blong ol narafala nesen. (2 King 17:16, 17; Ol Sam 106:13, 35-​38) Mo oli no folem Loa long sam narafala rod bakegen.

11, 12. (a) ?Olsem wanem ol grup blong ol lida blong skul oli spolem Loa afta long taem blong Esra? (Lukluk bokis.) (b) ?From wanem ol tija blong Loa bifo oli harem se oli mas “mekem wan fenis raon long Loa”?

¹¹ Ol man we oli talem se oli stap tijim mo holem loa, olgeta nao oli spolem Loa moa bitim ol narafala. Samting ya i hapen afta long taem blong gudfala man ya blong raetem ol kopi blong Loa Esra, we i laef long ol yia 400 B.K.T. Esra i faet strong agensem ol rabis fasin blong ol narafala nesen mo i leftemap fasin blong ridim mo tijim Loa. (Esra 7:​10; Nehemaea 8:​5-8) Sam tija blong Loa oli talem se oli folem eksampel blong Esra mo oli stanemap samting we oli kolem “Bigfala Haos Prea.” Wan long ol tok we oli talem, i olsem: “Mekem wan fenis raon long Loa.” Ol tija ya oli tingbaot Loa ya olsem wan naesfala garen. Blong mekem se i no gat man i go insaed long garen ya, olsem wan sin we i brekem loa, oli putumap plante narafala loa, “Loa We Oli No Raetem.”

¹² Maet samfala oli talem se ol lida blong ol man Jyu oli gat raet blong tingting olsem. Afta long taem blong Esra, ol narafala kantri, antap moa, Gris, oli rulum ol man Jyu. Blong faet agensem hae save mo kastom blong ol man Gris, i gat ol grup blong ol lida blong skul i girap long medel blong ol man Jyu. (Lukluk bokis, pej 10.) Biaen, sam long ol grup ya oli traem winim mo oli wantem tekem ples tu, blong ol pris long laen blong Livae, olsem ol tija blong Loa. (Skelem wetem Malakae 2:7.) Long 200 B.K.T., loa we oli no raetemdaon, i stat blong gat paoa long laef blong ol man Jyu. Fastaem, oli no mas raetemdaon ol loa ya. Oli fraet se bambae ol man oli ting se ol loa ya oli impoten olsem Loa we oli raetem. Be sloslou, man i folem tingting blong hem nomo, olsem we i moa impoten i bitim tingting blong God. Nao, “fenis” ya we oli talem se i stap lukaotgud long “garen,” i rili spolem garen.

Doti Blong Ol Farisi

13. ?Olsem wanem sam lida blong skul blong ol man Jyu oli mekem eskyus from plante rul we oli putumap?

¹³ Ol tija blong Loa oli talem se, from we Tora, no Loa blong Moses i stretgud olgeta, hem i mas gat ansa blong evri kwestin we man i askem. Tingting ya i no rili givim ona long God. Samting we i tru se, tingting ya i olsem eskyus blong ol tija blong Loa, blong oli save yusum ol waes blong man nomo, blong mekem i luk olsem se Tok blong God nao i stampa blong ol strong rul we oli mekem​—sam long ol rul ya oli long saed blong ol prapa bisnes blong man, mo sam narafala oli no impoten nating.

14. (a) ?Olsem wanem ol lida blong skul blong ol man Jyu oli ademap sam tingting blong olgeta long tok blong Baebol long saed blong fasin joen wetem ol narafala nesen, gogo oli agensem ol tok blong Baebol? (b) ?Wanem i soem se ol rul blong ol tija blong Loa oli no blokem ol man Jyu blong no folem ol hiten tijing?

¹⁴ Bakegen mo bakegen, ol lida blong skul oli ademap prapa tingting blong olgeta long ol tingting blong Baebol, mo oli bitim mak. Eksampel, Loa blong Moses i talem se oli mas seraot long ol narafala nesen. Be ol tija oli bitim mak, oli talem se oli mas no laekem nating ol samting we oli blong ol narafala man, we oli no man Jyu. Oli tijim se wan man Jyu i no mas livim buluk blong hem long hotel blong wan Hiten man, from se ol Hiten man “oli save slip wetem anamol.” Wan woman Jyu i no mas givhan long wan Hiten woman taem i bonem pikinini, from we oli talem se, i olsem we hem i “givhan long woman ya blong bonem wan pikinini blong wosip long aedol.” Ol tija blong Loa oli no laekem ol fasin we oli kamaot long ol ples blong spot blong ol man Gris. Samting ya i oraet nomo. Be oli go moa, oli putum tabu long olgeta eksasaes blong mekem bodi i strong. Ol store blong histri oli soem se ol samting ya oli no blokem ol man Jyu long ol Hiten bilif. !Yes, biaen, ol Farisi nao oli tijim hiten bilif ya blong ol man Gris se man i gat wan sol we i no save ded!​—Esikel 18:4.

15. ?Olsem wanem ol lida blong skul blong ol man Jyu oli twistim loa long saed blong fasin klin mo fasin ya we man i slip wetem stret famle blong hem?

¹⁵ Mo tu, ol Farisi oli twistim ol loa long saed blong fasin klin. Samfala oli talem se bambae ol Farisi oli klinim san sipos oli gat jans. !Loa blong olgeta i talem se “sipos wan man i harem se hem i wantem go long toelet, be hem i no go kwik,” hem i kam doti long fes blong God! Fasin blong wasem han i kam wan kastom we i hadwok blong folem, wetem ol rul olsem weswan han we oli mas wasem fastaem mo olsem wanem blong wasem. Oli tingbaot ol woman olsem we oli rili no klin. From we Baebol i talem se man i no mas “kam kolosap” long wan famle blong hem (wan loa we i blokem fasin blong man i slip wetem prapa famle blong hem), ol tija blong Loa oli talem se hasban i no mas wokbaot biaen long waef blong hem. Mo tufala i no mas storeyan tugeta long ples blong maket.​—Levitikas 18:6.

16, 17. ?Olsem wanem oli ademap plante loa we oli no raetem long saed blong Sabat dei, mo wanem samting i kamaot from?

¹⁶ Samting we plante man oli savegud, hemia se loa we oli no raetem i spolem loa blong Sabat. Loa we God i givim long ol man Isrel i isi nomo: Yufala i no mas mekem wan wok nating long namba seven dei blong wik. (Eksodas 20:​8-​11) Be, oli joenem loa ya i go moa. Loa we oli no raetemdaon i ademap 39 defren kaen wok bakegen we i tabu blong mekem. Hemia ol wok olsem, fasem wan rop no stretem bakegen, somap tu smol tred nomo long kaliko, raetem tu mak nomo long Hibru lanwis, mo sam narafala samting bakegen. Antap, oli putumap fulap narafala rul long saed blong ol wanwan wok ya. ?Wanem fasin blong fasem rop i tabu mo wanem fasin i no tabu? Blong ansa long ol kwestin ya, loa we oli no raetemdaon i talem ol rul we oli bitim mak. Fasin blong fiksimap sik blong man tu, oli luk olsem wan wok we i tabu blong mekem. Eksampel, sipos wan man i brekem han no leg blong hem long Sabat, i tabu blong fasem han no leg ya. Man we tut blong hem i soa i save yusum viniga blong mekem kakae blong hem i tes gud, be hem i no mas letem viniga ya i pas bitwin long ol tut blong hem. !Hemia i save mekem tut blong hem i kamgud bakegen!

¹⁷ Ol man ya nomo oli ademap plante handred rul antap long loa blong Sabat dei. Taswe, long tingting blong plante man Jyu, Sabat dei i lusum mining blong hem long saed blong speret. Taem Jisas Kraes, “Masta blong Sabat dei,” i mekem ol man oli haremgud from ol nambawan merikel long Sabat dei, ol tija blong Loa mo ol Farisi oli no glad. Oli tingbaot nomo se hem i brekem ol rul blong olgeta.​—Matyu 12:​8, 10-​14.

Lanem Samting From Mastik Blong Ol Farisi

18. ?Wanem samting i kamaot taem oli ademap moa kastom mo loa we oli no raetem antap long Loa blong Moses? Givim eksampel.

¹⁸ Blong talem long sot fasin, ol loa mo kastom we oli ademap, oli fasgud long Loa blong Moses olsem ol sel we oli fas long afsaed blong wan sip. Ol man blong sip oli hadwok blong karemaot ol sel ya, from we oli mekem se sip i no save ron kwik, mo oli spolem pen we i blokem rosta long sip. I sem mak, ol loa we oli no raetem mo ol kastom, oli mekem se Loa i kam hevi tumas, mo sloslou samting ya i mekem se oli spolem Loa from oli yusum long fasin we i no stret. Bitim we ol tija blong Loa oli karemaot ol loa ya we oli no impoten, oli girap, oli ademap plante moa bakegen. !Taem Mesaea i kamtru blong mekem mining blong Loa i kam klia, “ol sel” oli kavremapgud “sip” finis, we kolosap se hem i draon olgeta! (Skelem wetem Proveb 16:25.) Ol lida blong skul ya oli no protektem kontrak blong Loa, be oli mekem wan bigfala mastik, oli brekem kontrak ya. ?Be, from wanem ol rul blong olgeta we oli olsem wan “fenis” oli no protektem Loa?

19. (a) ?From wanem ‘fenis we i goraon long Loa’ i no protektem loa? (b) ?Wanem i soem se ol lida blong skul blong ol man Jyu oli no gat trufala bilif?

¹⁹ Ol lida blong skul blong ol man Jyu, oli no kasem save se faet ya agensem ol rabis fasin, hem i wan faet long hat blong man, i no wan faet we man i save winim from ol buk we oli fulap long ol loa blong man. (Jeremaea 4:​14) Rod blong winim faet ya, hemia lav​—lav long Jeova, loa blong hem, mo ol stret rul blong hem. Lav ya i pusum man blong agensem samting we Jeova i agensem. (Ol Sam 97:10; 119:104) Taswe, ol man we hat blong olgeta i fulap long lav ya, oli holemstrong long ol loa blong Jeova long wol ya we i fulap long rabis fasin. Ol lida blong skul blong ol man Jyu oli gat bigfala jans blong tijim ol man, mo blong sapotem mo lidim ol man blong soem lav ya. ?From wanem oli no mekem olsem? I klia se oli no gat bilif. (Matyu 23:23, futnot) Sipos oli bilif se paoa blong tabu speret blong Jeova i save wok long hat blong ol gudfala man, bambae oli no harem se oli mas bos strong long laef blong olgeta. (Aesea 59:1; Esikel 34:4) From we oli no gat bilif, oli no halpem narafala blong bilif. Oli putumap ol prapa loa blong olgeta, we oli mekem i hevi tumas long ol man.​—Matyu 15:​3, 9; 23:4.

20, 21. (a) ?Tingting we i stanap long kastom, i mekem wanem long skul blong ol man Jyu? (b) ?Yumi lanem wanem long samting we i hapen long skul blong ol man Jyu?

²⁰ Ol lida blong ol man Jyu ya, oli no leftemap lav. Kastom blong olgeta i mekem wan skul we ol man oli bitim mak long fasin blong soem olgeta, we oli obei nomo blong narafala i luk olgeta​—ol samting we oli save mekem fasin tu fes i kamaot bigwan. (Matyu 23:25-​28) Ol rul blong olgeta, oli mekem se i gat plante risen blong jajem ol narafala. Taswe ol Farisi, we oli gat flas tingting mo oli laekem blong bos strong long ol narafala, oli harem se i stret blong tok agensem Jisas Kraes. Oli fogetem bigfala risen blong Loa mo oli sakemaot trufala Mesaea. From samting ya, Jisas i talem long ol man Jyu se: “Oraet, be yufala i luk. God i gowe long yufala finis, ples blong yufala i emti nomo.”​—Matyu 23:38; Galesia 3:​23, 24.

²¹ ?Wanem samting we yumi lanem? !I klia nomo se, tingting we i stanap long kastom, mo i strong tumas, i no leftemap klin wosip blong Jeova! ?Be hemia i minim se ol man blong wosip long Jeova tede oli no mas gat wan rul nating, jes ol rul nomo we tabu Baebol i talem klia? No gat. Blong kasem ful ansa, i gud yumi go long nekis stadi, blong luk olsem wanem Jisas Kraes i putum wan nyufala loa we i moagud long ples blong Loa blong Moses.

[Futnot]

?Yu Yu Save Eksplenem?

◻ ?Olsem wanem olgeta samting we God i wokem oli folem loa we God i givim long olgeta?

◻ ?Wanem bigfala risen blong Loa blong Moses?

◻ ?Wanem i soem se Loa blong Moses i leftemap fasin sore?

◻ ?From wanem ol lida blong skul blong ol man Jyu oli ademap plante rul long Loa blong Moses, mo wanem i kamaot from?

[Bokis blong pija long pej 10]

Ol Lida Blong Skul Blong Ol Man Jyu

Ol Tija Blong Loa: Oli ting se oli tekem ples blong Esra mo se oli ol man blong eksplenem Loa. Buk ya A History of the Jews, i talem se: “I no olgeta tija blong Loa evriwan we oli gat bigfala save. Taswe plante taem, ol traehad blong olgeta blong talem ol dip mining blong Loa, oli kam olsem ol ansa we oli no gat mining mo ol rul we oli krangke. Biaen, ol rul ya oli kam ol kastom, mo i no longtaem, oli bos strong long laef blong ol man.”

Hasidim: Nem ya i minim “ol man we oli soemaot olgeta se oli ona long God” no “ol tabu man.” Faswan taem we oli tokbaot olgeta olsem wan grup, samwe long yia 200 B.K.T., oli rili strong long saed blong politik, mo oli wok strong bitim mak blong mekem se ol tingting blong ol man Gris oli no mekem Loa i kam doti. Ol Hasidim oli seraot long tri grup: ol Farisi, ol Sadusi, mo ol Esin.

Ol Farisi: Sam man blong stadi oli bilif se nem ya i kamaot long tok ya “Ol Man We Oli Seraot Long Narafala.” I tru, oli bitim mak long fasin blong olgeta blong seraot long ol Hiten man. Be tu, oli bilif se grup blong olgeta i defren​—mo i hae moa​—long ol parakot man Jyu, we oli no savegud long ol smosmol loa we oli no raetem. Wan man blong raetem histri i tokbaot ol Farisi se: “Grup blong olgeta i mekem long man olsem we oli pikinini. Oli putumap mo talem mining blong ol smosmol rul long saed blong ol kastom blong skul we oli mas folem.” Wan narafala man blong stadi i talem se: “Ol Farisi oli mekem fulap loa long saed blong evri samting long laef blong ol man. From samting ya, oli mekem ol smosmol samting oli kam ol bigfala samting, mo oli fogetem ol samting we oli impoten. (Mt. 23:23).”

Ol Sadusi: Wan grup we i joengud wetem ol haeman mo ol pris. Oli agensem strong ol tija blong Loa mo ol Farisi. Oli talem se loa we oli no raetemdaon i no tru, Loa we oli raetemdaon nomo i tru. Misnah i soemaot klia se oli lusum faet ya: “I moa impoten blong [folem] ol tok blong ol Tija blong Loa i bitim blong [folem] ol Loa we oli [raetemdaon].” Biaen, Talmud, we plante taem i tokbaot ol loa we oli no raetemdaon, i talem se: “Tok blong ol tija blong Loa . . . i moa gud bitim ol tok blong Tora.”

Ol Esin: Wan grup blong man we oli gat isi laef, oli no mekem enikaen samting blong haremgud, mo oli stap long ol grup longwe long ol narafala man. Buk ya The Interpreter’s Dictionary of the Bible i talem se, ol Esin oli rili narakaen, i winim ol Farisi. Mo “samtaem oli soem fasin blong ol Farisi moa bitim we ol Farisi oli soem.”

[Tok blong pija long pej 8]

Maet papa mo mama blong Job oli tijim hem long ol loa we ol grup blong sta oli stap folem