Māch

Öl an ngam tufömngöre panam nö yih mihôiṅ pöri öi chumkūöṙen öi ngëichken minë tö vīlöng tö sā ṙēngen minë taneūsömat, kun chōn töṙeūla hēk më tarik inrē. Öl nun sin anū-ö në nö vīlöng inuk ṙētak. Ngaich pöri ayī-ö ṙatö-ellōnre tö u nö ōt ṙën nö ngatī pò Yāvē nö vīlen u. (Ran. 1:1, 26, 27) Ngatī ṙēngen ang Yāvē nö halēnngen öp ṙētakre min nö vī ngih panam nö tufömngöre ngaich öthō min anū-ö nö öt teung, örheūheu min ayī-ö ip hē e öi aṅ hēk vayö el alaha inrē. Ṙatö-ellōnre in tö Yāvē nö öthō nö öt vī ngih panam min nö tufömngöre ngaich kô-en min angū-ö nö ngatī. Sā hī meuk në tö vīlöng töngamuh. (Isa. 65:17; Inm. 21:3, 4) Ta-a chëi töi kē yanöölen re in në ṙētak öi iṙūöhen öi ṙūöhlö ngam ṙinatö-ellōnre, ing sā ngih panam nö öl nö tufömngöre vī-i. Örheūheu ayī-ö öi ha-öiny tī Yāvē pò ò nö halēn ngam ṙāi ṙinānyö hī. Hòṅ afēkö ṙôkö kumlēḵ ò ayī-ö hēk iṙūöhen öi kēken nup la-en i linökölōn ò. Yēḵ hī min ngatī inlahen ngaich sā “yip tarik min ayī-ö tö amīnu tö minë kinlēḵngô nö lökten i mikah manööyö inrē.”—Hep. 6:11, 12. w23.04 pěch 31 përa 18-19

Môklökūöre ang Yēsū nö ngëichkö el halīöngö ngaich vë-ekūötēv nö ikūö yik tömaṙôngö. Pön hòṅ kētö nöönyö Yāvē anga-aṅ nö in ngam la-enre. Pōitô ngaich ang Yēsū nö hūḵa nö ngö ṙô: “Lāsörös; kunyī-inyre man!” (Yôh. 11:43) Kunyī-inyre ngaich ang Lāsörös. Lohten nö öt afēkö tö ngatī yik tarik hē e. Löktö in ngam inlaha Lāsörös nö sīöplöre ngam ṙinatö-ellōn hī öi in ngam kinlēḵngô Yāvē min nö hachohlen yik tökapah. Chumkūöṙen tö ṙô Yēsū nö kilēḵngôre nö in Mārta nö ngô ṙô: “Choholre ap min kanônyö meh.” (Yôh. 11:23) Sā ngam yöngre ön inrē Yēsū nö hòṅ hateungngö ngam kinlēḵngôre, īnu inrē anga-aṅ tö kumlēḵre nö ngatī inlahen. Köplōn tö Yēsū nö peuny hē ò nö meuk yik holre nö haṙivlōn. In e ayī-ö akahakūö tö Yēsū nö hòṅ kapahöre nö hòṅ hachohlen yik holmaneuk hī tö ngaich nö kapah. Hameuktöre inrē anga-aṅ nö īnu tö kumlēḵre nö ha-aṅlen yik tökapah hē ò nö hachohlen Lāsörös. Afītöre man tö ṙô Yēsū nö fēlen Mārta sā ṙô ngam tövë-evkūö töngamuh. Lökten mihôiṅ öi ṙatö-ellōnre tö Yāvē min nö öthō nö öt hateungngö ngam kinlēḵngôre. w23.04 pěch 11-12 përa 15-16

Yěi keuheūtlöre mikahkūö min tö nup kuilōn Yāvē ngaich lohten min öi harīktö inlahen ṙô re öi vë-ekūötēv. Hòṅ köplōn in tö ngam kuilōn Yāvē nö öt hō min nö öt teung ip tölēnngen ṙētak re. Ngam kuilōn ò nö kēngen në töng sitih kanihngen hī. Löktö im Pūlngöre tī min anga-aṅ. Yěn yih min ngam Pūlngö ò möl min nö hö-öv në töfaltöre pinlāngen, invah hēk tö ngam kinpaha inrē. Öt hěngtit min nup kanihngen hī hē e. (Tan. 2:44; Inm. 21:3, 4) Hanöng saha ngam Pūlngö Yāvē pöri nö öl, höng hökngen ngam Sī-ö sin anga-aṅ nö hayöng nö ing panam. (Yôh. 12:31; Inm. 12:9) Yēḵ Yāvē öre töngamuh nö ha-etngö në kanihngen hī, ngaich lohten min öi ngölōn tö ngam Sī-ö nö tölöngö tī nö hayöng. Lökten öi hòṅ hökkö öp ṙētak hē Yāvē min nö hateungngö nup kinlēḵngôre. Öt töngö manah pöri angū-ö tö ò nöng ṙāngen hī öi höng kihngen. Pön hayööken hī min anga-aṅ.w23.05 pěch 8 përa 4; pěch 9-10 përa 7-8

Sitih inlahen öi hayööken yip tahëng nö kē yanöölenre nö im Mëmorīöl? Hòṅ havëten cha ayī-ö nö yihtökūö nö im Mëmorīöl. Höng löktö im inhangkö tölöök inhanga in öi havëten cha, kūich minë-eny yip lōnre inrē ayī-ö havëtö re. Tö sā yip makalaha hī, hol hī kamān, hol hī iskul hēk tö yip tahëng inrē. Yěi kūönen aṅ-in tö minë invitēsön kārt, ngaich mihôiṅ ayī-ö öi sööm invitēsön cha öi höng löktö el fūn. Ta-a töi pōyen havëti pöi öt akahakūö min tö cha yěn hòṅ yihtökūö. (Mum. 11:6) Pōyen nup intöönö töhatöönö tö yip tufömngöre yamihtökūö. Lōnu in tö yip tö yāichö ellōn nö pōyen yanöölen nö löktö im Mëmorīöl. Lökten ayī-ö öi mā-anyre öi hayööken cha urěhkūö ngam Mëmorīöl hēk unôichrit e inrē.—Inl. 13:48. w24.01 pěch 12 përa 13, 15; pěch 13 përa 16

Hëvhöre ṙôken nuk inlahngen imat ngam Paipöl inlahen yik tö hachohlöng, tahëng tö ngam inchohlö Yēsū. Mihôiṅ man öm chumkūöṙen öm haköp inlahen u. Fēkö minë haköplöre man inrē yěm hakööpö u. Afītöre më-eṅ tö ngam kuilōn Yāvē nö hòṅ hachohlö yik tökapah hēk īnu inrē anga-aṅ tö kumlēḵre nö ngatī inlahen. Mihôiṅ öm fēkö ngam inlahen Yēsū hē ò nö hachohlöng, tötṙanāngen an angū-ö. Köplōn öm tö ò nö ha-aṅlöng nö ikūö yik tö maṙòngö tarik. In e ayī-ö ṙatö-ellōnre tö yik tökapah holmaneuk hī min nö öthō nö öt hachohlöng. (1 Kòr. 15:3-6, 20-22) Kirööngen ṙô in öi kētö nöönyö Yāvē, pò ò nö kilēḵngôre töre min nö hachohlen yik holmaneuk hī tö ngaich nö kapah. Mihôiṅ in ṙatö-ellōnre tö ò min nö hateungngö ngam kinlēḵngôre, pön kuilōn ò angū-ö nö hòṅ ha-aṅlen yik tökapah hēk īnu inrē anga-aṅ tö kumlēḵre nö ngatī inlahen. Töi iṙūöhen chěi ṙūöhlö ngam ṙinatö-ellōnre in ngih kinlēḵngô. Ngatī inlahen min ayī-ö öi ṙūöhtöre in ngam Tēv ngam kumlēḵngôre nö ngö ṙô, ‘Choholre yip min hanangenlōn meh!’—Yôh. 11:23. w23.04 pěch 8 përa 2; pěch 12 përa 17; pěch 13 përa 20

Nôlta an ngam inyāichngö nö im inkah tölngöre. Yip tarik tö akahakūö tö tölngöre öthō min cha-a nö kiröng elmat töre, pön akahakūö cha-a tö nup tö hòṅ inlahen re. Ngòh tarik tö īnu tö ngam inyāichngö ngaich tumṙeūtöre min anga-aṅ tö yip tahëng. (Filip. 2:3) Pò ngòh tarik tö akahakūö tö öp tölngöre īnu anga-aṅ tö ngam inyāichngö. Öt yahlö mat ang Kītīön nö ngëichköre. Pön akahakūö anga-aṅ tö ngam tölngöre, īnu inrē anga-aṅ tö ngam inyāichngö. Öt lēkaṙen hē e yik aṅ Israel tö tī meh aṅ Mītīa. Lökten ök ma-ahānga nö ngöṙô nö in Kītīön, tö ò nö tö katöllöng tö Yāvē nö ṙamānyen më Israel nö ṙā-ang eltī më aṅ Mītīa. Ngöṙô anga-aṅ nö in ngam ma-ahānga: “Yĕh meuk, manā-angkūö yanāchö öp mupīhö chu nö in Manāsē, ngaich chū-ö inrē tökūönö kūö yip aṅ patī öp yöng chu kikōnyö.” (Kam. 6:15) Ngölōn ang Kītīön töre nö ötkô nö kē ngih tö kiröng la-en, akahakūö pöri ang Yāvē tö ò min nö öthō nö öt mihôiṅ tö e. Pön hayöökaṙen min anga-aṅ tö Yāvē nö keuheūtngen ngam la-en kinë-ekūöre. Pītnyöre yin më minṙöinylen inrē nö akahakūö tö nup tölngöre hēk hayāichngöre inrē. (Inl. 20:18, 19) Öt eū minë heuneū-enre hēk la-en re cha-a nö in yip tahëng. Hēk yěn vāichköre inlahen cha-a, ngaich öt ngö mufē cha-a töre nö öt heuveū-en nö in ngam la-enre. w23.06 pěch 3 përa 4-5

Pōyen tö tö 1000 samyeūheu rôktöre taneungtökūö ngam rinööntö kui ngam Sī-ö. (Inm. 20:7-10) Urěhěkūö taneungtökūö e pöri ngam Paipöl nö vënyö nup inlahngen tö kayinlöng tī min töng panam. Ngam raneh, vënyö ngam ‘kumchikṙen hēk lanāmö’ min yip mā ikūö ngih panam. (1 Tös. 5:2, 3) Hē e min më mahayöng nö choholre nö la-al minë tövaich tinlööken ngaich rultenre min ngam tökiröng kanihngen. (Inm. 17:16) Unôichrit e min ang Yēsū nö kahòklö kui yip taṙòkhöre tarik ngam tö ngö manah angu-ö tö ò min nö haköhngö nup sīṅp tö nup pököre. (Mët. 25:31-33, 46) Öt höngngöh töheichṙen pöri min ngam Sī-ö, pò ò min nö vīlö tanānyö Kōk ap panam Makōk (Manūlö më mahayöng) nö la-al yip tarik Yāvē. (Isi. 38:2, 10, 11) Hē-e min nö chuh el halīöngö yip chööḵ yip töhachāmö elkui ip manā-ngrit ngam tökiröng kanihngen nö holṙen Kristū min nö kiyung ip Armakētòn. (Mët. 24:31; Inm. 16:14, 16) Ngaich möl min Kristū nö rultenre nö hayöng im tö hěng kööny samyeūheu.—Inm. 20:6. w23.10 pěch 20-21 përa 9-10

Pōyen yip prötör sistör hī töngamuh mi-iyöng in nup kamngö i chūök ngam la-en hī nö asökiröön. Rö-ö yin pön milēḵṙen tö yip mā mahayöng, sā inlahen Opētiā pöri cha-a nö öt halöngenre nö ṙāngenren nö löklōn Yāvē. (Mët. 22:21) Pa-ekūö inrē cha-a töm Tēv, lökten cha-a nö hang chööngö ò nö mööḵlö tö chööngö tarik. (Inl. 5:29) Hayunkenre cha-a yěn kēken minë la-en re i linökölōn Yāvē, iṙuöhen inrē nö ahangkö ngam tölöök inhānga. (Mët. 10:16, 28) Chumkūöṙen inrē cha-a tö më prötör sistör yěn teūngen tö minë līpöre lamökngörit in ngam Paipöl hòṅ cha nö örheūheu nö haröhtöre in Yāvē. Töi chumkūöṙen ngëichkö ngih inchō elmat inlahen prötör Henrī mi-iyöng in öp töhěng kamngö i Afrika i chūök ngam la-en hī nö asökiröön ngaich hē ang prötör Henrī nö kahngenre nö hòṅ söömtö līpöre më prötör sistör. Ngöṙô tī anga-aṅ nö kūich: “Tö aṙě-evö chin. Kūö chu pöri öich milēḵṙen tö Yāvē lökten öich holtö nganöötöre öich i ngih la-enre.” Mihôiṅ öm më-eṅ sā inlahen prötör Henrī öm holtö nganöötöre öm kēken ngam la-en? Mihôiṅ man më-eṅ inrē ngön yěm pa-ekūö tö ngam Tēv. w23.06 pěch 16 përa 9, 11

Ik sā nā Atöm nā Ēva nö halòngö chööngö, ngaich ngam Sī-ö nö ngö ṙô lōn lohten tö ngam kuilōn ngam Tēv min nö öt teung, hēk öt ōt inrē min töhet tarik nö ikūö ngih panam nö hāmang chööngö. Ngö lōn ngam Sī-ö tö Yāvē ngaich nöng öt kanô-òvö. Höng hěng ngam kanò-ò ò nöng fëlngen nā Atöm nā Ēva ngaich vīlö nap tahëng töhet tarik nö mahateungngö ngam kuilōn ò. Yēḵ ngam Tēv öre nö ngatī inlahen ngaich mihôiṅ öre ngam Sī-ö nö sūöchken ò nö tö minyôiny aṅ. Kūö yòh nö ngatī? Pön ngatī kinūichngö angū-ö nö im Ranehlö 1:28 tö Yāvē nö tölṙô nā Atöm nā Ēva nö mikūönlö nö hatöḵlö ngih panam. Ngö lōn lohten inrē anga-aṅ tö Yāvē nö hökngen nā Atöm nā Ēva nö kayônyö nyīö, hö ö pöri yip kūön cha min nö het. (Mum. 7:20; Rōm. 3:23) Ngaich ngam Sī-ö min nö hachōichngö ngam minë-eny Yāvē nö tö minyôiny. Kūö yòh nö ngatī? Pön öt teung min ngam kuilōn ngam Tēv tö ò nö vī ngih panam nö Peretāis ngaich öt tariku inrē min nö töhet nö hamang chööngö ò. w23.11 pěch 6 përa 15-16

Löktö im Paipöl hēk töm söngkötön re tī ang Yāvē nö lööngö tī nö kētö minë inlēnö hī. Mihôiṅ ayī-ö öi öt vī nup tahëng chööngö. (Inch. 3:5-7) Lökten ayī-ö yěi hòṅ kahngenre kē nup fësla re, ngaich nup tö kūichi imat ngam Paipöl, ui vangngöröön re tö u öi vī nup chööngö re. Halō-ongkūö hī an ngam Sī-ö hēk vīlö nup kumnyah nö löktö in nup ‘ṙô inlō-ongkūö’ hēk ‘tötöl ṙô ngih panam’ inrē. (Kòl. 2:8) Anū-ö në tingngöp tī ò ik raneh senchurī. Ōt nup ṙô inlō-ongkūö, minë mufē yip tarik ikūö ngih panam, minë haköptö më Yahūti töt lamökngörit in ngam töhet līpöre hēk hòṅ hang minë inköphöti lamökngörit in minë chööngö Môsös më Kristīön. Anū-ö në inlō-ongkūö, lökten cha-a nö öt chuh in Yāvē nö kē minë tökô-en mikah pön höng chuh in yip tarik. Ngatī inlahen yin më mahayöng töngamuh nö ṙūöhöl alaha minë ṙô tö minyòny hēk minë töt kô-en inrē, lökten ngam Sī-ö nö löktö in minë, sōsöl mitiā, TV hēk minë niūs inrē nö keuheutngöre chūök nö ikūö ngih panam. w23.07 pěch 16 përa 11-12

Pingangkūö lohten ngam Sī-ö nö meuk inlahen tī Yāvē nö hateungngö ngam kuilōnre. Hökngen nā Atöm nā Ēva anga-aṅ nö mikūönlö. Inmeuktö Yāvē nö töt minyônyaṅ. Halēnlö öp kūön min ang Yāvē öp kamëngö nômö re nö chö-önyten më kūön nā Atöm nā Ēva hòṅ cha nö teungen töm nômö tö örheuheu aṅ. (Ran. 3:15; 22:18) Öt mufē-ev takô ngam Sī-ö tö inlahen ngam töt insā-av halēnlö Yāvē. Kūö yòh? Kūö ngam Sī-ö nö töng ngamëichköre, hö ö pöri nö ngatī ngam hanangenlōn Yāvē pön töt chöönyu. (Mët. 20:28; Yôh. 3:16) Asuh nup ngaich min yanöölen hī im tö halēnlöng tö Yāvē? Havantö inlahenre min ngih panam nö Peretāis ngaich yip kūön nā Atöm nā Ēva min nö het hēk hang chööngö Yāvē inrē min cha-a. Hē e min nö teung ngam raneh kuilōn Yāvē tö inlahen ngih panam hēk tö më aṅkūö e tarik. w23.11 pěch 6 përa 17

Pōiṙāi mat töm nômö hēk mahām, sā vinënyö e nö im chööngö Yāvē. Kūöyòh? Pòn minkahngö ngam nômö ngam mahām tö ṙô Yāvē, töhěng inrē angū-ö nö inlōntö hī nö ṙamā-ang in ò. (Lēv. 17:14) Ik sā Yāvē nö tölṙô yik tarik nö kāḵ alaha töṙeūla, ngaich kētö chööngö anga-aṅ nö in cha nö un kāḵ ngam mahām. (Ran. 9:4) Ngatī ṙô inrē anga-aṅ nö havannyö ngam chööngö nö in yik aṅ Israel nö löktö in Môsös. (Lēv. 17:10) Kētö ngih chööngö inrē anga-aṅ nö in yik yōm la-en ik raneh senchurī Kristīön nö ‘ṙūöhöngre . . . tö ngam mahām.’ (Inl. 15:28, 29) Lökten yěi kēḵ fëslare töngamuh öi i alaha ngam linë-enö ngaich hang ngih chööngö ayī-ö. Öt ṙāngenre in inrē hang minë töhet inchöngtenre tö Yāvē. (Hep. 13:4) Töölô in tö Pôl öi “kumpahngö” nup tūmö alahare. Tö ngö manah angū-ö tö hī öi hòṅ kē-ělkūö alahare öi hòṅ ṙāngen nup tötlöng mufē elkuilōnre, ngaich hòṅ kavalngen u öi ṙā-ang in re. Hö-ö in ngëichkö nup tötlöng hēk kēken nup la-en tö tī-iv min tö hī öi fukta im tötlöök.—Kòl. 3:5; Yōp 31:1. w23.07 pěch 15 përa 5-6

Kūö ngam hanangenlōn re hòng ang Sëmsön tö Tīlaila lökten nö öt akahakūö tö ngam kuilōn ò? Pòrô öp tö yòh inlahen, höng hěng ngam kuilōn Tīlaila nönghòṅ mikahtökūö re tö ngam löktö kumlēḵ Sëmsön, lökten ngaich anga-aṅ nö vënyene. Kūö ngam vanāichöre ang Sëmsön nö ṙā-ayö tö Yāvē ngaich hö-öv inrē ngam kumlēḵ ò. (Kam. 16:16-20) Ṙatö-ellōnre ang Sëmsön nö in Tīlaila hö-ö pöri nö in Yāvē, lökten ò nö yīhi kanihngen. Kē-ě ngaich ang Sëmsön tö më aṅ Filistain ngaich sapnyu mat. Öt meuk ngaich anga-aṅ hēk chaphötvö inrē nö el ök patī inkövö i Kāsa ngaich kētu la-en nö kiṙīöt atra. Angū-ö ön ngih el panam chūök ò nö hanāichngen yip tarik nö teuklö ök inkūp. Ngaich angū-ö hēk chūök më aṅ Filistain nö haṙamlōn re nö hanāichngen Sëmsön. In e cha-a nö kētö minë tökētu nö in ngam Tēv re Takòn, pön sā tökētu ang Sëmsön nö eltī cha. Kēnyen Sëmsön hēk cha-a nö ṙā-ang el ngam inkövö pön hòṅ haṙamlōn re nö hòṅ hayëḵ-an.—Kam. 16:21-25. w23.09 pěch 5-6 përa 13-14

Lohten yip min hol meh ichūök meh kamān hēk el iskul nö hatöönö meh, öm kūö yòh asīnken minë inchöngten aṅ mat ngam Paipöl? Hòṅ pītnyöre ayī-ö öi mikahtö elnang yip tarik öi kūö yòh hang minë inchöngten aṅ mat ngam Paipöl, hòṅ milēḵṙen pöri inrē ayī-ö tö mufē öp holre. (1 Pīt. 3:15.) Yěn ōt pöri yip mahatönö hī ngaich ötkô ayī-ö örheūheu öi ngö mufē tö cha nöng miyëḵ hēk mināich inrē tö hī. Lökten ayī-ö hòṅ afītöre tö nup ṙô ellōn cha hēk asuh inrē nup tö pōiṙāi nö imat cha. Pòrô öp tö sitih chö-öiny ṙô cha nö hatönhòṅ pītnyöre ayī-ö öi haṙëmngen re sapṙô cha. Lohten min cha-a nö hangihtöṙô hī ngaich fēken hī inrē öi kūö yòh ṙātö-ellōnre öi in e. Asëhkūöre man, yěn hatön kūö meh öp hol meh ichūök meh kamān tö meh kūö yòh öt afēkö finötnyö re? Hòṅ afītöre më-eṅ urēhěkūö meh öm sapṙô ò, nö kūöyòh anga-aṅ nö ngatī ṙô nö hatön ngölōn hòng anga-aṅ tö hī öi töng öt mahaṙamlōnre? Hēk ngölōn hòng inrē anga-aṅ, nöng tī hī më tö la-evṙen nö öt vayö innôlö nö in höö? Mihôiṅ pöri ayī-ö öi eū-eu ò, kūö ò nö fēkö inlahen yip holre. Ngaich mihôiṅ ayī-ö öi kētö ṙinatö-ellōn ò tö hī ayī-ö lōnu töre öi hòṅ havai ngam innôlöre ichūök re öi la-evṙen. Yēḵ hī min öi ngatī ṙô sapṙô ò ngaich lohten min anga-aṅ nö hangihtöre nö hang ṙô hī, mihôiṅ inrē min ayī-ö öi vë-eny nang ò tö ṙô ngam Paipöl töre öi kūö yòh öi öt kēken ngam infēkö finötnyö. w23.09 pěch 17 përa 10-11

Tö iṙôkö ang ngam minlēḵken hī öi yūs ngam tö rahëichtit ṙētak re öi vë-eny nang yip taṙòkhöre tarik tö ngam tölöök inhānga Lōnu ang Pītör tö hī öi “meukkö ngam sakāmö Yāvē.” (2 Pīt. 3:11, 12) Sitih inlahen öi yěi hòṅ meukkö ngam sakāmö Yāvē? Mihôiṅ ayī-ö öi örheūheu öi afēkö minë inkòlôre yamih min ip tövai panam. Asehkūöre man töre yēḵ meh nyā nup tökuchik nyā-aṅkūö hēk kēḵ ngam töhet kuföt inrē. Höngkūö yip holre min më-eṅ yip tö hachohlöng, haköpten cha inrē min më-eṅ tö minë tökilē-ěyö aṅmat ngam Paipöl nö sitih inlahen anū-ö nö teung. Yēḵ meh min öm afēken u ngaich möi min më-eṅ hökkö ṙētak yanīhi ngam Tēv hēk ṙatö-ellōnre tö yanīhi ngam manāngen nö yih. Yěi urěhti mikahkūö tö inlahen ngam yamih ṙētak ngaich lāköre min ayī-ö tö minë tövaich ṙô inköphöti. w23.09 pěch 27 përa 5-6

Ngaich yin më ṙālö hī töngamuh nö havīlöng tö më nyīö mahô-òngen yöngre. (2 Tim. 3:1, 2) Kūö yòh më nyīö tö ngatī ṙôken nö öt hang chööngö? Pön ngölōn cha-a, höng ṙò-òv yin kòl më yöng hī hö-ö pöri cha-a nö ngatī inlahen. Ngö ṙô lōn yip rīkre tö minë inlēnö kahëtö yip yöng cha nö öt yöölen tī tö cha töngamuh tö kūö ngam ṙētak nö harīkngöre hēk höng yaha inlahen inrē nö halēn. Ngatī mufē öm më-eṅ yēḵ meh öm ṙālö? Pōyen yip nyīö tö ngölōn töre nö kihngen nö hang ngih chööngö Yāvē tövënyu im tövë-evkūö töngamuh. Sitih inlahen öm më-eṅ mihôiṅ hang ngih chööngö Yāvē? Töt insā-av an Yēsū nö im hinang chööngö. (1 Pīt. 2:21-24) Mihôiṅ man pōyen haköplö in ò. Töhet anga-aṅ misī, hö-ö pöri nak yöng ò nö töhet, ṙōlheuh nak nö vaichköreṙen hēk hēṙu inrē nö vāchö mufē. Sön pöri ang Yēsū nö örheūheu nö milēḵṙen tö cha.—Man. 20:12. w23.10 pěch 7 përa 4-5

Lökten ang Pôl nö mikahtö elnang cha tö inlahen nup tökētu nö imat ngam chööngö nö öt keuheūtlöre ngam inṙē-ěl tökööl cha nö löktö in u. Lökten ngam chööngö nö öt kēkaṙen. Mikahtö elnang cha hēk ang Pôl tö ṙô nup tö aṙū-uti. Fēlen më Kristīön ang Pôl tö cha nöng löktö im tökitaknyu mahām Kristū nö teūngen tö ngam tövai maheukköre, lökten cha mihôiṅ nö röhta nö im Tēv. (Hep. 7:18, 19) Vë-eny nang më Kristīön aṅ Heprāi ang Pôl tö minë inlahen cha nö ha-öiny ngam Tēv nö mötlö anū-ö tö nuk inlahen cha ik urěh. Pò ngam inlahen cha sin nö ha-öiny ngam Tēv nö asā minë chööngö Môsös, ‘nöng nyat nup yamih angū-ö, tökô-en pöri ngam inlahen Yēsū.’ (Kòl. 2:17) Löktö in nup nyat nup chehen in ṙung öi akahakūö tö e. Ngatī inlahen më Yahuti nö ha-öiny ngam Tēv nö nyat ngam tö halēnlöng nööinyö ngam Tēv. Ṙen ang Yāvē nö halēnlö e, pöi hōtu öi teūngen tö inṙē-ěl tökööl re öi löktö in ò hēk sā öp kuilōn ò inrē öi ha-ööinyan. w23.10 pěch 25 përa 4-5

Vënyu inlahen minë tö nët rācha nö in ngam tö 11 mirulö līpöre Tanīěl. Tö ngö manah tö minë inyööngö ikūö ngih panam nöng kasalö höö anū-ö, yěi asā tö ngam tö vënyu tö-eūka im Paipöl hēk minë tahëng tö-eūnyu, ngaich in e ayī-ö akahakūö tö ngam Rūs hēk tö më hol ò nö kaheūkö angū-ö nö rācha aṅ lā kapā. Ngaich ngam rācha aṅ lā lòhngö nö ṙô tö ngam Prītēn Amërika angū-ö ngam tökalēḵ mahayöng. Më tarik ngam Tēv mī-im kamngö ngam rācha lā kapā nö hakihtuṙen cha-a tö ò. Angū-ö lāinyngen cha nö fëlö hēk chaphöt cha inrē nö el chēl kūö cha nö chiplö nö löklōn Yāvē. Öt pa-ekūö më prötör sistör hēk öt kūönngöre inrē ngam ṙinatö-ellōn cha pòrô nö hakihtuṙen tö ngam rācha aṅ lā kapā. Kūö yòh? Kūö cha nöi akahakūö tö më tarik ngam Tēv min nö hakihtuṙen nö in teūngngöṙô ngam vahënyö Tanīěl. (Tan. 11:41) Yēḵ hī min öi akahakūö tö u ngaich ngönlöre min ngam maheukkö hī hēk ngönlöre inrē ngam kuilōn hī öi chiplö öi i linökölōn ngam Tēv. w23.08 pěch 11 përa 15-16

Ngö ṙô ang Yāvē tö hī öi sā ngam tö isoh ellōn mat ò. Töt kale-en nun në mat hī lökten ṙung öi milēḵṙen tö u. Sā tö ngö ṙô ang Yāvē, ‘Yip lamūölken më tarik chu hēk hakihten cha inrē ngaich sā lamūölkö öp hanāngenlōn chu hēk töpōṙāi chehen chu cha-a.’ Kirööngen hanāngenlōn ang Yāvē tö hī, lökten anga-aṅ nö akahakūö tö nup mufē hī hēk ilöören inrē nö kētöre nö hayööken hī. Yē hī öi haṙīvlōn ngaich ngatī miṙivlōn anga-aṅ. Lökten ayī-ö mihôiṅ öi holtö ṙinātö-ellōnre öi vë-ekūötēv öi ngö ṙô, ‘Chumkūöken chu sā ngam tö isoh elmat.’ (Sal. 17:8) Lōnu ang Yāvē tö meh öm ṙinātu-ellōn tö ò nö hangenlōn tö meh. Akahakūö pöri anga-aṅ tö meh hēṙu öm öt lööṙen ngatī inlahen. Kūö meh lohten töngamuh öm pōyen kanihngen. Sitih inlahen pöri më-eṅ öm ṙūöhlö ngam ṙinātö-ellōnre tö Yāvē nö hangenlōn tö meh? Hěng ön ngam inlahen hī mikahtökūöre tö Yāvē nö sitih inlahen nö hameuktö ngam hanangenlōnre nö in Yēsū, in më töhachāmö elkui kristīön hēk in hī inrē öi ṙôkhöre. w24.01 pěch 27 përa 6-7

Meuk inlahen Yāvē ang Esrā nö chumkūöṙen tö më tarikre el ṙētak kanihngen. Inuk urěh samyeūheu ngam rācha Ahāsurös nö vī ngam chööngö nö im panam Pörsia tö hinòtö finëlngö yik yahūti ik 484 B.C.E.. (Est. 3:7, 13-15) Lohten hē e ang Esrā nö i Pēpilön. Kanihngen Esrā hēk tö yik hol ò angū-ö ik hē e! Ik sā yik yahūti nö hang ngih chööngö ngaich keūheutnyöre cha-a tö mīṙivlōnre hēk uroh inrē cha-a nö ha-ik. Ngaich lohten inrē cha a nö havëkö kūö Yāvē tö inyöökenre. (Est. 4:3) Unôichngöre ngaich yik tarik yik vamī inlahenre nö hòṅ fëlngen yik yahutī nöng vītö kanihngenre! Sitih mufē uvöh ang Esrā hēk tö yik tahëng yahutī ik hē e! (Est. 9:1, 2) Ṙuöhlöre ṙinatö-ellōn hēk ang Esrā nö in Yāvē tö kuö e. Ṙatö-ellōnre anga-aṅ tö nup yamih min hēk kanihngen cha, nö öthō Yāvē nö öt laklen cha. w23.11 pěch 17 përa 12-13

Kakkö minë “la-en aṅ im chööngö” Môsös anga-aṅ, ngam kinë-ekūö Môsös nö ikui ök Rôngö Sinai. (Rōm. 3:21, 28.) Yik Yahutī vamīngöre nö Kristīön inuk ṙētak Pôl, mihôiṅ cha-a ngaich nö öt kēken minë la-en im chööngö Môsös, ōt pöri yik in cha tö kihngen elmat töm inlahen cha yěn ngatī. Lökten ang Pôl nö kētö inchōḵelmat cha tö inlahen Aprahām, tö ngòh tarik nö öt kūö nup la-en imat ngam chööngö nö kaheūkö nö tölöök. Höng kūö ngam ṙinātö-ellōnre pöri anga-aṅ nö kaheūkö nö tölöök. Tö ngö manah angū-ö yēḵ hī öi ṙātö-ellōnre in ngam Tēv hēk in Kristū inrē ngaich mihôiṅ ayī-ö haṙamlōn ngam Tēv. Löktö in e in min öi teūngen tö inreuskö alahare. Minë la-en pöri tö vënyu im līpöre Yāk. tö 2 mirūlö, hö-ö anū-ö nö ṙôtö minë “la-en aṅ im chööngö.” Pön ṙôtö minë la-en anū-ö, minë tö örheūheu nö kahëken më Kristīön nö in minë tinrīkenre. (Yāk. 2:24) In minë la-en ngam Kristīön öi akahakūö tö ò yěn ṙatö-ellōnre nö im Tēv hēk yěn hö-ö. w23.12 pěch 3 përa 8; pěch 4-5 përa 10-11

Hòṅ chumkūöṙen ngòh kikanö yěn hòṅ katöllö pihöre. Haköplōn re man, pön öp pīhö meh min kui ngam mikūönö nā ngaich hòṅ elkatòh ò min më-eṅ. (Rōm. 7:2; Efi. 5:33) Lökten urěhkūö meh “hòṅ” ṙô öp kikōnyö ngaich hòṅ hatöönöre më-eṅ öm ngö ṙô: ‘Tö sööḵngö ang nö Kristīön? Urěhlö minë kuilōn Yāvē hòng anga-aṅ? Löng nup ṙung katöllö ò? Hō-en nup vanāichöre öp? Milēḵṙen öp tö kikānö? Hayööken chu öp min hangön ngam innôlöre in Yāvē hēk hateungö nup kuilōn chu hòng min anga-aṅ? Sā meh lōnu tö öp tö akaha nö pīhöre ngaich hòṅ ngatī më-eṅ inrē öm harūnöre öm tö akaha öm inpīhö kikānö. “Hamòlṙen” ngam pīhöre kikōnyö an ngam inpīhö kikānö nö “tösā ò.” (Ran. 2:18) Ngaich kūö ò nö hangenlōn tö Yāvē, öt vë-eng nang ngam pīhöre min anga-aṅ havai minë-eny ò pöri min nö ikūö yip tahëng. (Inch. 31:11, 12; 1 Tim. 3:11) Lökten më kikānö yěn hòṅ harunöre nö tö-akaha min nö inpīhö kikānö ngaich hòṅ asīöp ngam hanangenlōn re cha-a tö Yāvē, hayööken yip tahëng inrē el ngam māṅ hēk i patī re inrē. w23.12 pěch 22-23 përa 18-19

Kilēḵngôre ang Yāvē tö ò min nö kē-ěkūö hī tö ngam mikah hòṅ hī öi löngö katöllö. Hòṅ mötlö inlahen ayī-ö öi havëkö kūö Yāvē tö ngam mikah yē hī öi kē nup tökiröng fësla. Kētö kumlēḵ hī anga-aṅ öi höng möi. Sā inlahen tī ò misī nö kētö kumlēḵ Pôl, ngatī inlahen tī anga-aṅ töngamuh nö kētö kumlēḵ hī, hòṅ hī möi öi la-al nup kanihngen re. (Filip. 4:13) Löktö in më prötör sistör tī inrē ang Yāvē nö hayööken hī. Peunyhökūö ngam yöngre ang Yēsū nö vë-ekūötēv ik hatööm urēhěkūö kinpaha ò. Havëkökūö Yāvē anga-aṅ tö inlahen re nö un sūöichka nö hachōchngö ngam minë-eny Yāvē. Hö-ö pöri ang Yāvē nö asökngöröön minë sinūöichkö inlahen ò, pön höng tīntö ök hol ò ma-ahānga nö mahangëken ò. (Lūk. 22:42, 43) Ngatī töngamuh ang Yāvē nö löktö in më prötör sistör tī nö hayööken hī. Lohten cha-a nö chöhken hī hēk fūnken hī nö hareuskö alaha hī. Lökten ayī-ö ṙòkhöre öi hòṅ kē-ěny ṙētakre öi hareuskö alaha yip holre öi löktö in minë “tölöök ṙô.”—Inch. 12:25. w23.05 pěch 10-11 përa 9-11

Ngö ṙô lōn lohten cha-a, sitih mufē yip uvöh prötör sistör tö inlahen chu. Lökten ayī-ö ötkô ṙôtö nup tö mihôiṅ nö aṙē-ev tī tö cha hēk haṙivlōn tī tö cha. Köpölōn ayī-ö tö cha nö prötör sistör hī, töpōiṙāi inrē nö sīṅp Yāvē. Ṙamölōn ayī-ö yěi hēk holṙen re tö cha öi ha-öinyö Yāvē! (Sal. 119:176; Inl. 20:35) Kirööngen ṙô in ha-öinyö Yēsū pô ò nö tölṙô hī kaheuk samyeūheu fēkö ngam kinpaha ò. Yē hī ngatī inlahen, ngaich teungen ayī-ö tö yanöölenre hēk teungten inrē öi hayööken yip tahëng holre. (Isa. 48:17, 18) Sīöplöre min ngam hanangenlōn hī tö na Yāvē na Yēsū hēk ṙētak hī inrē angū-ö öi hameuktöre milēḵṙen tö cha. Ngön inrē min ngam innôlö hī öi in më prötör sistör. Ṙētakvö inrē ayī-ö öi haköpten yip tahëng tö cha min nö pōyen inkòlò nö löktö im tökitaknyu mahām Yēsū. Ta-a töi keuheūttö ellōnre öi halēnken ngam Mëmorīöl, pô e nö tö kiröng nö sakāmö hī! w24.01 pěch 14 përa 18-19

Asūp löktö tī Yāvē töngamuh nö hachō-okūö hī? Löktö in ngam ṙô re ngam Paipöl. Rö-ö nöng angū-ö pön löktö in më tarik tī inrē anga-aṅ nö hayööken hī. Sā Yāvē nö löktö in më “tökô-en, tö-akaha inrē mahalanṙen” nö löngö ṙētak tī nö halēnlö minë nyā-aṅkūö hī, hòṅ hī löngö katöllö. (Mët. 24:45) Löktö in më tarik tö heuveū-en inrē anga-aṅ nö hachō-okūö hī. Tö sā më sörkit ovörsīör hēk tö më minṙöinylen el ngam māṅ nö mahareuskö alaha hī hēk kētö inlēnö hī inrē, hòṅ hī la-al minë yamih kanihngen. Lökten ayī-ö öi kiröngen ṙô öi ha-öiny minë tī Yāvē nö hayööken hī el ngih manā-aṅ sakāmö. Angū-ö lāinyngen hī köptī tö ngam innôlöre öi in Yāvē hēk lök in ngam talöökö nômö inrē. Hēṙu pöri ṙung ayī-ö öi kihngen öi hang minë inlēnö lamöktö in Yāvē, möthë yěn löktö in më tarik anū-ö, më töng sā hī nö töthet. Hòṅ ṙātö-ellōnre pöri ayī-ö tö Yāvē nö löktö in më prötör nö kētö inlēnö hī hēk yanöölen hī inrē anū-ö yěi hangö u. In ngih ātiköl min öi mikahtökūöre tö hī sitih inlahen öi ṙūöhlö ngam ṙinātö-ellōnre. w24.02 pěch 20 përa 2-3

Sitih inlahen ayī-ö töngamuh öi asīöp ngam hanangnelōn re tö ngam Tēv? Hòṅ kalēḵ alaha ayī-ö öi haköp minë ṙô ngam Tēv. Yēḵ meh öm haköp mat ngam Paipöl ngaich mihôiṅ öm hatöönö re: ‘Asūp löktö mikahkūö chu in në tö vënyu tö inlahen Yāvē nö hangenlōn tö chu? Asuh öp ihih ṙô töp lāinyngen chu öich lōnu töre hēk öich hangenlōn tö Yāvē? Ngamuh hēk töhěng inlahen hī öi asīöp ngam hanangenlōnre tö Yāvē, öi keuheūtnyö ṙô ellōnre öi vë-ekūötēv. (Sal. 25:4, 5) Ngaich öthō min ang Yāvē nö öt sapṙô hī öi vë-ekūötēv. (1 Yôh. 3:21, 22) Hòṅ asīöp ngam hanāngenlōn re ayī-ö tö yip tahëng. Ngëichkö inlahen Pôl hē ò nö meuk kūö ök töhěng tak ṙālö ang Timôtī. Tö hangenlōn ang Timôtī tö Yāvē hēk tö yip tahëng inrē. Ngöṙô tī ang Pôl nö kūich chitri ngam māṅ yip aṅ Filipī: “Pò chu öt īnu tö tarik tö sā ellōnre, öp tökô-en chumkūöṙen tö inlahen yīö.” (Filip. 2:20) Lökngöre ellōn ang Pôl nö meuk chumkūöṙen Timôtī tö më holmaneukre hēk hanangenlōn ò inrē tö cha. Angū-ö lāinyngen yip holmaneuk ò el minë māṅ nö hökkö inlahen Timôtī yěn hēk min nö chöhken cha.—1 Kòr. 4:17. w23.07 pěch 9 përa 7-10

Kapah ngaich Môsös, urēhěkūö inlahen më aṅ Israel nö chuh im Panam Kinlēḵngô. Ṙāngen më tarik re hòng Yāvē ik sā Môsös nö hö-öv? Hö-ö. Hanöng sā cha nö chiplö nö i linöklōn Yāvē, ngaich chumkūöken cha ang Yāvē. Urēhěkūö kinpaha Môsös ang Yāvē nö ṙò-òv nö in ò tö Yôsuā min nö halēnlöng nö mahachōkūö më tarik. Samyeūheuv rò-òten inrē ang Môsös nö haköpten Yôsuā. (Man. 33:11; Chöö. 34:9) Rö-ö nöng anū-ö, pön pōyen yik tö heuveū-en in më aṅIsrael tö halēnlöng nö, mākūö tököṅnyu, mākūö töṙôngö, mākūö tö taneui anāi hēk mākūö tösöm inrē. (Chöö. 1:15) Chumkūöṙen ang Yāvē tö më tarikre. Töi ngëichkö ngih töhěng inchōḵelmat, ngam ṙētak inlahen Ělaicha ik sā ò nö pròfět më aṅ Israel. Samyeūheuv anga-aṅ nö hayööken më aṅ Israel nö löklōn Yāvē. Tīni ngaich anga-aṅ tö Yāvē nö chuh lā chuhöt i Yūta. (2 Rā. 2:1; 2 Kin. 21:12) Höng ṙā-ayö hòng pökeh më tö söm miyööngö Israel tö chiplö? Öthěng tak hòng mahachōkūö cha? Öt ngatī. Pön samyeūheuv rò-òten ang Ĕlaicha nö haköpten Ĕlaisa. Löktö in hī tī inrē ang Yāvē nö hateungngö minë kuilōnre nö chumkūöken më tarik re. w24.02 pěch 5 përa 12

Ngö ṙô tī ang Pôl nö kūich inlahen cha, “ngaich pöri töngamuh el hanātö, im Mā.” (Efi. 5:8) Asīnkö minë kanô-en cha-a aṅmat ngam Paipöl minë tö sā ngam hanātö. (Sal. 119:105) Ṙāngenre cha-a nö in minë tövaich tinlööken hēk in minë tötlöök la-en. Asīnken ngam Tēv cha-a nö ma-ainyre nö ha-öinyö ò hēk haṙamlōn ò. (Efi. 5:1) Ngatī inlahen sin ayī-ö urěhēkūöre öi haköp ngam kanô-en öi sā më-el ngam sinngūlö. Ōt yip in hī sin ṙamātö-ellōnre nö in minë tövaich tinlööken hēk kēḵken minë tötlöök inrē la-en. Ik sā hī pöri ngaich haköp minë chööngö lamöktö in Yāvē ngaich akahakūö ayī-ö tö minë tö löng hēk tövaich, lökten ayī-ö öi halööktö minë tinrīkenre öi asīnkö minë chööngö lamöktö in Yāvē. Angū-ö lāinyngen hī öi teūngen tö minë tö pōyen yanöölenre. (Isa. 48:17) Hòṅ ma-ainyre hēk pöri ayī-ö öi ngatī inlahen. Hòṅ ṙūöhöngre ayī-ö tö ngam sinngūlö, tö ngö manah tö hī hòṅ laklöre tö nup la-en tö ṙa-ayö tö hī nö ngaich hēk “lök el ngam talöökö yip kūön hanātö.” w24.03 pěch 21 përa 6-7

Lohten më-eṅ öm ngölōn töre öm öl hòṅ kēḵ ngam vinôkö hēk kētöre inrē. Lohten inrē më-eṅ öm hòṅ halööktit minë lamātuhēt tinrīkenre hēk öt ilööṙen inrē më-eṅ asīöp ngam ṙinātö-ellōnre. (Kòl. 2:6, 7) Köpölōn tö më tö kē-ě istötī nö öt hěngren tinrīken. Pön ōt më tö ilööṙen nö asīöp ngam hanangenlōn nö in Yāvē. Ngaich lohten yip tahëng nö öt lööṙen nö kētöre. Öt ṙòkhöre yin më ṙālö nö hěngren ṙēḵti nö kētöre nö in Yāvē hēk kēḵ ngam vinôkö. Lökten öi ötkô asātöre in yip tahëng, pöi hòṅ ngëichkö nup tö halööktitvö nö in re ngaich kētöre ayī-ö halööktit u. (Kal. 6:4, 5) Yěm sön öm ngölōn, öl chin öich lēn kētöre i linökö lōn Yāvē, ngaich um haṙivlōn. Ma-ainyren më-eṅ iṙūöhen hateung töre im chö-öinyre. Ngaich havëkökūö Yāvē tö inyöökenre öm halööktit nup lamātuhēt tinrīkenre. (Filip. 2:13) Ṙātö-ellōnre man tö ò nö hangṙô meh öm vë-ekūötēv hēk hayööken meh inrē.—1 Yôh. 5:14. w24.03 pěch 5 përa 9-10

Hěng heuh, hē Sëra nö haṙivlōn. Keūheutnyö nuk tananyöre anga-aṅ nö in Aprahām uroh nöng sūöchkö inlahen ò. Ilööṙen hòng ang Aprahām nö tainy? Hö-ö. Pön akahakūö ang Aprahām tö Sëra nö öreūheu nö milēḵṙen tö ò hēk holṙen ò inrē. Lökten anga-aṅ nö chumkūöṙen nö hangihtö ṙô ò ngaich holṙen ò nö la-al ngam kanihngen ò. (Ran. 16:5, 6) Asuh öp haköplö më inpīhö kikōnyö nö in Aprahām? Yip inpīhö kikōnyö, kētu chöngö yin tö Yāvē nö kē fësla minë mikūönöre. (1 Kòr. 11:3) Tövai pöri ngam inlahen cha yěn urěh chunkūöṙen nö hangihtöre hēk hatön mufē elkuilōn ngam pīhöre inrē urěhkūö ò nö kē nup fësla. (1 Kòr. 13:4, 5) Yěn kē nup fësla misī ang Aprahām ngaich holṙen ò ang Sëra. (Ran. 12:5) Ngatī inlahen anga-aṅ nö hameuktö milēḵṙenre tö Aprahām. Hěngheuh ik sā yik yamihken Aprahām ngaich hòṅ meukṙen cha anga-aṅ. Tölṙô Sëra ngaich anga-aṅ nö ṙāngö nuk la-enre ngaich haveutṙenre nö halēn nya-aṅkūö. Pön pōyen nup vahīṙen ò nya-aṅkūö. (Ran. 18:6) Öt ha-aṅkenre pöri anga-aṅ pön höng ilööṙen nö kētöre nö la-evṙen. Yi-ö inpīhö kikānö, Sitih inlahen öi mihôiṅ asīnken Sëra öi holṙen më pīhöre in nup kahë cha fësla? Yē më min ngatī inlahen ngaich ngönlöre min ngam innòlö nā.—1 Pīt. 3:5, 6. w23.05 pěch 24-25 përa 16-17

Ik sā Kītīön nö vīlöng nö kamhôka, ngaich hòṅ hang chööngö Yāvē anga-aṅ hēk ngön inrē nö la-evṙen. Öt tö lööṙen pöri angū-ö nö in ò. Kūö yòh? Pön töölöṙô anga-aṅ tö Yāvē nö tiṙölngö ngam tahāklö Pē-al, nuk vahīlö ök yöng ò. Tökiröng angū-ö nö kanihngen nö la-en ò. (Kam. 6:25, 26) Unôichngöre pöri ang Kītīön nö hamūl yik kumyung, ngaich nët heuh ṙô ngam Tēv nö tölṙô ò nö hakūönngö ṙôken yik kumyung. (Kam. 7:2-7) Ngaich im hatööm ang Yāvē nö tölṙô ò nö kiyung yik la-alre. (Kam. 7:9-11) Hòṅ örheūheu yin më minṙöinylen ‘nöng hang minë chööngö.’ Ngòh minṙöinylen hamīnöre nö hang minë chööngö, öt ahaṅken re min cha-a nö hang minë tökētu inlenö imat ngam Paipöl hēk lamöktö in ngam söngkötön inrē. Tövai angū-ö nö inchō-okūö yip tahëng. Hēṙu pöri lohten cha-a nö kihngen nö hang minë chööngö. Tö sā minë chööngö mihôiṅ nö kētu nö in cha nö hōtu nö halööktitvö, ngaich kihngen lohten cha-a nö ṙòklöre nö hang minë chööngö. Hēk yěn ngölōn ngòh minṙöinylen tö minë inlēnö lamöktö el ngam söngkötön nö tövai hòng ngam inlahen ò nö hòṅ hāngö e. Hēk yěn kētu la-en öre ngòh minṙöinylen ngam tö mihôiṅ min kihngen tī tö ò nö chuh el chēl. Sitih inlahen pöri më minṙöinylen nö asīnken Kītīön nö hang chööngö? Hangihtöre tö minë inlēnö ngaich kēken u inrē. w23.06 pěch 4-5 përa 9-11