Pagpaniid sa Kalibotan
Milikay ang Kalinaw sa HK
Bisan ug bag-o pang gisaulog sa Hiniusang Kanasoran ang iyang ika-40ng anibersaryo ingong organisasyon alang sa kalinaw, ang iyang 40 ka tuig nga paglungtad namansahan sa dugo sa mga 100 ka gubat, duolan sa 40 niini maoy dagkong mga panag-away. Gibanabana nga ang nangamatay gikan niining mga gubata maoy kapin sa 30 milyones. Sa iyang pang-anibersaryong pamulong sa Heneral nga Asembliya, si Presidente Mauno Koivisto sa Finland mipahayag ug kabalaka sa kamatuoran nga ang organisasyong HK napakyas sa pag-abot sa mga kalaoman sa mga magmumugna niini, nga nag-ingon: “Mas maayo ba ang atong kinabuhi karon kay sa miaging 40 ka tuig? Menos ba ang kabangisan ug gubat karon? Menos ba ang pag-antos sa tawo sa kalibotan? Gibati bang malig-on o masaligon ang mga kanasoran sa ilang umaabot?” Mikomento sa tinumping mga nukleyar nga mga hinagiban sa tibuok yuta ug sa ilang katakos sa paglaglag sa kalibotan, siya midugang: “Pila ba ang igo na?”
Paghingapin Na
Ang kadaghanang mga balay sa Hapon daghan kaayog mga gamit nga elektroniko nga walay nay lugar alang sa butang bag-o. Gawas kon gamay kaayo ang bag-ong butang, ang aberids nga Hapones kinahanglang manglabay ug laing butang aron makahatag lugar alang niini. Kana, miingon ang New Scientist, mao ang gibati sa Matsushita sa Japan, ang labing dakong pabrika sa kalibotan sa elektronikong mga produkto. Sumala sa bise presidente sa kompaniya, si Akira Harada, “ang mga balay sa mga Hapones puno na kaayo nga ang dapit lamang nga kabutangan sa bag-ong gamit mao ang ibabaw sa reprigeritor—o sa sulod niini.” “Dili kana maayong balita,” miingon ang magasin, tungod kay ang mga kompaniya sa Japan “sa naandan naghimog mga produkto alang sa lokal nga mga pumapalit nga gustog-butang, ug dayon ibaligya sa gawas sa nasod ang labing himalitang mga produkto.” Ang gihatagag pagtagad karon mao ang mga produkto alang sa industriya.
Pakigdula sa Wala pa Matawo
‘Pakigdula sa imong anak diha sa tiyan bisan sa panahon sa sayo nga pagsabak,’ mitambag ang siyentipikong Olandes si Frans Veldman. Ang Alemang medikal nga basahong selecta mitaho bahin sa pangangkon ni Veldman nga ang pakigsulti o pag-awit sa wala pa matawong bata moreaksiyon niini. Pananglitan, nagpatuo si Veldman nga ang malumong paghalog ug pagdapit sa inahan pinaagi sa mahinayng paghapohap sa pagbalos mopalihok sa bata sa kinaiyanhon sa pagpaduol sa kamot sa inahan, halos napasapnay kanila. Sumala sa artikulo, ang amahan gidasig usab sa pakigbahin sa mahinay nga pakigdula, busa makalig-on sa iyang relasyon sa bata.
Karaang Hangin
Unsay kahimtang sa hangin sa miaging 4,600 ka tuig? Mao kana ang gilaomang madiskobrehan sa mga siyentista sa ilang nakalotan ang ilalom sa yutang lawak sa habagatan-kasadpang bahin sa Dakong Primade sa Giza. Ang 96-piye nga gitas-on (29 m) nga lawak, nga natabonan sa 4 ngadto sa 6 piye kabag-on (1.2 ngadto sa 1.8 m) nga tinipak nga giso, gituohan nga maoy nahimutangan sa ikaduhang karaang sakayan sa patay alang sa “kalag” ni Paraon Cheops. Ang una—nga 12 piye (3.7 m) lamang ang gilay-on gikan sa bag-ong lugar—nadiskobrehan sa 1954. Ang kahoyng sakayan, nga 130 piye (40 m) ang gitas-on ug maayong pagkapreserbar, gipasundayag karon sa museo nga gitukod alang niini. Ang duha ka lungag, hapit 30 piye (9 m) ang kaladmon ug natabonan sa 10 piye (3 m) sa kagun-oban, nakalahutay sa pagdagan sa panahon ug sa mga kawatan sa lubnganan. Gilaoman nga ang ikaduha kaamgid ra sa una—nga hugot kaayong napitlan ug sementong yeso, busa natakpan ang karaang hangin. Ang modernong teknolohiya maoy gamiton aron makalusot sa lawak nga walay pagpasulod sa hangin nga gikan sa gawas. Makahimo ang mga siyentista niini sa pagsukod ilabina sa carbon dioxide ug carbon monoxide sa hangin sa sulod, itandi kini sila sa presenteng lebel, ug tingali makahatag kadan-agan sa gumonhap kon tinuod bang nagkainit ang yuta sumala sa gituohan sa pila ka siyentista.
Labing Gamayng Hayop nga Sus-an
“Ang bugtong membro sa bag-ong nailhang ika-18ng pamilya sa mga kabog” mao ang labing gamayng hayop nga sus-an sa kalibotan, miingon ang Asiaweek. “Wala na maangkon sa pygmy shrew (gamitoyng minyak) kanang kadungganana sa 1974 sa dihang ang mga zoologo nga mituki sa gisong mga langob sa Thailand nakadiskobre sa BUMBLEBEE BAT.” May gibug-atong ubos sa 0.07 onsa (2 g), ang gidak-on niini halos sama ka dak-a sa kumagko sa tawo. ‘Pila niining kaboga ang gikinahanglan aron makatumbas sa labing dakong hayop nga sus-an sa kalibotan, ang blue whale,’ nangutana ang magasin? “Tubag: sa 530 o kapin pa sa usa ka kilo, 85 milyones.”
Labing Dakong Teleskopyo
Ang Mount Mauna Kea, sa isla sa Hawaii, mao ang lugar unya sa labing dakong teleskopyo sa kalibotan. Ang 13,000-piye (4,000 m) nga bukid napili tungod sa tagsaong kondisyon sa alang sa astronomikal nga pagsid-ing. Gisugdan ang pagkalot sa pundasyon sa Septiyembre 1985 alang sa $87 milyones nga proyekto. Ang 33-piye diametro (10 m) nga salamin molabaw sa labing dakong teleskopyo karon, nga makita sa Unyong Sobyet, nga 13 piye (4 m). Sanglit ang usa ka pirasong salamin nga sama nianang gidak-ona giisip nga dili praktikal, kini tukoron sa gagmayng mga bahin, ang kada piraso adunay iyang kaugalingong pundasyon ug igpupugong sa pagpaposisyon.
Pagdagsang sa Kolera
Ang karaang sakit nga kolera mitunghag balik sa Aprika. Ang mga taho sa balita nagpakita nga libolibo sa ubang mga nasod nangamatay niining sakita sa yugto sa 1985. Apan gilimod sa ubang mga nasod ang pagdagsang sa kolera, tingali sa kahadlok nga mawad-ag mga pumapalit nga maghunahuna nga mapasa ang kolera sa mga produkto nga ginabaligya sa gawas. Dili sama sa karaang mga epidemiya, ang gidaghanon sa nangamatay karon sa kolera mapakubsan ug dako pinaagi sa madaling medikal nga pag-atiman pinaagi sa mga antibiotics ug sa pagpulig mga likido sa lawas diha sa kaugatan. Ang dili pagtagad sa pagdagsang sa sakit makasumpo niini nga pagpanambal ug, gikahadlokan, nga moresultag kamatayon sa libolibong katawhan nga maluwas unta.
Kabaliskaran
“Sa wala pa ang Gubat sa Kalibotan II, ang Amerikanong mga pumapalit naglikay sa mga gamit nga ginama sa Japan tungod kay wala silay ginahimong inspeksiyon sa kalidad sa ilang paggama,” miingon ang Parade Magazine. “Karon, 45 ka tuig nang milabay, ang mga Hapones nag-ingon nga ang daghang samang pagpanaway matuod diha sa pila ka mga produktong ginama sa Amerikano.” Ang sobrang produkto sa Japan kon itandi sa Tinipong Bansa maoy $37 bilyones sa miaging tuig. “Karong tuiga, daling makahalin ang Japan ug kapin sa 2.2 milyones ka awto sa U.S., apan ang halin sa mga awto nga ginama sa Amerika diha sa Japan mikunhod sa 2000,” miingon ang Parade.
Mibalik ang Airship
Ang higanteng airship daw mipatim-aw ug balik. Ang ilang katakos sa paglutaw sa daghang adlaw ug mag-urong sa ibabaw sa usa ka lokasyon, maingon man sa ilang pagkadili kalas sa sugnod, maoy butang nga gikaigakan pag-usab. Ginapanglantaw nga mapuslan sila sa mga misyon sa pagpangita ug pagluwas, sa pagtiktik ug sa pagsubay sa mga ismagler sa droga, ug sa pagpanuup sa militar. Makahatod usab kinig pagkaon ug ubang mga hinabang alang sa hilit nga mga lugar nga nahiklin tungod sa kinaiyanhong mga katalagman. Bisan tuod dili sila magkinahanglag tugpahanan, sila kinahanglang igaod aron sa paghabwa sa mga karga ug magdalag pagpabug-at. Masulbad kini pinaagi sa temporaryong pundo nga madaladala sa sakyanan mismo ug ikatunton sa kilid. Daghang kompaniya nga naghimog mga desinyo sa paggamit usab sa modernong teknolohiya.
Ang Suliran sa Populasyon sa Nigeria
Ang populasyon sa Nigeria, nga karon ubos na lamang sa usa ka gatos ka milyon, malagmit modaghan pa ngadto sa 148 milyones sa 15 lamang ka tuig sa presenteng proporsiyon sa pagtubo. Ang proporsiyon sa nangatawo hataas kaayo nga gilarawan sa The Guardian sa Nigeria ang kababayen-an sa Nigeria nga “mabdos . . . nga may bata nga gihigot sa iyang likod ug duha pa ka bata nga nagkumbabit kaniya.” Miresulta kinig pagdasok sa siyudad nga ang kadaghanan sa mga pamilya nanagpuyo sa usay lawak nga mga apartment. Ang mga pamilya sa Lagos nag-aberids ug 3.8 ka tawo sa usa ka lawak, ug, sa kadaghanang kahimtang, 5 o kapin pa. Gawas pa sa kalisod sa ekonomiya, nakita sa mga analista nga nalangkit ang nagdasok nga populasyon sa siyudad sa pagtubo sa proposiyon sa krimen ug ubang mga problemang katilingbanon.
Kompiyoterisadong Tabang Alang sa May mga Dayabetis
Nakahimog programa sa kompiyoter ang mga Alemang espesyalista sa medisina nga makahimo sa mga may dayabetis sa pagkahibalo sa madali sa ilang panginahanglag insulin, mitaho ang The German Tribune. Tapos nga ilang ipasulod ang impormasyon sa ilang nakaon diha sa kompiyoter nga de-bulsa, morekomendar ang kompiyoter ug eksaktong gidaghanon sa insulin nga iindiyeksiyon. Ginaingon nga ipahibalo usab sa kompiyoter ang reaksiyon sa pasyente sa girekomendar nga dosis ug sa paghimog gikinahanglang pagpasibo sa ulahi. Busa gihatagan ang mga may dayabetis ug dugang kagawasan. Lain pa ang riyesgo nga makaindeksiyon ug sobrang dosis mikunhod ug dako.
Nangawala Usab ang mga Numero
Ang ilang mga nawong makita sa telebisyon, sa mga dagkong karatula, sa mga bag sa groseri, utility bills, ug mga karton sa gatas sa tibuok Tinipong Bansa. Sila maoy nangawalang mga bata. Apan kon pila gayod ang nangawala maoy usa ka dakong lantugionon nga ulohan. Mga 95 porsiento sa numerong 1.5 milyones sa usa ka tuig, ang gihatag sa U.S. Department of Health and Services sa 1983, ginaingon nga mga layas—ang kadaghanan kanila namauli sa balay sa pila ka adlaw. Ang kadaghanan gikawat sa nagkabulag nga mga ginikanan nga nagkihaay sa pag-angkon sa bata. “Gamayng bahin lamang ang nahulog sa kategoriya nga gikahadlokan sa kadaghanang mga ginikanan—pagsakmit sa mga estranghero—ug bisan kanang numeroha gikaduhaduhaan pa,” miingon ang magasing Newsweek. “Ang FBI naglista lamag 67 niini nga pagsakmit sa bata sa miaging tuig.” Ang hunta sa mananambag sa Departamento sa Hustiya nangitag paagi sa pagsulbad sa gilantugiang kaihapan.
Dakong Riyesgo sa mga Asawa sa Tigtabako
Ang mga babayeng minyo kansang mga bana manabako may riyesgo nga mataptan ug kanser sa baga kay sa mga asawa sa mga lalaki nga dili manabako, sumala sa nakita sa bag-ong mga pagtuon. Ang The Globe and Mail sa Toronto, Canada, mitaho nga ang pagtuon nga gihimo sa mga Hapones diha sa 1,400 ka tawo tali sa 1971 ug 1980 miingon nga ang riyesgo maoy 50 porsientong mas dako niining mga kahimtanga. Sumala ni Dr. Suminori Akiba, nga tagmugna niini nga pagtuon, ang tsansa sa babaye nga mataptan ug kanser sa baga mouswag sa proporsiyon kon unsa kadaghana ug unsa ka sunson manabako ang iyang bana. Ang nakaplagan ni Dr. Akiba nagpakita nga ang “mga asawa sa mga lalaki nga manabakog 30 ka sigarilyo sa usa ka adlaw maoy duha ka pilo nga may kalagmitang mataptan ug kanser sa baga kay sa mga babaye nga may bana nga dili manabako,” miingon ang mantalaan.