Bahin 2

Siyensiya—Ang Padayong Pagpangita sa Katawhan sa Kamatuoran

Ang Pagtuki Gisugdan

“WALAY usa ang nahibalo kon kinsa ang unang nakadiskobre sa kalayo, nakaimbento sa ligid, nakaugmad sa udyong ug pana, o nakahubit sa pagsidlak ug sa pagsalop sa adlaw,” miingon ang The World Book Encyclopedia. Apan kini nadiskobrehan, naimbento, naugmad, ug nahubit, ug ang kalibotan dili na sama sukad niadto.

Kini nga mga nakab-ot mao ang unang mga lakang sa usa ka panaw sa pagpangita sa kamatuoran nga sa pagkakaron mikabat nag duolan sa unom ka libo ka tuig. Ang mga tawo sa tanang panahon maukiton, matinguhaon sa pagsabot sa buhi ug sa dili-buhing mga butang sa kalibotan sa ilang palibot. Sila interesado usab sa pagpadapat sa ilang nakat-onan, nga nagagamit niini sa praktikal nga paagi nga mohatag nila ug kaayohan. Kining kinaiyanhong kauhaw sa kahibalo ug tinguha sa pagpadapat niini mao ang mga puwersa nga nagatukmod sa katawhan sa padayong pagpangita sa kamatuoran sa siyensiya.

Siyempre, kadtong unang mga pagsulay sa paggamit sa praktikal nga paagi sa kahibalo sa siyensiya wala tawgang teknolohiya, nga maoy pagtawag karon. Bahin niana ang mga indibiduwal nga nakahimo sa maong mga pagsulay wala tawgang mga siyentipiko. Sa pagkatinuod, ang siyensiya sa modernong diwa niini wala gani maglungtad sa panahon sa dakong bahin sa paglungtad sa katawhan. Ingon ka ulahi sa ika-14ng siglo, sa dihang migamit ang Ingles nga magbabalak sa pulong “siyensiya,” ang yano niyang gisabot mao ang tanang nagkalainlaing matang sa kahibalo. Kini nahiuyon sa gigikanan sa pulong, nga balik pa sa usa ka Latin nga termino nga nagkahulogang “pagkuhag kahibalo.”

Ang Unang Zoologo Maoy Nanguna sa Dalan

Bisan unsa pay pagtawag niini sa sinugdan, ang siyensiya nagsugod sa tanaman sa Eden wala magdugay human nga misugod ang mga tawo sa pagsusi sa kalibotan sa ilang palibot. Bisan sa panahong wala pa lalanga si Eva, si Adan gisugo sa paghatag ug mga ngalan sa mga hayop. Ang paghatag kanila ug tukmang mga ngalan nagkinahanglan nga iyang tun-an pag-ayo ang ilang mga kinaiyahan ug ang ilang mga batasan. Karong adlawa, atong gitawag kini nga siyensiya sa zoolohiya.​—Genesis 2:19.

Ang unang anak ni Adan ug Eva, si Cain, “nagtrabaho sa pagtukod ug siyudad,” busa siya tingali adunay igong kahibalo sa siyensiya sa paghimo sa gikinahanglang mga gamit. Sa ulahi, ang usa sa iyang mga kaliwat, si Tubal-cain, gitawag nga “ang magsasalsal sa tanang matang sa gamit nga tumbaga ug puthaw.” Sa maong panahon ang kahibalo ug teknolohiya sa siyensiya dayag nga miuswag.​—Genesis 4:17-22.

Sa panahong nahimong gahom sa kalibotan ang Ehipto​—ang unang gihisgotan sa Bibliya—​ang kahibalo sa siyensiya miuswag hangtod sa punto nga ang mga Ehiptohanon nakahimo sa pagtukod ug dagkong mga piramide. Ang desinyo niining maong mga piramide, nag-ingon ang The New Encyclopœdia Britannica, “malamposong nakab-ot lamang human sa daghang pag-eksperimento, diin nasulbad ang dagkong mga problema sa enhinyeriya.” Ang pagsulbad niining mga problemaha nagkinahanglan ug igong kahibalo sa matematika ug nagpaila nga naglungtad ang pipila ka nalangkit nga siyentipikanhong mga kahanas.

Siyempre, ang pagkamaukiton bahin sa siyensiya dili limitado sa mga Ehiptohanon lamang. Ang mga Babilonyanhon, gawas nga maoy nag-imbento sa kalendaryo, nagtukod ug mga sistema sa numero ug sa pagsukod. Sa Halayong Sidlakan, ang sibilisasyon sa Intsik nakahatag ug bililhong mga kontribusyon sa siyensiya. Ug ang unang mga kagikan sa mga Inca ug sa mga Maya sa mga nasod sa Amerika nakaugmad ug abanseng sibilisasyon nga nakapahingangha sa ulahi sa Uropanhong mga eksplorador, nga wala gayod magdahom nga makahimog ingon niini ang “iwit sa sibilisasyon nga mga netibo.”

Dili tanan nga gilantaw niining karaang mga tawo sa sinugdan ingong kamatuoran sa siyensiya, hinunoa, tukma sa siyentipikanhong paagi. Ang The World Book Encyclopedia nag-ingon kanato nga uban sa mapuslanong mga gamit nga gihimo sa mga Babilonyanhon alang sa panukiduki sa siyensiya, “ilang naugmad usab ang palso nga siyensiya sa astrolohiya.”a

Ang Babilonya Anaa Bisan Asa

Alang sa mga estudyante sa Bibliya ang karaang Babilonya managsama sa bakak nga pagsimba. Diha sa astrolohiya nga gibatasan didto, usa ka lahi nga diyos ang gituohang nagmando ibabaw sa matag seksiyon sa kalangitan. Ang Bibliya, nga nagtudlo nga adunay usa lamang ka matuod nga Diyos, tukma sa siyentipikanhong paagi dihang gisalikway niini ang mini nga siyensiya nga nailhang astrolohiya.​—Deuteronomio 18:10-12; 1 Corinto 8:6; 12:6; Efeso 4:6.

Ang relihiyon maoy usa ka hinungdanong bahin sa kinabuhi sa unang tawo. Busa masabot nga ang kahibalo sa siyensiya wala maugmad nga bulag gikan sa relihiyosong mga pagtuo ug mga ideya. Kini makita ilabina diha sa natad sa siyensiya sa medisina.

“Ang karaang mga dokumento nga nag-ilustrar sa Ehiptohanong katilingban ug medisina sa panahon sa Karaang Gingharian,” nag-ingon ang The New Encyclopœdia Britannica, “nagpakita nga ang madyik ug relihiyon nalangkit sa eksperyensiya nga gipasukad sa obserbasyon ug pangatarongan nga batasan sa medisina ug nga ang pangulong madyikero sa palasyo sa hari usab kanunay nga nag-alagad ingong pangulong mananambal sa nasod.”

Sa panahon sa ikatulong dinastiya sa Ehipto, usa ka iladong arkitekto nga ginganlag Imhotep nahimong inilang mananambal nga may dakong katakos. Walay usa ka siglo human nga siya namatay, siya gisimba ingong diyos sa medisina sa Ehipto. Human sa ikaunom nga siglo W.K.P., siya natuboy sa posisyon sa pagkahimong dako nga diyos. Ang Britannica nag-ingon nga ang mga templo nga gipahinungod kaniya “nagdasok sa mga nag-antos kinsa nag-ampo ug natulog didto sa pagtuo nga tug-anan sila sa diyos sa mga tambal diha sa ilang mga damgo.”

Ang mga mananambal nga Ehiptohanon ug Babilonyanhon naimpluwensiyahan ug dako sa relihiyosong mga ideya. “Ang naglungtad nga teoriya sa sakit sa maong panahon, ug sa mga kaliwatan nga moabot,” nag-ingon ang The Book of Popular Science, “mao nga ang mga hilanat, mga impeksiyon, panakit ug pamaol gipahinabo sa daotang mga espiritu, o sa mga demonyo, nga miatake sa lawas.” Alang sa maong katarongan ang medikal nga pagtambal sagad nalangkit sa relihiyosong mga halad, mga lamat, o mga orasyon.

Sa kadugayan, sa panahon sa ikaupat ug ikalima nga siglo W.K.P., gihagit kining hunahunaa sa usa ka Gregong mananambal nga ginganlag Hippocrates. Ilado kaayo siya tungod sa Hippocratic oath, nga gilantaw gihapon sa kadaghanan nga naglarawan sa lagda sa batasan sa medisina. Ang librong Moments of Discovery​—The Origins of Science nag-ingon nga si Hippocrates usab maoy “usa sa una nga nakig-indig sa mga pari sa pagpangitag kahubitan sa mga sakit sa tawo.” Nanambal nga ginamit ang mga paagi sa siyensiya, iyang gisusi ang natural nga mga hinungdan sa mga sakit. Ang katarongan ug kasinatian misugod sa pagpuli sa patuotuo sa relihiyon ug sa pagpanaghap.

Sa pagbulag sa medisina gikan sa relihiyosong pagtuo, si Hippocrates mihimog lakang diha sa hustong direksiyon. Apan, bisan karon kita gipahinumdoman sa relihiyosong kagikan sa medisina. Ang mismong simbolo niini, ang gilikosag-bitin nga sungkod ni Asclepius, ang Gregong diyos sa medisina, masubay ug balik sa karaang mga templo sa pagpangayo nga diha niini gitipigan ang sagrado nga mga bitin. Sumala pa sa The Encyclopedia of Religion, kining mga bitina naglarawan sa “katakos sa pagkabag-o sa kinabuhi ug pagkahimugsog balik diha sa maayong panglawas.”

Si Hippocrates sa ulahi nailhan nga mao ang amahan sa medisina. Apan kini wala makasanta kaniya sa paghimog sayop usahay sa siyentipikanhong paagi. Ang The Book of Popular Science nagsugilon kanato nga ang pipila sa iyang dili-makataronganong mga ideya “katingalahan kaayo kanato karong adlawa” apan nagpasidaan batok sa pagpasigarbo sa medisina, nga nag-ingon: “Ang ubang mga teoriya sa medisina nga karon lig-on na kaayong pagkatukod mopatim-aw nga sama ra ka katingalahan sa mga tawo sa umaabot nga kaliwatan.”

Anam-anam nga Miuswag

Busa, anam-anam ang pagkaplag sa kamatuoran sa siyensiya, nga nalangkit ang pagpili sa mga kamatuoran gikan sa sayop nga mga teoriya sa daghang kasiglohan. Apan aron mahimong posible kini, ang mga kaplag sa usa ka kaliwatan kinahanglang tukmang ipasa ngadto sa sunod. Ang usa ka paagi sa paghimo niini, sa dayag, maoy pinaagi sa binaba, sanglit ang mga tawo gilalang man nga may gahom sa pagsulti.​—Itandi ang Genesis 2:23.

Kining maong paagi sa pagpasa sa mga obserbasyon, hinunoa, dili kaayo kasaligan nga makatagana sa katukma nga gikinahanglan sa kauswagan sa siyensiya ug teknolohiya. Klaro nga dihay panginahanglan sa pagpreserbar sa impormasyon sa sinulat nga porma.

Wala gayod masayri kon kanus-a misugod sa pagsulat ang mga tawo. Apan sa dihang nakahibalo sila sa pagsulat, sila may magamit nga katingalahang paagi diin ikapasa ang impormasyon nga niini ang uban makatukod. Sa wala pa maimbento ang papel​—tingali sa Tsina sa mga 105 K.P.—​ang mga pagsulat gihimo diha sa mga butang sama sa papan nga mga bato, papiro, ug panit sa hayop.

Wala untay mahimong igong kauswagan sa siyensiya kon wala pa ang mga sistema sa pag-ihap ug pagsukod. Ang bili sa pag-ugmad niini hinungdanon kaayo. Gitawag ang mga pagpadapat sa matematika nga “unibersohanong gilapdon,” ang The Book of Popular Science nagpahinumdom kanato nga ang “pag-analisar niini misangpot ug daghan hinungdanon kaayong mga kauswagan sa siyensiya.” Ang matematika nagsilbi usab nga “usa ka bililhong gamit alang sa mga kemista, sa pisiko, astronomo, enhinyero ug uban pa.”

Sa milabay ang mga siglo ang ubang mga butang nakadugang sa puwersa sa pagtuki alang sa kamatuoran sa siyensiya. Ang pagbiyahe, pananglitan. Ang The Book of Popular Science nagbatbat: “Ang tawo nga makaadto ngadto sa langyaw nga mga nasod lagmit makakita nga mapahait ang iyang pagkamaukiton tungod sa bag-ong mga talan-awon, mga tingog, baho ug panabor. Siya matental sa pagpangutana kon nganong ang mga butang lahi kaayo diha sa dili-pamilyar nga nasod; ug sa iyang pagsulay sa pagtagbaw sa iyang pagkamaukiton, siya makabaton ug kaalam. Busa ingon niini ang karaang mga Grego.”

Oo, Kadtong Presente-Kanunay nga mga Grego

Pagbasa ug bahin sa kasaysayan sa relihiyon, politika, o komersiyo ug makakita ka nga hisgotan usahay ang mga Grego. Ug kinsay wala makadungog bahin sa ilang iladong mga pilosopo, usa ka termino nga gikuha gikan sa Gregong pulong phi·lo·so·phiʹa, nga nagkahulogang “gugma sa kaalam”? Ang gugma sa kaalam sa mga Grego ug ang ilang kauhaw sa kahibalo ilado sa unang siglo sa dihang miduaw ang Kristohanong apostol Pablo sa ilang nasod. May gihisgotan siyang mga pilosopong Epicureo ug Estoico, kinsa sama sa “tanang mga taga-Atenas ug mga langyaw nga moadto didto nagpalabay sa ilang panahon sa walay hinungdan gawas sa pagsultisulti ug sa pagpaminaw sa butang bag-o.”​—Buhat 17:18-21.

Busa dili katingalahan nga ang tanang karaang mga tawo, ang mga Grego nakahatag sa siyensiya ug labing dakong kabilin. Ang The New Encyclopœdia Britannica nagpatin-aw: “Ang pagsulay sa Gregong pilosopiya sa paghatag ug teoriya bahin sa uniberso aron pulihan ang mga sugilambong bahin sa uniberso sa ulahi misangpot sa praktikal nga mga diskoberiya sa siyensiya.”

Gani, ang ubang Gregong mga pilosopo nakahatag ug dagkong mga kontribusyon sa pagtuki sa kamatuoran sa siyensiya. Sila naningkamot sa pagkuha sa sayop nga mga ideya ug mga teoriya niadtong nag-una kanila, samtang sa samang panahon gitukod ang pundasyon nianang ilang nakaplagan nga tinuod. (Tan-awa ang kahon alang sa mga pananglitan.) Busa, ang Gregong mga pilosopo sa kagahapon mao ang labing duol sa kang bisan kinsang karaang mga tawo sa kaisipan sa mga siyentipiko karong adlawa. Sa sulagma, hangtod na lang karong panahon, ang terminong “pilosopiya sa kinaiyahan” gigamit niadto sa paghubit sa nagkalainlaing mga sanga sa siyensiya.

Sa ulahi ang mahigugmaon-ug-pilosopiya nga Gresya nalandongan sa politikanhong paagi sa bag-ong natukod nga Empiryo sa Roma. Kini ba adunay epekto sa kauswagan sa siyensiya? O ang pag-abot ba sa Kristiyanidad nakahatag ug kalainan? Ang Bahin 3 sa among sunod nga gula mao ang motubag.

[Footnote]

[Kahon sa panid 22]

Una-Kristohanon Gregong “mga Siyentipiko”

THALES sa Miletus (ikaunom nga siglo), naila tungod sa iyang obra sa matematika ug sa iyang pagtuo nga ang tubig nagporma sa diwa sa tanang materya, may maampingong paagi sa pagtimbangtimbang sa katukoran sa uniberso, diin ang The New Encyclopœdia Britannica nag-ingon nga “hinungdanon sa kaugmaran sa siyentipikanhong hunahuna.”

Socrates (ikalimang siglo) gitawag sa The Book of Popular Science nga mao “ang magmumugna sa paagi sa pagtuki​—pangatarongan—​nga duol kaayo sa mismong diwa sa matuod siyentipikanhong paagi.”

Democritus sa Abdera (ikalima ngadto sa ikaupat nga siglo) nakatabang sa pagtukod sa pundasyon sa teoriya sa atomika sa uniberso ug sa mga teoriya sa pagkadili-malaglag sa materya ug sa konserbasyon sa enerhiya.

Plato (ikalima ngadto sa ikaupat nga siglo) nagtukod sa Akademiya sa Atenas ingong institusyon sa sistematikong kalab-oton sa panukiduki sa pilosopiya ug siyensiya.

Aristotle (ikaupat nga siglo), usa ka banggiitang biyologo, maoy nagtukod sa Lyceum, usa ka institusyon sa siyensiya nga nagpanukiduki sa daghang natad. Kapin sa 1,500 ka tuig, ang iyang mga ideya maoy nangibabaw sa siyentipikanhong hunahuna, ug siya giisip nga mao ang supremong awtoridad sa siyensiya.

Euclid (ikaupat nga siglo), ang labing prominenteng matematiko sa karaan, labing nailhan tungod sa pagkadaghag kahibalo labot sa “geometriya,” nga naggikan sa Gregong pulong nga nagkahulogang “pagsukod sa yuta.”

Hipparchus sa Nicaea (ikaduhang siglo), talagsaong astronomo ug magtutukod sa trigonometriya, maoy nagklasipikar sa mga bituon ngadto sa mga gidak-on sumala sa kahayagon, usa ka sistema nga sa paninugdan gigamit gihapon. Siya ang mag-uuna ni Ptolemy, usa ka iladong geograpo ug astronomo sa ikaduhang siglo K.P., nga nagpalambo sa mga nakaplagan ni Hipparchus ug nagtudlo nga ang yuta mao ang sentro sa uniberso.

[Hulagway sa panid 23]

Ang gilikosag-bitin nga sungkod ni Asclepius, maoy usa ka pahinumdom nga ang siyensiya wala maugmad nga bulag gikan sa impluwensiya sa relihiyon