Pagsagubang sa “Celiac Disease”
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA PINLANDIA
“Unsang harinaa ang imong gigamit sa pagluto niini nga keyk?”
“Aw, harina sa mais.”
“Ug unsay imong gibutang nga hanig sa lutoanan sa keyk?”
“Mga tinipik sa tinapay.”
“Kon mao, gikasubo ko, apan dili ko kini makaon.”
LAGMIT sinati ka sa ingon nianang salikwaot nga pag-estoryahanay kon ikaw nag-antos sa celiac disease. Kini nga sakit sa sistema sa paghilis gipahinabo sa kawalay-katakos sa lawas sa pagdawat sa ordinaryong elemento sa daghang pagkaon. Ang suliran anaa sa gliadin nga bahin sa gluten, nga anaa sa trigo, sebada, rye, ug mga oat. Ang gluten dili makadaot sa kadaghanang tawo, apan niadtong may celiac disease, makadaot kini sa hanig sa gamayng tinai, nga nagkunhod sa katakos niini nga masuhop ang mga sustansiya.
Ang mga simtoma sa celiac disease mahimong maglakip sa sakit sa tiyan, pagbutod, kalibanga, ug pag-ubos sa timbang. Siyempre, kining maong mga simtoma makita sa ubay-ubayng sakit, busa malisod ang pagdayagnos sa celiac disease. “Sulod sa daghang tuig gisultihan ako nga nag-antos ako sa ‘irritable bowel syndrome,’” matod sa usa ka nag-antos nga ginganlag Judy.
Ang celiac disease kasagarang madayag sa pagkabata, apan ang pipila ka nag-antos walay ipakitang simtoma hangtod mahimo nang edaran. Apan, nag-ingon ang mga doktor nga labing menos sa pipila niini nga mga kaso, ang kahimtang tingali naglungtad na sa tanang panahon, ugaling dili dayag. Bisan unsa nga kahimtang, kon dili kini matambalan, ang celiac disease mahimong makadaot. Kasagaran, ang mga bata niana nga kahimtang maoy gagmay ug niwang, nga may dakong tiyan ug wala-motubo nga kaunoran. Sanglit ang pagsuhop sa mga bitamina nadaot tungod sa sakit, tingali mosunod ang ubay-ubayng sakit, lakip ang anemya, rickets, ug scurvy o sakit gumikan sa kakulang sa bitamina C. Ang grabe nga mga kaso mahimong magpadayag ug pagkahiwi sa bukog o osteoporosis. Diha sa talagsaong mga kaso, ang celiac disease mahimo pa ganing makamatay, ilabina taliwala sa mga hingkod kansang kahimtang dugay na ug grabe. Bisan pa niana, uban ang hustong pagtambal, kadaghanan sa mga tawong dunay celiac disease makasagubang—ug makapauswag pa gani—sa ilang kahimtang.
Unsa ang Mahimo?
Ang labing maayong tambal sa celiac disease mao ang pagkaon nga walay gluten—sa ato pa, usa ka diyeta nga maglikay sa tanang pagkaon nga adunay trigo, rye, sebada, ug oat. Ang pagsunod sa maong sistematikong diyeta mahimong dili sayon. Matod sa usa ka nag-antos: “Sa sinugdan sa dihang nasayran kong dili na ako puwedeng mokaon ug trigo, sebada, rye, o oat, naghunahuna ko sa akong kaugalingon, ‘Aw, sayon ra na kaayo. Likayan lang nako ang tinapay ug pastri.’ Apan dihang sa kataposan nakaamgo ako sa daghan kaayong nagkadaiyang mga pagkaon nga naglakip niining maong mga lugas—ilabina ang trigo—nakurat ako!”
Ang mga tawong may celiac disease angay nga maampingong mobasa sa mga marka sa pagkaon. Bisan tuod angay silang maglikay sa trigo, rye, sebada, ug oat, ang mga pasyenteng may celiac disease mahimong mokaon ug mga produkto sa buckwheat, mais nga Indian, humay, soybin, dawa, ug patatas. Adunay ubay-ubay usab nga sinagol nga harinang walay gluten nga puwedeng gamiton. Tinuod, makapasubo nga makitang ang mga estante sa supermarket sa dakong bahin gipondohan sa ‘gidili nga mga pagkaon.’ Apan ayawg kalugda. Hinunoa, ibug-os ang pagtagad sa mga pagkaon nga imong makaon imbes niadtong dili nimo makaon. Ngadtongadto, ang pagpalit ug pagkaon dili na kaayo makapalugda.
Maora tingalig makabalda sa imong sosyal nga kinabuhi ang diyeta nga walay gluten. Apan ayawg ilain ang imong kaugalingon sa uban tungod lamang kay ikaw adunay celiac disease. Hinunoa, sultihi ang imong mga higala kon unsa ang celiac disease, ug pahibaloa sila kon sa unsang paagi sila makatabang kanimo sa pagmentinar ug diyeta nga walay gluten. Sa dihang ang uban masayod sa imong mga panginahanglan, lagmit malipay sila nga magpailin-ilin niini. Kon ang uban magpahayag ug dili-mabinationg mga komento, ayawg kapikal. Ang imong mahigalaong sanong magdasig kanila nga ipakita ang dugang pagkamabination.
Sa ulahi, ang pipila ka pasyenteng may kasarangang mga kaso sa celiac disease nakahimo sa pagkaon pag-usab ug gluten. Mahitabo man kini o dili sa imong kaso, padayong maghupot ug positibong tinamdan. “Hupti sa hunahuna ang makapadasig nga mga puntong nalangkit,” nagrekomendar ang usa ka pasyenteng may celiac disease. Maayong mga punto? Siya nagpadayon: “Ang celiac disease dili makatakod, ug ang pagtambal yano ug tin-aw—usa ka estriktong diyeta. Sa mas dugayng panahon nga gisunod mo kini, mas arang-arang ang imong bation. Lagmit gayod, mahimo kang mobati nga arang-arang na bisan pa sa kamatuoran nga ikaw nag-antos sa celiac disease.”
[Kahon sa panid 19]
Pagtaganag Pagpaluyo
Kon may nahibaloan kang tawo nga adunay celiac disease, ayaw paghunahuna nga siya nagpahinabo lamang ug kahasol tungod sa pagdumili sa pagkaon ug usa ka partikular nga pagkaon. Ug likayi ang walay-pagbati nga mga komento sama sa, “Kahimsog nimong tan-awon unya nagsakit ka?” Labing hinungdanon, ayaw sulayi sa pagkombinsir ang nag-antos sa celiac disease sa pagkaon ug usa ka butang nga adunay gluten, nga tingali moingon: “Ang diyutay ra dili kaayo makadaot.” Makadaot gayod kini! Hinumdomi, ang gamayng tinai sa pasyenteng may celiac disease nag-isip sa gluten ingong hilo, ug kini dili modawat niini.
Dili malisod nga mopahiuyon sa gikinahanglang pagkaon sa usa ka pasyenteng may celiac disease. Ang diyutayng mga kausaban diha sa imong listahan sa palitonon mohimo sa igong gidaghanon sa mga pagkaon nga dalawaton. Tingalig posible pa gani nga hikayon ang tanan sumala sa diyeta sa pasyenteng may celiac disease. Sa pagkatinuod, ang tanang bisita makapahimulos ug mga pagkaong walay gluten. Lagmit pa gani nga dili sila makamatikod sa kalainan. Dugang pa, ang pasyenteng may celiac disease dili mobatig kaulaw—usa ka butang nga iyang pasalamatan!
[Hulagway sa panid 18]
Ang mga tawong may celiac disease angayng maglikay sa trigo, sebada, rye, ug mga oat