Kon Unsaon Paghupot ug Mahimsog nga Panglantaw sa Hunahuna

ANG atong pisikal nga kahimsog sa dakong gilapdon nagdepende kon unsay atong ipasulod sa atong lawas. Kon ang usa ka tawo kanunayng mokaon sa dili-sustansiyadong pagkaon, sa ngadtongadto madaot ang iyang panglawas. Ang mao gihapong prinsipyo mapadapat sa atong mental nga kahimsog.

Pananglitan, ikatandi nimo ang mga butang nga atong ginapasulod sa atong hunahuna sa usa ka matang sa pagkaon sa utok. Pagkaon sa utok? Oo, ang impormasyon nga atong ginadawat gikan sa mga libro, magasin, salida sa telebisyon, video, mga dula sa video, Internet, ug mga pulong sa awit makaapektar sa atong hunahuna ug sa atong personalidad maingon nga ang literal nga pagkaon mag-apektar sa atong lawas. Sa unsang paagi?

Ang kanhing ehekutibo sa panganunsiyo nga si Jerry Mander misulat mahitungod sa epekto sa telebisyon diha sa atong kinabuhi: “Labaw pa kay sa bisan unsang epekto, ang telebisyon magbutang ug mga hulagway diha sa atong utok.” Apan, kanang mga hulagway diha sa utok labaw pag mahimo kay sa paglingaw kanato. Ang magasing The Family Therapy Networker nag-ingon: “Ang pinulongan, mga hulagway, tingog, ideya, karakter, kahimtang, prinsipyo, teoriya bahin sa katahom diha sa palaumagian sa balita mahimong unod sa atong mga hunahuna, pagbati ug mga paghanduraw.”

Oo, naamgohan man nato o wala, ang atong mga hunahuna ug mga pagbati mahimong malalangong mahaylo sa atong gitan-aw sa telebisyon ug sa ubang matang sa kalingawan. Ug anaa diha ang kapeligrohan. Sumala ni Mander, “kitang mga tawo hinay-hinayng mahisama sa mga hulagway nga anaa sa atong hunahuna.”

Hilo sa Utok

Daghang tawo nga mainampingon tingaling nagbantay sa ilang pisikal nga pagkaon walay-piling maglamon sa bisan unsang pagkaon sa utok nga idalit kanila pinaagi sa palaumagian sa balita. Pananglitan, nakadungog ka na ba nga dunay miingon: “Walay maayong tan-awon nga salida sa TV!” Ang uban morag gilamat, nga walay-kataposang nagbalhinbalhin ug estasyon sa paglaom nga dunay maayong tan-awon nga salida. Ang hunahuna sa pagpalong sa TV wala gayod mosantop sa ilang hunahuna!

Dugang pa sa paggugol ug dako kaayong panahon, daghang salida ang nagpasiugda sa mga tema nga buot likayan sa mga Kristohanon. “Gawas pa sa pamalikas,” matod sa magsusulat bahin sa arte nga si Gary Koltookian, “ang kontrobersiyal ug seksuwal nga mga ulohan labi pang makita karon sa telebisyon kay sa miagi.” Sa pagkatinuod, usa ka di-pa-dugayng pagtuon sa Tinipong Bansa nakakaplag nga ang mga esenang may kalabotan sa sekso makita sa aberids nga 27 ka beses kada oras sa panahon nga daghag tumatan-aw.

Ang usa maghunahuna hinuon bahin sa epekto niini diha sa hunahuna sa mga tawo. Sa Hapon usa ka popular nga drama sa telebisyon nakadani ug daghan kaayong tawo nga ang palaumagian sa balita sa nasod nag-ingon nga kini misangpot sa “pagdaghan sa panapaw.” Dugang pa, ang mga awtor sa librong Watching America nag-ingon: “Karon kadaghanang matang sa seksuwal nga panggawi . . . giisip ingong dalawatong mga kapilian sa personal nga estilo sa kinabuhi.”

Bisan pa niana, ang mga programa sa TV nga nagdayeg sa mga tema bahin sa sekso maoy bahin lamang sa suliran. Ang tataw ug detalyadong mga paghulagway sa kapintasan komon usab. Ilabinang makapabalaka mao ang makadaot nga mga epekto sa mapintas nga mga programa sa TV ug mga salida sa sine diha sa linghod, daling maimpluwensiyahan nga mga hunahuna. “Sa dihang ang mga bata makakita nga dunay gipusil, gidunggab, gilugos, gidagmalan, gipakaulawan, o gipatay sa TV,” matod ni David Grossman, usa ka retiradong opisyal sa kasundalohan ug batid sa sikolohiya sa pagpatay, “alang kanila morag aktuwal kana nga nagakahitabo.” Sa pagkomento niining mao gihapong suliran, ang The Journal of the American Medical Association nag-ingon: “Hangtod sa mga edad nga 3 ug 4 anyos, daghang bata ang dili makaila sa kalainan sa kamatuoran ug hinanduraw diha sa mga programa sa telebisyon ug dili gihapon makahimo niana bisan pag dunay nagtudlo nga hamtong.” Sa laing pagkasulti, bisan tuod ang usa ka ginikanan mosulti tingali sa bata, ‘Kanang mga tawhana dili tinuod nga nangamatay; nagpakaaron-ingnon lamang sila,’ ang hunahuna sa bata sa gihapon dili makaila sa kalainan. Alang sa usa ka bata, ang kapintasan sa TV tinuod gayod.

Sa pagsumada sa epekto sa “kapintasan sa palaumagian sa balita,” ang magasing Time nag-ingon: “Pipila ka tigdukiduki ang dili na makiglalis nga ang pag-ula ug dugo diha sa TV ug sa mga salida sa sine dunay epekto diha sa mga bata nga makasaksi niana.” Unsay matang sa epekto niini? “Ang mga dekada sa mapintas nga kalingawan milampos sa pag-usab sa mga panglantaw ug mga prinsipyo sa publiko,” matod sa kritiko sa sine nga si Michael Medved. Siya midugang: “Dili makatabang nga kaugmaran alang sa usa ka katilingban sa dihang mawad-an kini sa katakos sa pagbatig kakurat.” Dili ikatingala nga usa ka magsusulat nag-ingon nga ang pagdala sa usa ka kuwatro anyos aron motan-awg mapintas nga mga salida sa sine “maoy hilo sa [iyang] utok.”

Siyempre, wala kini magpasabot nga ang tanang programa sa telebisyon daotan. Mao man usab ang mga libro, magasin, video, mga dula sa kompiyuter, ug ubang matang sa kalingawan. Apan, tin-aw nga daghan sa gitawag nga kalingawan dili angayan niadtong nagtinguha nga mahuptan ang mahimsog nga panglantaw.

Pilia ang Kalingawan sa Maalamong Paagi

Ang mga hulagway nga gipasa sa atong hunahuna pinaagi sa mga mata dunay gamhanang impluwensiya sa atong mga hunahuna ug mga lihok. Pananglitan, kon kanunay natong pakan-on ang atong hunahuna sa imoral nga kalingawan, ang atong determinasyon sa pagsugot sa sugo sa Bibliya nga “kalagiw gikan sa pakighilawas” maluya. (1 Corinto 6:18) Sa samang paagi, kon malingaw kita sa mga kalingawan nga naghulagway sa “mga tawo nga nagabuhat kon unsay makadaot,” mahimong malisdan kita nga “magmadaiton sa tanang tawo.” (Salmo 141:4; Roma 12:18) Aron malikayan kini, kinahanglang ilingiw nato ang atong mga mata gikan nianang “walay-pulos.”—Salmo 101:3; Proverbio 4:25, 27.

Ibutang ta, tungod sa napanunod nga pagkadili-hingpit, kitang tanan kinahanglang manglimbasog sa paghimo kon unsay matarong. Si apostol Pablo prangkang miangkon: “Ako nahimuot gayod sa balaod sa Diyos sumala sa akong pagkatawo sa sulod, apan akong nakita sa akong mga sangkap ang laing balaod nga nagapakigbugno batok sa balaod sa akong kaisipan ug nagadala kanakong bihag ngadto sa balaod sa sala nga ania sa akong mga sangkap.” (Roma 7:22, 23) Nagpasabot ba kini nga si Pablo mipasignunot sa iyang unodnong kahuyangan? Wala gayod! Siya miingon: “Ginamakmak ko ang akong lawas ug gihimo kini nga samag usa ka ulipon, aron . . . ako mismo sa unsa mang paagi dili mahimong dili-inuyonan.”—1 Corinto 9:27.

Sa susama, dili gayod nato buot nga gamiton ang atong pagkadili-hingpit ingong pasangil sa pagpakasala. Ang magsusulat sa Bibliya nga si Judas miingon: “Mga hinigugma, . . . nakaplagan ko nga kinahanglan kamong sulatan aron sa pag-awhag kaninyo nga kusganong makigbugno alang sa pagtuo nga sa makausa alang sa tanang panahon gikatugyan ngadto sa mga balaan.” (Judas 3, 4) Oo, kinahanglan natong “kusganong makigbugno” ug motalikod sa kalingawan nga moawhag kanato sa paghimo kon unsay daotan.a

Tinguhaa ang Pagtultol sa Diyos

Ang pag-ugmad ug makapahimsog nga panglantaw dili kanunayng sayon niining sistemaha sa mga butang. Apan, ang Bibliya nagpasalig kanato nga posible ang pagpabiling hinlo sa hunahuna ug sa moral. Sa unsang paagi? Sa Salmo 119:11, atong mabasa: “Sa akong kasingkasing ginatipigan ko ang imong pulong, aron dili ako makasala batok kanimo.”

Ang pagtipig sa mga pulong sa Diyos nagpasabot nga lantawon kana nga bililhon o pabilhan kana pag-ayo. Dayag, lisod ang pagtamod sa Bibliya kon wala kita mahibalo kon unsay gisulti niini. Pinaagi sa pagkuha ug tukmang kahibalo gikan sa Pulong sa Diyos, atong ginadawat ang mga hunahuna sa Diyos. (Isaias 55:8, 9; Juan 17:3) Kini, sa baylo, magpatugob kanato sa espirituwal ug magpauswag sa atong panghunahuna.

Duna bay kasaligang giya sa paghukom kon unsay makapahimsog sa espirituwal ug sa hunahuna? Oo! Si apostol Pablo nagtambag: “Bisan unsang mga butang nga ugdang talagdon, bisan unsang mga butang matarong, bisan unsang mga butang putli, bisan unsang mga butang hiligugmaon, bisan unsang mga butang nga ginaingong maayo, bisan unsang pagkahamili nga anaa ug bisan unsang dalayegong butang nga anaa, padayong isipa kining mga butanga.”—Filipos 4:8.

Apan aron kita makadawat ug tinuod nga benepisyo, labaw pa ang gikinahanglan kay sa pagbaton ug kahibalo sa Diyos. Nga giinspirar, ang manalagnang Isaias misulat: “Ako, si Jehova, mao ang imong Diyos, ang Usa nga nagtudlo kanimo sa pagpahimulos, ang Usa nga nagpalakaw kanimo sa dalan nga angay nimong pagalaktan.” (Isaias 48:17) Oo, dili lamang kinahanglan nga magtinguha kita ug giya sa Diyos kondili nagkinahanglan usab nga molihok kita sumala sa maong kahibalo.

Ang laing paagi sa pagpahimulos sa moral ug espirituwal nga paagi mao ang pagsangpit kang Jehova, ang “Tigpatalinghog sa pag-ampo.” (Salmo 65:2; 66:19) Kon moduol kita sa atong Maglalalang sa sinsero ug mapaubsanong paagi, mamati siya sa atong paghangyo. Ug kon kita “mangita kaniya, ato siyang makaplagan.”—2 Cronicas 15:2.

Busa posible bang mahuptan nato ang mental nga kahimsog niining mapintas ug imoral nga kalibotan? Sa pagkatinuod, oo! Pinaagi sa dili pagtugot sa atong mga hunahuna nga dili na mobati tungod sa kalingawan niining kalibotana, pinaagi sa pagpalig-on sa atong katakos sa paghunahuna pinaagi sa pagtuon sa Pulong sa Diyos, ug pinaagi sa pagtinguha sa giya sa Diyos, mahuptan nato ang makapahimsog nga panglantaw!

[Footnote]

[Blurb sa panid 9]

“Daghang bata ang dili makaila sa kalainan sa kamatuoran ug hinanduraw diha sa mga programa sa telebisyon”

[Blurb sa panid 11]

“Ang mga dekada sa mapintas nga kalingawan milampos sa pag-usab sa mga panglantaw ug mga prinsipyo sa publiko”

[Kahon sa panid 11]

Pagpamenos sa Imong Risgo nga Masakit sa Kasingkasing

Ang Nutrition Action Healthletter nagsugyot sa mosunod nga mga lakang sa pagtabang kanimo sa pagpamenos sa imong risgo nga masakit sa kasingkasing.

• Hunong sa pagtabako. Ang pag-undang karon makapakunhod sa imong risgo nga masakit sa kasingkasing sulod sa usa ka tuig, bisan pag motambok ka.

• Pagpaniwang. Kon sobra ka sa timbang, ang pag-iban ug bisan lima ngadto sa napulo ka libra dako nag kalainan.

• Pag-ehersisyo. Ang regular nga ehersisyo (labing menos katulo sa usa ka semana) motabang sa pagpaus-os sa dili-maayong kolesterol (LDL), mosanta sa pagtaas sa presyon sa dugo, ug mopugong sa hinobrang timbang.

• Diyutay rang saturated fat ang kaona. Kon taas ang imong LDL, pulihi ug mas daghag unod nga mga hiwa sa karne ug sulayi ang 1-porsiyento (menos ug tambok) nga gatas o skim (walay-tambok) nga gatas inay kay sa 2-porsiyento nga gatas.

• Limitahe ang pag-inom ug alkoholikong ilimnon. Dunay mga timailhan nga kadtong moinom ug pulang bino nga kasarangan mahimong magpaus-os sa risgo nga masakit sa kasingkasing.

• Kaon ug mas daghang prutas, mga utanon, ug ubang pagkaon nga daghag mahilis nga lanotlanot.

[Hulagway sa panid 8]

Ang kapintasan sa TV samag hilo sa utok sa usa ka bata

[Hulagway sa panid 9]

Ang mga bata usahay mosundog sa kapintasan nga ilang makita sa TV

[Hulagway sa panid 10]

Ang mga ginikanan makatabang sa ilang mga anak pinaagi sa pagtagana ug nagkadaiyang maayong mga basahon