Tawhanong Pagmando Gitimbang

Bahin 6—Mga Blackshirt ug mga Swastika

Pasismo: Ang kagamhanan pinaagi sa pagmando sa diktador, nga gitiman-an pinaagi sa pagkontrolar sa Estado sa ekonomiya, katilingbanong pagdisiplina, ug usa ka ideolohiya sa makiawayong nasyonalismo; Nazismo: Pasismo sumala sa ginapraktis sa National Socialist German Workers’ nga Partido ubos ni Hitler.

ANG pulong “Pasismo” sagad mohatag ug mga larawan sa itom-ug-kamesin nga Italyanong mga pundok sa militar ug sa nagsul-ob ug swastika, kaki ug unipormeng mga sundalong Aleman. Apan ang ubang nasod may ilang mga kasinatian usab sa Pasismo.

Sa katuigang 1930, ang Pasismo nangibabaw sa Hungaria, Romania, ug Hapon. Sa panahon sa Sibil nga Gubat sa Katsila, ang pagpaluyo sa Pasista maoy nakatabang kang Francisco Franco sa pagpildi sa Espanya, apan ang kadaghanan sa mga manalaysay wala mag-isip sa pagkadiktador ni Franco (1939-75) nga tinuod gayod nga Pasista sa kinaiyahan. Ang diniktador nga pagmando sa Argentina nga gitukod ni Juan D. Perón (1943-55), sa laing bahin, maoy Pasista sa kinaiyahan.

Pagsimba sa Estado

Ang “Pasismo” nagagikan sa Italyanong pulong nga fascio ug nagpunting sa usa ka karaan Romanhong simbolo sa gahom. Gitawag ug fasces sa Latin, kadto maoy bangan sa mga lipak nga niini milabaw ang sulab sa atsa, usa ka tukmang simbolo sa panaghiusa sa mga tawo ilalom sa supremong awtoridad sa Estado.

Bisan tuod ang ubang mga gigikanan sa Pasismo maoy balik pa sa panahon ni Niccolò Machiavelli, hangtod na lamang sa 1919, o 450 ka tuig human nga siya natawo, nga gigamit ni Benito Mussolini ang pulong sa unang higayon. Ang korapsiyon sa politika sa iyang panahon, matud pa ni Machiavelli, mapildi lamang pinaagi sa usa ka magmamandong diktador, usa ka tawo nga mogamit ug gahom sa mapintas apan sa maalamong paagi.

Ang kagamhanang Pasista nagkinahanglag kusganon, opurtunista, ug karismatikong lider aron kini mahimong epektibo. Sa tukma, si Mussolini ug Hitler yanong nailhan nga “ang lider”​—Il Duce ug der Führer.

Ituboy sa Pasista ang Estado labaw sa ubang gahom, sa relihiyoso ug sibil. Ang Pranses nga batid sa pamalaod nga si Jean Bodin sa ika-16 nga siglo, ang Ingles nga pilosopong si Thomas Hobbes sa ika-17ng siglo, ug sa ika-18- ug ika-19ng siglong mga pilosopong Aleman si Johann Gottlieb Fichte, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, ug Heinrich von Treitschke, tanan naghimaya sa Estado. Si Hegel nagtudlo nga ang Estado maoy nagaokupar sa labing dakong posisyon ug nga ang labawng katungdanan sa indibiduwal mao ang pagkahimong maunongong tigpaluyo niini.

Sumala sa ilang mismong kinaiyahan, ang tanang mga kagamhanan kinahanglang mogamit ug gahom. Apan ang Pasistang mga estado gilaraw sa paggamit niini sa tuman, nagapangayog binuta nga pagsugot. Gilantaw ang mga tawo ingong mga ulipon sa Estado, si Treitschke nag-ingon: “Walay sapayan kon unsay imong hunahuna, basta mosunod ka lang.” Sa malarawanon, gipulihan sa Pasismo ang singgit, “Kagawasan, panagkasama, panag-igsoonay,” nga madungog sa panahon sa Rebolusyong Pransis, ug Italyanong panultihon, “Sa pagtuo, sa pagsunod, sa pakig-away.”

Gihimaya sa Pasismo ang Gubat

Sa pagpakig-away? Oo! “Tungod sa gubat ang tanang tawhanong kusog mahidangat sa kinalabwan nga kalisod ug gilantawng hamili ang mga tawong may kaisog sa pagsagubang niana,” matud pa ni Mussolini niadto, nga nagdugang: “Ang gubat maoy alang sa lalaki sama nga ang pagkainahan maoy alang sa babaye.” Iyang gitawag ang hataas nga kalinaw nga “makaguol ug kabaliskaran sa tanang pundamental nga mga prinsipyo sa tawo.” Sa pagsulti niining mga pulonga, si Mussolini sa yano nagsalamin sa mga hunahuna ni Treitschke, kinsa nagpatuo nga ang gubat hinungdanon ug nga ang pagwala niini gikan sa kalibotan, gawas pa nga imoral, “makadaot sa daghang hinungdanon ug hamiling mga gahom sa tawhanong kalag.”

Batok niining kahimtangan sa gubat ug pagmando sa usa ka diktador, tingali kita dili mahibulong sa kasayorang gisubay sa daghang mga manalaysay ang sinugdanan sa modernong Pasismo balik pa kang Napoléon sa Pransiya. Usa ka diktador sa sayong katuigang 1800, siya sa pagkamatuod dili Pasista. Bisan pa, ang kadaghanan sa iyang mga polisa, sama sa pagtukod sa sistema sa polisiya-sekreta ug ang batid nga paggamit ug propaganda ug pagsensora sa pagkontrolar sa prensa, sa ulahi gigamit sa mga Pasista. Ug tino nga ang iyang determinasyon sa pagpasig-uli sa himaya sa Pransiya maoy malarawanong panganti sa pagpadako sa nasod nga niini ilado ang Pasistang mga lider.

Sa pagka 1922 ang mga Pasista sa Italya nakabaton ug igong gahom sa pagpalingkod kang Mussolini isip primero ministro, usa ka posisyon nga gigamit dayon niya ingong tikanganan sa pagkahimong diktador. Kon mahitungod sa tumong sa mga suweldo, mga oras ug mga produksiyon sa trabaho, ang industriya nga pribadong gipanag-iya ilalom sa higpit nga pagkontrolar sa kagamhanan. Sa pagkamatuod, ang pribadong negosyo gidasig sa usa ka sukod nga kini moalagad sa intereses sa kagamhanan. Ang politikal nga mga partido gawas sa Pasista gidili sa balaod; ang mga kapunongan sa pamuo gibando. Maayo kaayong pagkakontrolar sa kagamhanan ang palumagian sa balita, gipahilom ang mga mokontra pinaagi sa pagsensora. Gihatagan ug linain nga pagtagad ang pag-indoktrinar sa mga batan-on, ug ang personal nga kagawasan pinugngan.

Pasismo, Paaging Aleman

“Bisan pa sa pagkaatol sa ilang mga dalan ngadto sa gahom,” matud pa sa librong Fascism, ni A. Cassels, “ang Italyanong Pasismo ug Alemang Nazismo lahi kaayo sa kinaiyahan ug sa ilang panan-aw sa umaabot.”

Gawas pa sa nahisgotan nang Alemang mga pilosopo nga nag-alagad ingong nga mag-uuna sa Pasistang mga hunahuna, ang uban, sama sa ika-19ng siglong Alemang pilosopo nga si Friedrich Nietzsche, mitabang sa pagmugnag usa ka ngalan sa Pasismo nga sa pagkatagsaon iya ra sa Aleman. Dili tungod kay usa ka Pasista si Nietzsche, apan siya nagduso ug piniling mga magmamando, usa ka rasa sa kinamaayohan sa mga tawo. Sa paghimo niini, hinunoa, wala siyay nahunahunaang usa ka rasa o nasod, labi na ang mga Aleman, nga kanila siya wala gayod makaangay. Apan ang pipila sa iyang mga ideya kaamgid kaayo nianang giisip sa mga ideolohistang National Socialist nga iya ra gayod sa Aleman. Busa kining maong mga ideya gigamit, samtang ang uban, nga mahasupak sa doktrinang Nazi, gisalikway.

Si Hitler kusganong naimpluwensiyahan sa Alemang kompositor nga si Richard Wagner. Hingaping nasyonalistiko ug bayanihon, gilantaw ni Wagner ang Alemanya nga gipaigo nang daan nga mohimog dakong misyon sa kalibotan. “Alang kang Hitler ug sa mga ideolohistang Nazi si Wagner mao ang hingpit nga bayani,” matud pa sa Encyclopedia of the Third Reich. Kini nagbatbat: “Gilarawan sa kompositor ang pagkadako sa Alemanya. Sa hunahuna ni Hitler gipanghimatarong sa musika ni Wagner ang nasyonalismong Aleman.”

Ang awtor nga si William L. Shirer midugang: “Dili ang iyang [Wagner] mga sinulat sa politika, hinunoa, kondili ang iyang matahom kaayong mga opera o musikal nga drama, nga klarong nagpahinumdom sa karaang kalibotan sa Aleman uban sa mga bayanihong mga kasugiran niini, ang iyang nag-awayay nga paganong mga diyos ug mga bayani, ang iyang mga demonyo ug mga dragon, ang iyang mga pag-ula sa dugo ug karaang mga lagda sa tribo, ang iyang pagtuo ug kapalaran, sa katahom sa gugma ug kinabuhi ug ang kahamili sa kamatayon, nga maoy nagdasig sa mga kasugiran sa modernong Alemanya ug naghatag niini ug Alemanyahanong Weltanschauung [hunahuna sa kalibotan] nga gisagop ni Hitler ug sa mga Nazi, nga may pagkamakatarongon, ingon nga ilaha.”

Ang kaisipan ni Nietzsche ug Wagner naumol ni Comte Joseph Arthur de Gobineau, Pranses nga diplomata ug etnologo, si kinsa, tali sa 1853 ug 1855, misulat sa Essai sur l’inégalité des races humaines (Essay on the Inequality of Human Races). Siya nangatarongan nga ang rasanhong katukoran maoy motino sa kapalaran sa mga sibilisasyon. Ang pagsagol sa rasanhong kinaiyahan sa mga katilingbang Aryano sa kataposan mosangpot sa ilang pagkapukan, siya mipasidaan.

Ang rasismo ug ang anti-Semitismo nga miugmad gikan niining maong mga ideya maoy kinaiyahan sa estilong Aleman nga Pasismo. Ang maong mga polisa dili kaayo hinungdanon sa Italya. Sa pagkamatuod, ang mga ebidensiya sa anti-Semitismo sa Italya giisip sa daghang mga Italyano nga timailhan nga gipulihan ni Hitler si Mussolini ingong nangibabawng gahom sa likod sa Pasismo. Sa pagkamatuod, sa pagdagan sa panahon, ang impluwensiya ni Hitler sa mga polisa sa Italyanong Pasismo midako.

Sa pagpaningkamot nga modako ang nasod, ang Italyanong Pasismo ug Alemang Pasismo nagtan-aw sa lahi nga mga direksiyon. Ang awtor nga si A. Cassels mibatbat nga “kon nag-awhag si Mussolini sa iyang katagilungsod sa pagsunod sa mga buhat sa karaang mga Romanhon; ang katuyoan sa rebolusyong Nazi usab mao ang pag-agda sa mga Aleman, dili lamang sa paghimo sa gihimo sa higanteng mga Teotoniko sa unang panahon, kondili sa mga bayani usab sa maong tribo nga nareinkarnar sa ikakawhaan ka siglo.” Sa laing pagkasulti, ang Italyanong Pasismo naningkamot nga mabalik ang nangaging himaya, pagaingnon pa, pinaagi sa pagbutad sa Italya, usa ka nasod nga wala-maugmad sa industriya, ngadto sa ika-20ng siglo. Ang Alemanya, sa laing bahin, naningkamot nga mabalik pag-usab ang kanhing himaya pinaagi sa pagsibog ngadto sa nangaging kasugiran.

Kon Unsay Nagpaposible Niini

Diha sa kadaghanang mga nasod, ang mga Pasista midangat sa gahom human sa usa ka katalagman sa nasod, sa pagkahugno sa ekonomiya, o sa kaparotan sa militar. Matuod kini diha sa Italya ug Alemanya. Bisag diha sa nagkontrahay nga mga kiliran sa panahon sa Gubat sa Kalibotan 1, silang duha migula gikan sa gubat nga mahuyang kaayo. Ang pagkawalay-katagbawan sa makinasod, nadaot nga ekonomiya, ug nagkagrabe nga away maylabot sa mamumuo ug kapitalista mihampak sa duha ka nasod. Naagoman sa Alemanya ang dili-makontrolar nga implasyon, ug misulbong ang pagkawalay-trabaho. Ang demokratikanhong prinsipyo mahuyang usab, nga nababagan gihapon sa militar ug maharihariong tradisyon sa Prussia. Ug bisan asa nangibabaw ang talan-awon sa gikahadlokang Bolshevismo o Komunistang Sobyet.

Ang ideya ni Charles Darwin bahin sa ebolusyon ug natural selection maoy laing dakong butang sa pagtungha sa Pasismo. Ang librong The Columbia History of the World naghisgot bahin sa “pagkapukaw sa Katilingbanong Darwinismo diha sa mga ideolohiya sa mga Pasista, nga gipahayag ni Mussolini ug ni Hitler.”

Ang Encyclopedia of the Third Reich miuyon niini nga pagbanabana, nagbatbat nga ang sosyal nga Darwinismo mao “ang ideolohiya luyo sa polisa ni Hitler sa pagpuo sa kaliwat.” Nahiuyon sa mga pagtulon-an sa ebolusyon ni Darwin, “ang Alemang mga ideolohista nangatarongan nga ang modernong estado, inay igugol ang enerhiya niini aron sa pagpanalipod sa mahuyang, kinahanglang mosalikway sa ubos nga matang sa populasyon alang sa kaayohan sa kusgan, himsog nga mga elemento.” Sila nangatarongan nga normal ang gubat diha sa pakigbisog alang sa kaluwasan sa labing takos, nga ang “kadaogan iya sa kusgan, ug ang mahuyang kinahanglang paphaon.”

Nakakat-on ba Gikan sa Kasinatian?

Ang mga adlaw sa itom ug kamesin nga Italyanong mga pundok sa militar ug ang nagsul-ob ug swastika, kaki ug uniporming mga sundalong Aleman natapos na. Ugaling, bisan sa 1990, ang mga kabilin sa Pasismo nagpabilin. Duha ka tuig sa miagi ang magasing Newsweek nagpasidaan nga halos sa tanang nasod sa Kasadpang Uropa, “ang mga puwersa sa konserbatibong pundok nagpamatuod na usab nga kanang gitakobang rasismo ug ang pagpanawag ngadto sa makinasod ug makihariharion nga mga lagda nakabaton gihapon ug katingalahang pagpaluyo.” Sa walay duhaduha ang usa sa labing dinamiko niining mga kalihokan mao ang National Front ni Jean-Marie le Pen sa Pransiya nga ang mensahe “managsama ra sa Nasyonalistang Sosyalismo.”

Makataronganon ba ang pagsalig diha sa neo-Pasista nga mga kalihokan? Ang mga gigikanan ba sa Pasismo​—ebolusyon ni Darwin, rasismo, militarismo, ug nasyonalismo​—maoy usa ka malig-ong pundasyon nga pagabasehan alang sa maayong kagamhanan? O dili ka ba mouyon nga sama sa uban pang matang sa tawhanong pagmando, ang Pasismo natimbang na ug nakitang nakulangan?

[Kahon sa panid 26]

Pasismo—Ang Sukaranan ba Niini Malig-on?

Ebolusyon ni Darwin: “Usa ka nagdugang nga gidaghanon sa mga siyentipiko, ilabina gayod sa nagatubong gidaghanon sa mga ebolusyonista . . . miergo nga ang teoriya ni Darwin sa ebolusyon dili gayod tinuod nga siyentipikanhong teoriya.”​—New Scientist, Hunyo 25, 1981, Michael Ruse.

Rasismo: “Ang kal-ang tali sa tawhanong mga rasa ug mga tawo, kon naglungtad, maoy sikolohikal ug sosyolohikal; kini dili genetiko!”​—Genes and the Man, ni Propesor Bentley Glass.

Ang mga tawo sa tanang rasa . . . nagagikan sa mao ra nga unang tawo.”​—Heredity and Humans, magsusulat sa siyensiya nga si Amram Scheinfeld.

Militarismo: “Ang kalaki, kahago, ug bahandi nga gibubo diha niini . . . nga kabuangan nakapakurat sa hunahuna. Kon ang mga nasod dili na makakat-on pa sa gubat, wala nay buhaton ang katawhan.”​—Amerikanong awtor ug nakadaog sa Pulitzer prize nga si Herman Wouk.

Nasyonalismo: “Ang nasyonalismo nagpabahin sa katawhan sa pagkahimong pulos mapihigong mga yunit. Ingong sangpotanan, ang mga tawo maghunahuna ingong mga Amerikano, Russo, Intsik, Ehiptohanon o Peruviano nga una, ug ikaduha ang mga tawo​—kon maghunahuna man ugaling.​—Conflict and Cooperation Among Nations, ni Ivo Duchacek.

“Ang kadaghanan sa mga suliran nga atong giatubang karong adlawa maoy tungod sa, o sa sangpotanan sa, bakak nga mga tinamdan​—ang pila kanila gisagop nga halos wala tuyoa. Apil niini mao ang pagtuo sa hiktin nga nasyonalismo​—‘akong nasod, husto o sayop.’”​—Kanhi Kalihim-Heneral sa HK nga si U Thant.

[Mga hulagway sa panid 25]

Ang karaang relihiyosong mga simbolo, sama sa swastika, ug ang panultihon, “Ang Diyos Nagauban Kanato,” wala makaluwas sa pagmando ni Hitler

Ang fasces, mao ang simbolo ni Mussolini alang sa Pasismo, makita diha sa pila ka sensilyo sa U.S.