Usa ka Idlas nga Linalang—Gidumtan ug Gimahal

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA CANADA

CANIS LUPUS. Atua kini ibabaw sa gansangong siwil sa itaas sa batoong bukid, nga maaninag diha sa kangitngit tungod sa kahayag sa bulan, ang ulo giyahat, ang taas balhiboong ikog niini mibahag, ang mga dalunggan sa luyo, ang baba nagnganga​—ang makahahadlok niini nga uwang milanog sa kahanginan sa kagabhion. Aw, ang paghunahuna lamang sa uwang niini nagpahinabog pangurog sa kahadlok ug kaukyab!

PIPILA lang ka tawo ang nakapribilehiyo sa pagkakita niining matahom apan idlas nga linalang​—nga kasagarang nailhan ingong gray o timber nga lobo​—diha sa kaawaawan. Bisan pa niana, kining madanihong hayop makapahinumdom kanato sa daghan ug lainlaing mga hulagway.

Gidumtan ug Gihigugma

Bisag unsa ang pagsabot, ang mga pagbati nga gidasig sa pulong “lobo” kanunayng ugdang. Nahimo kining tumong sa sayop nga pagsabot, pagpihig, ug kahadlok. Ang pipila ka tawo nagtamay sa lobo tungod kay kini manunukob. Ang mga lobo maoy kanunay nga gikalagotan sa mga mag-uuma ug mga ransero tungod sa pagpanukob sa mga karnero, baka, ug ubang hayop. Ang mga leyenda ug mga estorya nakaamot sa daotang dungog niini. Kinsay wala makadungog sa ekspresyong “lobo diha sa sapot sa karnero” ug “aron dili makasulod ang lobo sa pultahan”? Ang mga sugilambong naghulagway niini ingong “Ang Dako Daotang Lobo.” Usa sa maong estorya nagsugilon bahin sa usa ka lobo nga naghulga nga tukbon ang usa ka gamayng bata nga babaye. Kini nakahatag ug ideya sa mga tawo nga ang mga lobo moatake sa mga tawo.

Hinunoa, ang mga siyentipiko ug mga biyologo naglantaw sa mga lobo sa laing paagi. Giisip nila kini ingong hilabihan ka maulawong mga linalang nga naningkamot sa paglikay sa mga tawo kutob sa mahimo. Sa pagkamatuod, sumala sa usa ka artikulo niining bag-o pa nga mabasa sa magasing GEO, ang mga lobo sa pagkatinuod mahadlok sa tawo. Bisan pa sa mabangis nga dagway sa mga lobo, dayag nga walay pasikaranan alang sa pagtuo nga ang himsog, ihalas nga mga lobo sa Amerika del Norte maoy peligroso sa tawo.

Ang biyologong si Pablo Paquet, nga nakahimo ug mabug-osong panukiduki sa lobo, miangkon nga nahigugma niining ihalas nga mga linalang sukad sa iyang pagkabata. Nakarekord siya sa pipila sa iyang mga obserbasyon. Siya nangangkon nga siya subsob makakita sa mga lobo nga nagpahayag ug kalipay, kamingaw, ug katistis. Kas-a iyang naobserbahan ang usa ka edaran, baldadong lobo nga dili na makapangayam nga gidad-an ug pagkaon sa ubang membro sa panon. Bisan tuod kon wala nay silbi ang lobo, ang panon nagpabili gihapon sa kinabuhi niini ug nagmentinar niini nga mabuhi. Hinuon, kining kinaiyahan sa pagpangayam nga magpanon nakahulga sa ila mismong paglungtad.

Pagpangayam nga Magpanon

Ang pagpangayam nga magpanon maoy paagi lamang sa mga lobo aron matagbaw ang ilang kagutom ug mapakaon ang ilang mga itoy. Hinuon, kinahanglang ilhon nga ang pagpamatay ug mga karnero ug baka sa mga lobo maoy usa ka makapikal nga suliran alang sa mga mag-uuma. Ingong usa ka manunukob nga adunay maayo kaayong panan-aw, maayong panimhot, maayong igdulongog, ug talagsaong kusganong paak​—ingon man ang pagkamakasarang niini sa pag-inug-og ug dagan​—ang lobo nasangkapan ug maayo alang sa pagpangayam. Bentahoso usab kini. Binuang ang paghunahuna nga kining malipotong linalang mobalibad sa bisan unsang dali mabatonan nga tukbonon nga mahimo niyang tukbon o sakmiton​—ilabina ang dako, tambok nga mga karnero o baka. Mahimong ikasulti nga ang mga lobo sa wala tuyoa nakahatag ug “kaayohan” sa ilang tukbonon diha sa kabanikanhan pinaagi sa pagpili sa mas sayon tukbon, ang masakiton ug luyahon, sa ingon magbilin ug dugang pagkaon alang sa mas himsog nga mga hayop.

Komunikasyon sa Lobo

Komosta na man ang makahahadlok nga uwang nga madungog sa halayo ug nga makapahinabog kahadlok sa makadungog? Alang sa lobo kini maoy usa lamang ka sosyal nga kalihokan sa panon​—usa ka matang sa komunikasyon. Ang usa ka lobo nga nasalaag panahon sa pangayam hayan mokatkat sa usa ka tagaytay ug mouwang aron makamatikod ang ubang membro sa panon. O ang pag-uwang mahimong gamiton sa pagpaila sa teritoryo niini. Usahay ang mga lobo dayag nga mouwang aron lamang sa pagpahayag ug kalipay. Sa dihang ang panon magdungan ug uwang, halos maghunahuna ka nga sila nalingaw sa pagkanta. Alang kanato daw mas maayo nga sila mag-awit ug dungan, apan sila dayag nga mopalabi sa pagganayan sa mga tingog. Tinuod sila dunay ubang mga paagi usab sa pagpakigkomunikar. Anaa ang gitawag nga danguyngoy, ngulob, usig, sosyal nga tig-ik, ug ang paghot sa mga itoy diha sa dugmonan. Ang komunikasyon pinaagi sa barog gigamit usab aron pagtukod sa sosyal nga kahimtang ug pagpakig-uban taliwala sa panon.

Usa ka Matahom nga Linalang

Tan-awag maayo kining talagsaon matahom nga linalang. Obserbahi ang baga niini nga balhibo nga kadaghanan abohon nga balhibo (ang pipila maoy sinawon nga itom), nga dunay nagpat-akpat-ak nga puti, itom, ug kapehon nga mga balhibo. Tagdag maayo ang tinan-awan sa hait tin-aw nga dalag nga mga mata niini. Susiha ang mga ilhanan niini sa nawong. Kining tanan naghimo sa lobo nga usa ka talagsaong hayop nga tan-awon. Hinunoa, ang mga kabalaka bahin sa kaugmaon niini gipahayag. Duna bay katarongan nga mabalaka?

Aw, kon unsay kasagarang makita kanhi latas sa kinadak-ang bahin sa Uropa, Asia, ug Amerika del Norte​—ang lobo​—karon panalagsa na lang sa Canada, Alaska, ug sa mga rehiyon nga wala kaayoy tawo sa Tinipong Bansa, Uropa, ug Rusya. Ang mga tawo nagaingon nga kinahanglan nilang mohatag ug luna alang sa mga lobo sa piniling awaaw nga mga dapit. Sanglit ang mga tawo nakakat-on pagpuyo kauban sa mga manunukob sama sa mga agila, oso, ug mga leyon sa kabukiran, adunay nangutana, “Nganong dili usab magpuyo kauban sa mga lobo?”

Pasagdang ang Kinaiyahan Mobalik sa Naandan Niini nga Dagan

Panalipod, dili pagpuo o pagkontrolar, mao ang pagya. Ang mga parke karon giisip ingong luwas nga mga dapit alang sa mga hayop, dili lamang natad-dulaanan sa kaawaawan alang sa mga tawo. Sumala sa magasing Canadian Geographic, ang mga tigdumala sa parke gustong makakita sa kinaiyanhong pagkadumala nga mga sistema sa palibot. Human sa 40 ka tuig nga pagkawala gikan sa Banff National Park, Canada, ang pangunang manunukob, ang lobo, mibalik nga kinaugalingon niadtong katuigang 1980 ngadto sa habagatang Rockies​—65 lamang ang gidaghanon, apan usa ka positibong panghitabo diha sa hunahuna sa daghan. Ang Pransiya nagtaho sa pagbalik sa lobo human sa 50 ka tuig nga pagkawala.a Sa Italya ang lobo namalik usab ug madungog nga nagauwang na usab sa Tivoli, duol sa Roma.

Giplano ang pagpailaila pag-usab sa lobo ingong nameligrong espesye sa Yellowstone National Park, Tinipong Bansa. Ang mga lobo maoy bahin sa kinaiyanhong sistema sa rehiyon kapin sa 40 ka tuig kanhi, sa wala pa kini mapuo. Karon daghang tawo, ilabina ang mga bisita sa parke, gusto nga mobalik kini. Ugaling, ang industriya sa kahayopan nabalaka pag-ayo bahin sa mga lobo nga gibalik pag-usab ngadto sa ilang kabukiran. “Kon ang mga lobo ibalik sa Yellowstone, ang pagdumala sa lobo sa gawas sa parke mahimong usa ka kamatuoran sa kinabuhi,” matud sa biyologo sa lobo nga si L. David Mech.

Unsay kaugmaon niining linalang nga nagkinabuhi diha sa kalibotan nga wala makita sa bug-os sa tawo?

Ang Kaugmaon sa Lobo

Ang gidaghanon sa tawo nga nagpaluyo sa pagpabalik sa usa ka hayop nga halos wala dawata sa tawo ang paglungtad niini sa dugayng panahon nagpaila ug tinong pagbag-o sa tinamdan. Ang librong The Wolf​—The Ecology and Behavior of an Endangered Species nag-ingon: “Duna pay nahibiling panahon aron luwason ang espesye gikan sa makuyawng kahimtang niini. Himoon ba kaha kini o dili nagdepende sa kahibalo sa tawo bahin sa ekolohiya ug pamatasan sa lobo, ang iyang padayong panukiduki sa mga paagi sa lobo, ug ang iyang pagkakat-on sa pag-isip sa lobo dili ingong usa ka kaindig kondili ingong isigka-linalang nga uban niini ang yuta pagaambitan.”

Pagkinabuhi Diha sa Pakigdait

Ang malinawong pagkinabuhi nga magkauban ang mga tawo ug mga lobo mahimong miuswag sulod sa milabay nga pipila ka tuig, apan diin adunay panag-away, ang tinuod nga kalinaw dili makab-ot. Kinahanglang itugyan kini ngadto sa usa ka panahon sa haduol nga umaabot sa dihang, ubos sa Ginghariang kagamhanan sa Maglalalang, ang tanang panag-away ug kahadlok pagapulihan sa masaligon, maambitong tinamdan alang niining lig-on apan sensitibo ug idlas nga linalang.

Makaiikag, ang Bibliya naghulagway sa lobo sa lainlaing matagnaong mga kahimtang, nga nagtugot kanato sa pagtan-aw niini sa magkaatbang nga mga lamdag. Sa Buhat 20:29, 30, ang apostatang mga lalaki masambingayong gihubit ingong “malupigong mga lobo” nga magaatake sa karnerohong Kristohanong kongregasyon ug ipahilayo ang pipila ka indibiduwal nga membro gikan sa panon.

Ang mga tagna diha sa basahon sa Bibliya ni Isaias, bisan tuod umaabot pa ang kataposang katumanan, naghubit sa mga hayop nga atong nailhan karon nga magkaaway nga magapuyo nga malinawon nga magkauban. Matikdi ang pagkawala sa manunukob-tukbonon nga relasyon sa Isaias 65:25: “‘Ang lobo ug ang nating karnero managsalo sa pagsibsib, ug ang leyon mokaon sa dagami sama sa baka . . . Sila dili modaot ni molaglag ni bisan kinsa diha sa akong bukid nga balaan,’ nagaingon si Jehova.”

Bisan tuod ang mga paningkamot sa tawo nagpakita nga siya naningkamot sa pagdawat sa lobo, ang kasulatan nga karon lang gikutlo nagpasalig kanato nga ang Diyos dunay usa ka dapit alang niana sa iyang bag-ong sistema sa mga butang. Ang planetang Yuta mahimo unyang giambitang puloy-anan alang sa tanang matang sa kinabuhi, lakip sa Canis lupus.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 25]

Thomas Kitchin/​Victoria Hurst

[Picture Credit Line sa panid 26]

Thomas Kitchin