Pagpaniid sa Kalibotan

“Ang Wala-Hiilhing Planeta”

Ang tulo ka matang sa mga unggoy nga wala-hiilhi sa miagi nakaplagan diha sa tropikal nga kalasangan sa Amazon sa duha lamang ka tuig. Sa tibuok-kalibotan, ang aberids nga tulo ka bag-ong espisye sa mga langgam ang madiskobrehan kada tuig. Mga 1,200 ka espisye sa mga bakukang ang nakaplagan sa usa ka pagtuon sa 19 ka kahoy sa Panama, ug 80 porsiento kanila wala hiilhi niadto. Nag-ingon ang magasing UNESCO Sources: “Daghan pa kaayong mga matang sa kinabuhi ang nagpabiling wala pa nato mailhi.” Pananglitan, “ang gibanabanang 40 porsiento sa mga isda sa tab-ang nga tubig sa Habagatang Amerika nagpabiling iklasipikar pa. . . . Ug unsay atong makaplagan diha sa kinadak-an wala-pa-masuhid nga kailadman sa dagat?” Ang problema modako kon imong tagdon ang daghan pa kaayong gagmayng mga matang sa kinabuhi: ang bakterya, mga agop-op, mga nematode, mga arachnid, mga insekto, ug mga tanom nga diskobrehonon pa. “Pananglitan, ang usa ka gramo [lamang] sa yuta adunay ingon ka daghan sa 90 ka milyong bakterya ug mga mikrobyo.” Ang uban nagbanabana nga ang gidaghanon sa mga espisye sa yuta mahimong “ingon ka daghan sa 200 ka milyon,” nag-ingon ang UNESCO Sources. Bisan pa sa kaylap nga pagpanuhid, ang yuta sa gihapon nagpabiling “ang wala-hiilhing planeta.”

Kusog nga Kausaban sa mga Sukdanan sa Pamatasan sa Canada

“Wala pay usa ka kaliwatan, ang mga taga-Canada​—Ingles ug Pranses​—nagsalikway sa awtoridad sa simbahan, sa estado ug sa mga monopoliya ug mga oligopoliya nga sa naandan nagtaganag kaharuhay ug kahusay diha sa natad sa negosyo sa kalibotan ug sa katilingban,” nagtaho ang The Toronto Star. Ngano? Buot nila ang dihadihang materyal nga katagbawan. Adunay pagsulay sa “pagbaton sa tanan” karon. “Ang Hudiyo-Kristohanong lagda sa pamatasan gipulihan sa kalibotanong mga intereses, ang Katolikong ortodokso sa materyal nga paglipay sa kaugalingon. Diyutay lang ang andam sa paghiklin sa kalipay sa sunod nga kinabuhi, ilabina ang pagkatigulang sa usa,” midugang ang Star. Ang Diyos wala na lantawa ingong labaw-sa-kinaiyanhon nga persona. Busa, wala nay kahadlok, wala nay pagbating sad-an. Ang espirituwal nga mga intereses nag-antos samtang ang tanang mga paningkamot gitumong sa pagpahimulos sa mga ganti sa materyal nga kalibotan.

Panan-aw sa Ika-20ng Siglo

May nabuhi ba sa kataposang siglo nga nakapanan-aw nang daan niining modernong-adlawng mga kaugmaran sama sa mga kotse, transportasyon sa masa, elektronikong musika, ug mga fax machine? Sa 1863, ang Pranses nga magsusulat ug nobela nga si Jules Verne, nga ilado sa mga sinulat sama sa Around the World in 80 Days ug 20,000 Leagues Under the Sea, nagtagna sa maong mga kaugmaran ug daghan pa diha sa miaging wala mapatik nga nobela nga nag-ulohang Paris in the 20th Century. Bisag wala kini dawata sa magpapatik ni Verne tungod kay sobra ra ka imposible ug dili katuohan, ang bag-o pang nadiskobrehang sinulat naglarawan sa katingalahang katukma sa kahimtang sa kinabuhi sa atong ika-20ng siglo, lakip sa modernong mga armas, silya elektrika, polusyon, ug paghuot sa mga sakyanan. Si Verne nakapanan-aw ug problemadong populasyon nga nawad-ag interes sa klasikal nga mga kalamposan ug kultura sa miagi, usa ka katilingban nga naulipon sa komersiyalismo ug nagiyan sa teknolohiya. Ang International Herald Tribune sa Paris nag-ingon: “Dili lamang kay nagtagna si Verne ug daghang kalamposan sa modernong teknolohiya, apan siya usab nakapanan-aw sa pipila sa labing makahahadlok nga mga sangpotanan.”

Misulbong ang Krimen sa Hapon

Ang Hapon, nga hangtod niining bag-o pa giisip nga wala kaayoy krimen, nakasinatig pagsulbong sa krimen nga gipasangil sa kapolisan diha sa pagkunhod sa mga kalihokan sa ekonomiya, pagdaghan sa pagpayuhot sa pusil, ug sa nagkadiyutayng gahom sa organisadong krimen. Sumala sa opisyal sa kapolisan nga si Takaji Kunimatsu, ang nalangkit-sa-pusil nga mga krimen nakaabot na sa talagsaong sukod ug, kon dili masanta, “makatay-og sa pundasyon sa kalinaw sa publiko” sa Hapon. Sumala sa Mainichi Daily News, ang mga krimen nga nahimo sa “ordinaryong mga tawo” nagsulbong usab, nga gipahinabo sa bahin “sa wala-mahupayi nga kabug-at tungod sa nagdasok nga kinabuhi sa siyudad.” Aron tabangan ang mga molupyo sa siyudad nga mabuhi, ang propesor sa sosyolohiya nga si Susumu Oda misugyot sa mosunod: Pagbaton ug igong mga pangatahoran, sama sa pagsanong sa mga timbaya, sa pag-ingong “pasayloa ako” kon gikinahanglan, ug pagpahiyom “aron mapuypoy ang bisan unsang hunahuna sa kasuko.” Tun-i ang arte sa matinahorong pagbalibad. Batasana ang paggamit ug mga kadena sa seguridad diha sa mga pultahan. Isipa ang mga polis ingong mga kaanib. Ug “ayawg isipa ang kahanas sa karate ingong paagi sa pagpanalipod sa imong kaugalingon batok sa krimen​—mas lagmit pa kining mopahinabog grabeng pagkaangol.”

Mga Risgo sa Pag-abuno ug Dugo

“Ang suplay sa dugo sa Canada mahimong masusi sa usa ka milenyo gikan karon ug ang mga risgo sa pag-abuno ug dugo maglungtad gihapon,” mitaho ang The Toronto Star. Nagpamatuod atubangan sa usa ka komisyon nga nag-imbestigar sa kahilwasan sa suplay sa dugo sa Canada, si Dr. William Noble sa St. Michael’s Hospital miingon: “Sila (ang mga risgo) naglungtad ug sila maglungtad kanunay.” Ang mga risgo sa pag-abuno ug dugo naglakip sa “tanan gikan sa alerdyik nga mga reaksiyon ngadto sa pagkanatakdan sa AIDS gikan sa gidonar nga dugo,” nag-ingon ang Star. Ang mga eksperto nga tig-abuno ug dugo miangkon nga nagkadaghan ang mga pasyente karon nga nabalaka nga matakdan sa AIDS gikan sa dugo. Nag-ingon si Dr. Noble: “Wala gayoy adlaw nga milabay nga kami dili maghisgot mahitungod sa ‘Angay ba akong moabuno ug dugo o dili?’”

Mga Bahin sa Lawas sa Uso

“Ang ilegal nga pagpayuhot sa mga bahin sa lawas sa itom nga uso gikan sa Canada mahimong mas dakong negosyo kay sa pag-apil sa internasyonal nga negosyo sa droga,” miingon ang The Toronto Star. Adunay dili-kasagarang panginahanglan alang sa apdo ug sa mga tiil sa itom nga uso sa mga tiggamit ug tradisyonal nga medisina diha sa mas adunahang mga nasod sa Asia, sama sa Tsina, Habagatang Korea, Hapon, Taiwan, ug Hong Kong. “Usa ka polis sa California nagbanabana nga ang prisyo (ang ibayad sa tiggamit) sa usa ka kilo nga apdo sa uso sa Asia misaka ngadto sa kapin sa $1 ka milyon (T.B.) sa dihang ang apdo ‘padaghanon’ (sagolan) ug apdo sa mga baka o mga baboy,” dugang pa sa Star. “Kon itandi, ang prisyo sa cocaine sa Metro Toronto gibanabana nga $100,000 matag kilo.” Ang espesyalista sa nameligrong mapuo nga mga espisye nga si Carole Saint-Laurent, sa World Wildlife Fund/Canada, nag-ingon: “Kini usa gayod ka dakong negosyo.” Adunay kabalaka nga ang panginahanglan sa mga bahin sa lawas sa uso magpadayon sa pagtaas. Ang populasyon sa uso sa kinabag-an napapas na sa Asia.

Nameligrong Mapuo nga mga Mananap sa Brazil

“Ang Brazil adunay tulo ka pilo nga mas daghang tropikal nga kalasangan kay sa bisan haing ubang nasod, mao ang nanguna sa kalibotan sa panagkadaiya sa kinabuhi, ug sa gihapon mao ang kinadaghanan sa nagkalainlaing matang sa mga mananap nga sus-an, mga duolan sa 460 ka espisye, sa teritoryo niini,” nag-ingon ang mantalaang O Estado de S. Paulo. “Apan ang Brazil mao usab ang nanguna sa nameligrong mga espisye, nga 310, tali niana 58 ang mga mananap nga sus-an.” Bisag wala pay mga mananap nga sus-an ang nahanaw sa pagkakaron, “12 porsiento sa mga mananap nga sus-an sa Brazil ang nameligro,” sama sa “lion tamarin, nga nabuhi lamang sa Brazil.” Ang pipila ka nameligrong mga espisye “nagpuyo sa maong gidiling mga dapit nga ang bisan unsang panghilabot sa ilang pinuy-anan motultol ngadto sa ilang pagkapuo.” Sumala sa mantalaan, ang usa ka matang sa mananap isipong napuo na kon molabay ang 50 ka tuig nga walay bisan unsang partikular nga mananap ang makita diha sa kalasangan.

Mga Tawo sa Planeta

Sumala sa kaihapan sa UNFPA (United Nations Population Fund), ang gidaghanon sa mga tawo sa planeta miabot ug 5.66 bilyones sa tungatunga sa 1994. Ang mga pagdahom nagbanabana nga ang gidaghanon mouswag ngadto sa 6 bilyones sa 1998, 8.5 bilyones sa tuig 2025, ug 10 bilyones sa 2050, nga halos ang tanang pag-uswag mahitabo sa Asia, Aprika, ug Latin Amerika. Ang Aprika, nga may tinuig nga pagdaghan sa populasyon nga 2.9 porsiento, mao ang kinakusogang motubo nga rehiyon sa kalibotan. Ang Uropa mao ang kinahinayan​—0.3 porsiento. Ang UNFPA nag-ingon usab nga inigkatapos sa siglo, nga lima na lamang ka tuig gikan karon, katunga sa mga tawo sa kalibotan magpuyo sa mga dakbayan. Nianang panahona, 300 ka siyudad sa nagakaugmad nga mga nasod adunay kapin sa usa ka milyong tawo, kon itandi sa 125 ka siyudad karong adlawa.

Dekalidad nga mga Relasyon ang Yawi

“Ang matang sa relasyon nga nabatonan sa mga tin-edyer​—ug dili ang matang sa pamilya​—ang magpaila kon kaha ang mga tin-edyer mogamit ug droga o adunay mga problema sa kinaiya,” nag-ingon ang The Toronto Star. Usa ka pagtuon sa Addiction Research Foundation sa 2,057 ka batan-on sa Ontario nagbutyag nga “ang kinaiyahan sa mga relasyon sa pamilya adunay mas kusganong impluwensiya kay sa katukoran sa pamilya mismo,” nag-ingon ang siyentipikong si Ed Adlaf. Ang mga tin-edyer nga maayog mga relasyon ang pamilya, bisan tuod uban sa sinagop o mga inaina-amaama o nag-inusarang mga inahan, mas maayo ug lakat kay nianang tibuok nga pamilya nga adunay dili maayong mga relasyon. “Kadtong regular nga nagapakigsulti sa ilang mga problema uban sa mga ginikanan may kinaubsang sukod sa delingkuwensiya,” nag-ingon ang Star. “Kadtong dili makigsulti sa bisan hain sa ilang ginikanan bahin sa ilang mga problema adunay kinatas-ang sukod sa sobrang pag-inom, paggamit ug droga ug delingkuwensiya.” Ang gidaghanon sa panahon nga gigugol sa mga tin-edyer uban sa ilang mga pamilya, ang kalidad sa mga relasyon, ug kon kaha ginasusi o wala sa mga ginikanan kon diin ug kon unsay mga kalihokan sa ilang mga anak mao ang pangunang mga hinungdan sa pagpakunhod sa mga problema. Miingon si Adlaf: “Hinungdanong mogugol ug mogahin ug pila ka panahon aron makauban ang mga anak.”