Kartograpiya—Usa ka Yawi sa Pagkahibalo sa Kalibotan

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA CANADA

“Ang paraiso anaa lamang sa Halayong Sidlakan. Ang Jerusalem mao ang sentro sa tanang kanasoran ug kayutaan, ug ang kalibotan mismo maoy patag nga tungtonganan nga gipalibotan sa kadagatan sa tubig. Ingon niana ang panglantaw sa mga monghe, mga tighimog mapa sa Edad Medya, sa kalibotan nga ilang gipuy-an.”

KANANG mga pulonga gigamit sa mga editor sa The Reader’s Digest Great World Atlas sa pasiuna niini. Ang maong relihiyosong pagtuo, nga wala paluyohi sa Bibliya, sa bahin nagsaysay kon nganong ang kartograpiya, o paghimog mapa, miuswag lamag diyutay panahon sa sayong bahin sa Edad Medya.

Hinungdanon ang mga mapa sa pagkahibalo sa geograpiya, nga kinahanglanon mismo sa pagsabot sa kalibotan sa atong palibot. Apan, alang sa daghan, ang geograpikong kinaadman wala kaayo mouswag sukad sa mga panahon sa edad medya. Mga usa ka siglo kanhi, ang magsusulat nga si Mark Twain migamit sa iyang tinumotumong karakter nga si Huck Finn aron ipakita ang suliran sa iyang panahon. Sakay sa usa ka balon, gipasaligan ni Huck ang iyang higalang si Tom Sawyer nga wala pa sila makadangat sa estado sa Indiana tungod kay berde pa ang yuta. Namatikdan ni Huck nga sa mapa ang Indiana pughaw nga pula.

Sa di pa dugayng mga panahon, usa ka magtutudlo sa hayskul sa Amerika magbukas sa iyang kurso sa geograpiya pinaagi sa paghangyog usa ka estudyante nga itudlo ang Tinipong Bansa diha sa mapa sa kalibotan. Sulod sa yugto sa napulo ka tuig, sugdan niya ang iyang klase niining paagiha. Siya nagtaho nga walay bisan usa sulod sa maong panahon nga ang unang estudyante​—o ang ikaduha​—nga milampos sa pagtudlo sa Tinipong Bansa! Lagmit mas makapahibulong pa kay niana, “3 sa 10 ka mga Amerikano dili makaila sa amihanan gikan sa habagatan diha sa mapa,” sumala sa magasing Time.

Kasaysayan sa Paghimog Mapa

Ang paghimog mapa maoy usa sa labing karaan ug talagsaong mga porma sa komunikasyon. Ang mga mapa gikulit diha sa bato ug kahoy; gidibuho diha sa balas, papel, o pergamino; gipintal diha sa mga panit sa mananap ug panapton; ug gikinamot pa pagporma diha sa niyebe.

Ang The World Book Encyclopedia nagpetsa sa labing karaan nga nailhang mapa gikan sa mga 2300 W.K.P., nga naghubit niana ingong “usa ka gamayng papan nga kulonon gikan sa Babilonya nga lagmit nagpakita sa usa ka luna sa yuta diha sa walog sa bukid.” Ang mga Babilonyanhon naggamit sa susamang kulonong mga dibuho sa mga paril sa siyudad diha sa sayong paningkamot sa pagpalambo sa katilingban.

Ang Gregong geograpo nga si Ptolemy sa Alexandria sa ikaduhang siglo nasayod nga ang yuta lingin, sama sa gibutyag sa Bibliya sa ikawalong siglo W.K.P. sa dihang kini naghisgot bahin sa Diyos ingong ang “Usa nga nagpuyo ibabaw sa lingin sa yuta.” (Isaias 40:22) Sumala sa magasin nga Equinox, ang mga dibuho ni Ptolemy “nalakip sa unang nasulat nga mga pagsulay sa kosmograpiya​—ang pagmapa sa porma sa nailhang kalibotan.”

Pipila lang ang nasayod sa mga mapa ni Ptolemy hangtod nga kini gipatik diha sa atlas sa ulahing bahin sa katuigang 1400. Human niadto, nahimo kining tinubdan sa geograpikanhong impormasyon sa mga tiglawig sama kang Columbus, Cabot, Magellan, Drake, ug Vespucci. Bisan karon, ang samag-globong mapa sa kalibotan ni Ptolemy maoy kaamgid sa modernong mga mapa, bisan tuod sa iyang mapa ang kayutaan sa Uropa ug Asia nasobraan ka dako. Ang Reader’s Digest Atlas of the World miingon nga kini nga pagpasobra “mitultol kang Columbus sa sayop nga pagbanabana sa kalay-on sa Asia sa dihang siya misugod pagtabok sa Atlantiko, ug busa siya napakyas sa pag-ila nga iya na diayng nadiskobrehan ang nataliwad-ang Bag-ong Kalibotan.” Kining gikaingong Bag-ong Kalibotan, ang Amerika, nga gingalan sunod kang Amerigo Vespucci, unang gidugang sa mapa sa kalibotan niadtong 1507.

Ang misunod nga mga biyahe sulod sa panahon sa pagdiskobre, tali sa mga 1500 ug 1700, nagsangkap sa mga kartograpo sa mas tukmang impormasyon. Ang ilang mga tsart, o mga mapa, nahimong estratehikong mga dokumento ug giila ingong “mga instrumento sa gahom sa estado” ug “mga hinagiban sa gubat.” Ang mga tighimog mapa gipapanumpa sa pagtipig ug mga sekreto, gipatrabaho nga nahilain, ug gipanalipdan ang ilang mga mapa bugti sa ilang mga kinabuhi. Kon usa ka kaaway mosaka sa barko, ang mga mapa, nga gitagoan sa gipabug-atang sako, ilabay ngadto sa dagat. Sa taas nga panahon, maampingong gibantayan sa mga nasod ang ilang opisyal nga mga mapa, ug panahon sa gubat, pipila lamang ka tawo ang makakita niini.

Samtang nadiskobrehan ang bag-ong kayutaan, ang karaang mga utlanan kinahanglang tinoon pag-usab. Ang Olandes nga geograpong si Gerardus Mercator (1512-1594) misanong pinaagig pagdibuho sa unang siyentipikanhong libro sa mga mapa. Sa iyang libro, gigamit ni Mercator ang dagway sa mitolohikanhong higante nga si Atlas ang Titan, ug sukad niadto ang pulong “atlas” gipadapat sa koleksiyon sa mga mapa.

Modernong Kartograpiya

Samtang nagtubo ang kahibalo sa geograpiya, ang kalidad sa mga mapa milambo. Ang bag-ong mga teknik sa pagmapa nagdulag dakong bahin niini nga kalamboan. Ang Canadian Geographic naghubit sa lisod kaayong trabaho sa mga tigsurbi sulod sa ulahing bahin sa ika-19ng siglo ug sa unang bahin sa ika-20: “Latas sa kainit ug katugnaw, pagsakay sa kabayo, bangka, balsa ug pagbaktas . . . , ilang gisurbi ang mga siyudad ug mga gipanag-iyang kayutaan, kalasangan ug kaumahan, lapokong kadalanan ug kagawong mga lamakan. Naggamit silag mga kadena aron sa pagsukod sa gilay-on ug mga transit alang sa mga anggulo. Gitino nila ang mga ilhanan pinaagig mga bituon . . . ug gisukod ang mga giladmon sa katubigan sa baybayon.”

Sa ika-20ng siglo, ang paghimog mapa miuswag pag-ayo. Ang de-kamerang mga ayroplano nagsugod pagkuhag mga hulagway didto sa kahanginan. Dayon, ang nagliyok nga mga satelayt sa katuigang 1950 nagduso sa paghimog mapa ngadto sa panahon sa kawanangan. Sa pagkatapos sa katuigang 1980, ang mga tigsurbi sa yuta nga may giposisyon sa globong mga receiver makatino sa geograpikanhong mga dapit sa tibuok kalibotan sulod sa usa ka oras, butang nga dangtag mga bulan ang paghimo pipila ka tuig kanhi.

Karon ang mga kartograpo magdibuho sa tabang sa mga elektroniks. Ilang bag-ohon ang ilang mga mapa ginamit ang mga kahimanan nga gipahimutang didto sa satelayt, nga inabagag gamhanang mga instrumento dinhi sa yuta. Ang kompiyuter nga may linaing mga programa sa software nagtugot sa mga tighimog mapa sa pagtipig ug trilyontrilyong tipaka sa impormasyon, kartograpiko ug uban pa. Busa, ang usa ka detalyado kaayong mapa ikapatungha sulod sa mga minuto, nga walay tagdugayng kinamot nga pagsulat.

Ginamit ang geograpikong sistema sa impormasyon (GIS), halos ang bisan unsang impormasyon ikatap-il diha sa usa ka mapa. Ang GIS makapatunghag kinaulahiang mapa sa dalan sa siyudad aron sa pag-abag sa dagan sa trapiko sa panahon nga daghag pasahero. Makasuhid usab kini ug makatultol sa nagbiyaheng mga trak nga nagpanaw latas sa mga haywey sa nasod, ug makatudlo pa gani kinig dapit sa daghang uhot alang sa mga mag-uuma sa mga produkto sa gatas.

Mga Mapa​—Nagsultig Tinuod?

“Mahimong mamakak ang mapa, apan di gyod ni mangomedya,” misulat ang magbabalak nga si Howard McCordin. Pananglitan, sa dihang ang gikinamot pagdibuho nga mapa diha sa usa ka palid sa papel mapakyas sa pagpakita sa hustong gawasanan ngadto sa imong gihunahunang dulnganan, dili kana kataw-anan. Nagdahom kitang matinud-anon ang tanang mapa ug magsultig tinuod. Apan ang kamatuoran mao nga dili tanan matinud-anon, ni kining tanan nagsultig tinuod.

Usa ka tigtipig ug makasaysayanhong mga dokumento nakabaton ug buloknong mapa sa Quebec, Canada, nga isab-it sa bungbong, ug sa ulahi nakakaplag sa daw usa ka tataw nga sayop. “Ang tibuok Labrador gilakip ingong bahin sa Quebec,” siya misaysay. “Sa dihang akong gitudlo ang suliran ngadto sa usa ka kauban, ako nahingangha sa dihang siya miingon nga kadto lagmit nga dili kay misipyat lamang kondili gituyo pagpresentar nga sayop.” Maorag wala gayod malipay ang Quebec sa desisyon niadtong 1927 bahin sa pagpahimutang ug utlanan tali sa Labrador ug Quebec, ug busa wala gipakita sa mapa kining wala dawatang kamatuoran.

Ang kauban sa tigtipig ug makasaysayanhong mga dokumento nagpunting sa dugang mga pananglitan sa mga mapa nga gituyong malimbongon. Ang tigtipig ug makasaysayanhong mga dokumento sa ulahi misulat ug artikulo diha sa Canadian Geographic nga nag-ulohang “Limbongang mga Mapa,” nga nagpasiugda nga “ang kartograpiya daling mamaniobra sa pagsuportar sa usa ka partikular nga punto de vista.” Siya misulat: “Ako kanunayng gitudloan nga ang mga mapa maoy maunongong mga representasyon sa kamatuoran apan aniay mga mapa nga puno sa kabakakan!”

Sa 1991, ang The Globe and Mail, sa Toronto, nagtaho nga “usa ka delegasyon sa Hapones nga mga opisyal, kansang kagamhanan nag-angkong maoy nanag-iya sa gikontrolar sa Sobyet nga Kurile Islands, mihangyo sa [National Geographic Society] nga hatagag laing kolor ang gikasungiang teritoryo.” Nganong gusto nilang usbon ang kolor? Ang hepe nga kartograpo sa National Geographic, si John Garver, Jr., misaysay: “Gusto nilang usbon ang kolor ngadto sa berde, tungod kay berde ang kolor sa Hapon diha sa mapa.”

Busa, ang mga kolor sa mga mapa magamit sa pagtinog mga kalangkitan o pagpasiugda sa usa ka partikular nga bahin. Pananglitan, sa 1897, sa pagkadiskobre sa bulawan ubay sa sapa nga nagaagos padulong sa Klondike River, ang mga mapa ilabinang mapuslanon sa pagpauswag sa pagdagsang sa gibanabanang 100,000 ka tigpangitag bulawan. Ang mga tigmugnag mapa nagkolor sa Alaska ug sa Yukon nga bulagaw kaayo aron ipasiugda ang dakong potensiyal sa kalamposan.

Ang ubang mga panglantaw mahimong makaapekto sa dagway sa mapa sa mas dramatikanhong paagi. Pananglitan, sa 1982 ang “Binali nga Mapa” gipatungha, nga nagbutang sa Habagatang Hemispera sa ibabaw. Ngano? Tungod kay gibating ang pagkanaibabaw nagpailag pagkalabaw ug dignidad ug nga ang maong mapa adunay positibong epekto sa mas kabos nga kanasoran sa kalibotan nga nahimutang sa Habagatang Hemispera.

Usa ka Hagit sa mga Tighimog Mapa

Bisan kon ang usa ka tighimog mapa buot mopakitag tinuod, ang pagmugnag mapa diha sa patag magpatunghag suliran. Kini tungod kay magkahiwihiwi ang pagdibuho sa nawong sa usa ka lingin diha sa patag nga hawan. Sama ra kini sa pagsulay pagpatag sa tibuok nga panit sa kahil. Ang mga porma sa mga kontinente tingali tukma, apan ang mga gidak-on di parehas ug sukod. Busa, si John Garver, Jr., miingon: “Ang bugtong tukma nga mapa mao ang globo.” Apan sanglit lisod daladalahon ang globo, ang patag, buloknong mapa sa kalibotan gipabilhan ug mapuslanon.

Sa 1988, ang National Geographic nagluwat ug usa ka bag-ong mapa sa kalibotan. Nagtaho ning maong hitabo, ang Time nagsaysay sa suliran nga ginaatubang sa mga tighimog mapa: “Ang mga hulagway diha sa mga mapa sagad wala magbanaag sa aktuwal nga mga porma ug relatibong mga gidak-on sa mga kontinente ug kadagatan.” Dali nimong maila ning kamatuorana kon imong itandi ang mapa sa kalibotan nga gipatik sa National Geographic Society sa 1988 uban sa mga mapa sa kalibotan nga gihimo ning mao gihapong sosyedad sa mas sayong katuigan.

Naghisgot sa dagkong kalainan sa maong mga mapa, ang Time nag-ingon: “Diha sa bag-ong mapa sa kalibotan nga gipadala sa [National Geographic Society] sa 11 ka milyong mga membro niini, ang Unyon Sobyet nawad-ag 47 ka milyong kilometro kuwadrado​—kapin sa dos tersiya sa teritoryo nga maorag nasakop niini diha sa mga mapa sa National Geographic sa miaging tunga sa siglo.”

Sukad sa panahon ni Ptolemy, ang mga tighimog mapa nanlimbasog sa suliran sa pagpresentar ug relatibong mga gidak-on sa mga dapit sa kalibotan. Pananglitan, sa usa ka paagi sa projection nga gigamit sa National Geographic sulod sa 66 ka tuig, ang Alaska maoy lima ka pilo sa tinuod nga gidak-on niini! Ang maong mga suliran sa kahiwi makatabang nimo sa pagsabot kon nganong si Arthur Robinson, nga giisip sa daghan ingong dekano sa mga tighimog mapa sa T.B., miingon: “Ang paghimog mapa maoy usa ka matang sa arte ug usa usab ka siyensiya.” Ang mapa nga gisagop sa National Geographic Society sa 1988, sumala kang Garver, mao “ang labing timbang nga mabatonan tali sa geograpiya ug kinaiyanhong katahom.”

Unsay Anaa sa Unahan?

Dayag, daghan pa kaayong nalangkit sa paghimog mapa kay sa mahunahuna sa daghang tawo. Mas dugang kahibalo ang mabatonan bahin sa yuta, mas tukmang mga mapa ang mahimo. Apan, ang maong kahibalo tingali dili daling mabatonan. Busa, sama sa giingon sa awtor nga si Lloyd A. Brown katuigan kanhi, “hangtod sa panahon nga ang tanang tawo makalawig sa baybayon sa silingan nga walay kahadlok, ug makasakay o makatadlas sa kawanangan sa bisan unsang nasod nga dili pusilon o pahunongon, ang dakong mapa sa kalibotan nga gidamgo sa mga tawo sa kasiglohan angayng hulaton. May adlaw rang kini matapos.”

Ikalipay, sumala sa tagna sa Bibliya, ang tibuok globo ngadtongadto mahiusa ilalom sa pagmando sa tinudlong Hari sa Diyos, si Jesu-Kristo. Bahin kaniya ang usa ka tagna sa Bibliya nagpahayag: “Makabaton siyag mga ginsakpan gikan sa dagat ngadto sa dagat ug gikan sa Suba ngadto sa mga kinatumyan sa yuta.” (Salmo 72:8) Sa dihang ang mga kasungian sa utlanan sa teritoryo ug panag-indigay sa politika sa kataposan mahanaw na ug ang nanag-away nga nasodnong mga soberano dili na maglungtad, ang usa ka hingpit nga mapa sa kalibotan mahimo na unyang ikapatungha.

[Hulagway sa panid 16, 17]

Si Ptolemy ug ang iyang mapa sa kalibotan

Si Gerardus Mercator

[Credit Line]

Ptolemy ug Mercator: Culver Pictures; Mapa ni Ptolemy sa kalibotan: Gianni Dagli Orti/Corbis; globo: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.; mga talan-awon sa likod sa mga panid 16-19: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck