Ang “Balay ni David”—Tinuod o Tinumotumo?

SI David​—ang batan-ong magbalantay sa mga hayop nga nahimong musikero, magbabalak, sundalo, manalagna, ug hari​—nangibabaw nga prominente kaayo sa Bibliya. Ang iyang ngalan gihisgotan sa 1,138 ka beses; ang ekspresyong “Balay ni David”​—sagad nagpasabot sa dinastiya ni David​—gigamit 25 ka beses. (1 Samuel 20:16) Si Haring David ba ug ang iyang dinastiya tinumotumo lamang? Unsay gipadayag sa arkeolohiya? Ang dili pa dugay talagsaong kaplag diha sa usa ka arkeolohikal nga pagpangalot sa lugar sa Tel Dan sa amihanang Galilea gitaho nga nagpaluyo sa pagkatinuod ni David diha sa kasaysayan ug sa iyang dinastiya.

Sa ting-init sa 1993, gihawanan sa usa ka arkeolohikal nga tem, nga gipangunahan ni Propesor Avraham Biran, ang usa ka lugar sa gula sa gawas nga ganghaan sa karaang Dan. Ilang nadiskobrehan ang usa ka sementadong plasa. Dali ra kaayong nakuha ang itom nga batong basalto nga nagsiwil sa yuta. Sa dihang gipaatubang ang bato sa adlaw sa hapon, ang mga letra dayag kaayong nakita. “Oh, Diyos ko, duna kitay inskripsiyon!” mituaw si Propesor Biran.

Si Propesor Biran ug ang iyang kauban, si Propesor Joseph Naveh sa Hebrew University sa Jerusalem, dihadiha mihimog siyentipikanhong report bahin sa inskripsiyon. Base niini nga report, usa ka artikulo sa magasing Biblical Archaeology Review, Marso/Abril 1994, mabasa: “Talagsa ra nga mahimong ulohan sa New York Times ang usa ka arkeolohikal nga kaplag (ilabina diha sa magasing Time). Apan mao kanay nahitabo sa miaging ting-init labot sa usa ka kaplag diha sa Tel Dan, usa ka maanindot nga bungtod sa amihanang Galilea, sa tiilan sa Bukid Hermon duol sa usa sa mga tuboran sa Subang Jordan.

“Didto si Avraham Biran ug ang iyang tem sa mga arkeologo nakakitag talagsaong inskripsiyon gikan sa ikasiyam nga siglo W.K.P. nga naghisgot bahin sa ‘Balay ni David’ ug sa ‘Hari sa Israel.’ Mao pa kini ang unang higayon nga ang ngalang David nakita diha sa bisan unsang karaang inskripsiyon sa gawas sa Bibliya. Nga ang inskripsiyon naghisgot dili lamang sa usa ka ‘David’ kondili sa Balay ni David, ang dinastiya sa bantog nga Israelinhong hari, mas labi na gayod nga talagsaon.

“‘Hari sa Israel’ mao ang terminong subsob nga makita diha sa Bibliya, ilabina diha sa Basahon sa mga Hari. Apan, kini tingali mao ang labing-daan dugang nga Biblikanhong paghisgot labot sa Israel diha sa Semitikanhong sinulat. Labaw sa tanan, kini nga inskripsiyon nagpakita nga ang Israel ug Juda, sukwahi sa mga pangangkon sa pipila ka eskolar nga mga kritiko sa Bibliya, maoy dagkong mga gingharian niining panahona.”

Ang pagpetsa gibase sa porma sa mga letra, sa pagtuki sa mga gamit nga hinimo sa yutang-kulonon nga nakit-an duol sa mga tipak nga bato, ug sa unod sa inskripsiyon. Ang tanang tulo ka paagi nagpunting sa samang yugto sa panahon, ang ikasiyam nga siglo W.K.P., mga kapin ug usa ka gatos ka tuig human kang Haring David. Ang mga eskolar nagtuo nga ang inskripsiyon maoy bahin sa usa ka monyumento sa kadaogan nga gipatindog sa Dan sa usa ka Aramaeanhong kaaway sa “Hari sa Israel” ug sa “[Hari sa] Balay ni David.” Ang mga Aramaeanhon, nga nagsimba sa popular nga diyos-sa-unos, si Hadad, nagpuyo sa sidlakan.

Sa ting-init sa 1994, duha pa ka tipak niining batoha nga may inskripsiyon ang nakit-an. Si Propesor Biran nagreport: “Diha niining duha ka tipak mao ang mga ngalan sa Arameanhon nga diyos nga si Hadad, maingon man bahin sa usa ka gubat tali sa mga Israelinhon ug sa mga Arameanhon.”

Ang kinadak-ang tipak nga nakalotan sa 1993 nasudlan ug 13 ka dili kaayo klarong mga linya nga gisulat sa karaang sinulat nga Hebreohanon. Niadtong panahona, ang mga tuldok gigamit ingong mga tigbahin sa pulong sa pagbulag sa mga pulong diha sa usa ka teksto. Apan, ang “Balay ni David” gisulat ingong usa ka pulong nga may mga letrang “bytdwd” (gihatagag paghubad ngadto sa mga letrang romanhon) imbes “byt” (balay), usa ka tuldok, ug unya “dwd” (David). Masabot, may mga pangutanang gipatugbaw bahin sa interpretasyon sa “bytdwd.”

Ang eksperto sa pinulongan nga si Propesor Anson Rainey nagpatin-aw: “Wala idetalye pagbatbat ni Joseph Naveh ug Avraham Biran ang inskripsiyon, tingali tungod kay nagtuo sila nga ang mga magbabasa mahibalo nga ang usa ka tigbahin sa pulong tali sa duha ka pulong sa ingon niana nga pagkasulat sagad dili ilakip, ilabina kon ang kombinasyon maoy usa na ka ilado kaayong ngalan sa tawo. ‘Ang Balay ni David’ tino nga usa ka nailhan na pag-ayo nga politikanhon ug geograpikanhong ngalan sa tungatunga sa ikasiyam nga siglo W.K.P.”

Laing Pamatuod sa Arkeolohiya

Human niana nga kaplag, usa ka eksperto sa Mesha stela (gitawag usab nga Moabinhong Bato), si Propesor André Lemaire, nagreport nga naghisgot usab kini sa “Balay ni David.”a Ang Mesha stela, nga nadiskobrehan sa 1868, kaamgid kaayo sa Tel Dan stela. Kining duha pinetsahan balik pa sa ikasiyam nga siglo W.K.P., nga managsamag materyal, managsamag gidak-on, ug gisulat sa halos magkaamgid nga sinulat nga Semitikanhon.

Mahitungod sa bag-ong pagtagik-pag-usab sa nadaot nga sinulat diha sa Mesha stela, si Propesor Lemaire misulat: “Halos duha ka tuig una pa madiskobrehi ang tipak sa Tel Dan, nakaingon ako nga ang Mesha stela naghisgot sa ‘Balay ni David.’ . . . Ang rason nga wala gayod hisgoti ang ‘Balay ni David’ sa miagi mahimong tungod sa kamatuoran nga wala pa gayoy hustong editio princeps [unang edisyon] ang Mesha stela. Mao kanay akong giandam, 125 ka tuig human sa pagkakaplag sa Mesha stela.”

Ang ingon niini nga impormasyon sa arkeolohiya makapaikag tungod kay usa ka manulonda, si Jesus mismo, ang iyang mga disipulo, ug ang katawhan sa katibuk-an nagpamatuod sa pagkatinuod ni David diha sa kasaysayan. (Mateo 1:1; 12:3; 21:9; Lucas 1:32; Buhat 2:29) Ang mga kaplag sa arkeolohiya dayag nga mouyon nga siya ug ang iyang dinastiya, ang “Balay ni David,” tinuod, dili tinumotumo.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 31]

Ang tipak nga Tel Dan,* nadiskobrehan sa 1993 sa siyudad sa Dan, sa amihanang Galilea

* Ang dibuho gibase sa usa ka letrato nga makita sa Israel Exploration Journal.