Fiffiu ngeni Foffor mi Ppwor Ren Katilasen ewe Ngun
“Oupwe pwal pwilitalong lapalapemi mi fo, ewe mi forieta ussun lapalapen kot lon ewe pwung mi enlet pwal ewe tuppwol mi enlet.”—Efisus 4:24.
ATUN an a watte an pochokkul, ewe Muun Rom a lapalap seni ekkewe ekkoch muun aramas meinisin lon uruwoon aramas. Pokiten ekkewe chon forata allukun Rom ra fokkun lipwakoch, allukun chommong muu ikenai ra chuen alongolong won. Iwe nge, inaamwo ika ewe muun Rom a apwonueta chommong angang, nge noun kkewe sounfiu rese tongeni pworaiti eu chon oput mi chok nonnom: foffor mi ppwor. Le sopwolon, foffor mi ppwor a amuttiri tatiuen Rom.
Ewe aposel Paul a kuna riaffou seni ekkewe meilapen Rom mi ppwor. Filiks, ewe meilapen Rom mi atittina Paul, a silei pwe esor tipisin Paul. Nge Filiks, emon kepina mi fokkun ppwor, a ammanga an Paul kapwung pun a apilukuluku pwe epwe angei liffangen amichimich seni Paul fan iten an epwe ngaselo.—Foffor 24:22-26.
Paul ese ngeni Filiks moni, nge a fos ngeni ussun “minne mi pwung me ononoto.” Filiks ese siwili alen manauan, iwe, Paul a chok nonnom lon kalapus pun ese ekiekin rikilo seni pwungun ewe alluk ren eu liffangen amichimich. A afalafal ussun enlet me wenechar, iwe, a pwarata ekkeei lapalap lon manauan. A mak ngeni ekkewe chon Jus chon Kraist, “Am aua meefi pwe letipem mi chok limelimoch, o am aua fokkun mochen manauesini manau mi murinno lon mettoch meinisin.”—Ipru 13:18.
Ena sokkun ekiek a fokkun sokko seni ekiekin aramas lon na fansoun. Pwin Filiks we itan Pallas, i emon me lein ekkewe mi fokkun pisekisek me lom lom, iwe, lap ngeni an woummong meinisin—orun $45 million—a popu seni liffangen amichimich me an angeimwaalli moni seni aramas. Iwe nge, an woummong a fokkun kukkun lupwen sipwe alollo ngeni ekkewe fitu billion chala ekkoch sou nemenem mi ppwor lon ach ei 20th senturi ra aopa lon ekkoch bank. A ffat pwe ekkewe mi tiparoch chok repwe luku pwe ekkewe muu ra pworaiti foffor mi ppwor.
Pokiten foffor mi ppwor a fen nonnom langattam fansoun, sipwe ita luku pwe a pukun ina ussun lapalapen aramas? Are mei wor och mettoch epwe tongeni fis pwe epwe akukkunalo foffor mi ppwor?
Ifa Ussun Epwe Tongeni Kukkunulo Foffor mi Ppwor?
Aeuin, foffor mi ppwor epwe tongeni kukkunulo ika aramas repwe esinna pwe mei mwaal, pun epwe efeiochu ekkewe mi ngau nge aweiresi ekkewe ekkoch. Ekkoch ra fen mirititi ena poraus. James Foley, U.S. deputy secretary of state, a apasa: “Oukich meinisin sia weweiti pwe watte osukosuk a popu seni liffangen amichimich. Liffangen amichimich a apwangapwanga nemenem mi murinno, pinei maritaan eu muu lon pekin economics, aingaua angangen sopai lefilen ekkewe muu, me aweiresi aramas won unusen fonufan.” Chommong repwe tipeeu ngeni. Fan Tisemper 17, 1997, chon tupuni 34 fonuen fonufan ra sainei echo “taropween u ngeni liffangen amichimich” mi foruta pwe epwe “fokkun alisata ar fiffiu ngeni foffor mi ppwor won unusen fonufan.” Ena mwichelap a “apwungu pwe epwe atai alluk ika emon epwe sotun fori, pwonei, are fang ngeni emon meilapen pwal eu fonu eu liffangen amichimich fan iten an epwe angei are amwochu ar contract lon pekin sopai.”
Iwe nge, ekkena sokkun liwinin alillis-mwaal fan iten ar repwe angei contract lon pekin sopai lon ekkewe ekkoch fonu, ina eu chok sokkun fofforingau mi fiffis. Ika foffor mi ppwor epwe unusen morelo, epwe lamot pwal eu mettoch mi fokkun weires: epwe fis eu siwil lon letipen aramas. Aramas ekis meinisin repwe kaeo pwe repwe oput liffangen amichimich me ppwor. Ina chok atun epwe tongeni wesilo fofforingau. Ren an epwe fis ena, ewe chassi itan Newsweek a era pwe ekkoch ra meefi pwe epwe lamot ekkewe muu repwe “apochokkulata an aramas mochen ar repwe foffor-murinno.” Transparency International, eu mwichen chon u ngeni foffor mi ppwor, ra pwal pesei chon fiti ar na mwich pwe repwe “fotukatiu” lon ar kewe leenien angang efou ‘pwikilin pwungoch’.
Aramas resap tongeni winneni ewe fiu ngeni foffor mi ppwor ren ar repwe chok forata chommong alluk are ren “ketilasen” ewe alluk, liwiningau. (Rom 13:4, 5) Epwe lamot ekkewe pwikilin foffor-murinno me pwunguoch repwe fotukatiu lon letipen aramas. Epwe tongeni fis ena ren ar repwe nounou minne ewe aposel Paul a eita ngeni “ketilasen ewe ngun”, ina an Kot we Kapas, ewe Paipel.—Efisus 6:17.
Ewe Paipel A Apwungu Foffor mi Ppwor
Met popun Paul ese tipeeu ngeni ppworongau? Pun a mochen foffori letipen Kot, “ewe Kot mi esap lifilifil aramas, o esap pwal angei liffangen amichimich.” (Tuteronomi 10:17) Pwal eu, ese mwaal Paul a chechemeni ewe kapasen emmwen mi mak lon ewe Allukun Moses, ewe a era: “Ousap lifilifil aramas. Ousap pwal angei liffangen amichimich, pun ei sokkun liffang a achuna mesen chon mirit, pwe ra sorei pwungun chokewe mi pwung.” (Teuteronomi 16:19) King Tafit a pwal weweiti pwe Jiowa a oput foffor mi ppwor, iwe, a tingor pwe Kot esap ekieki pwe Tafit a eti ekkewe chon tipis, “poumwaner mi ur ren liwinin alillis-mwaal.”—Kol Fel 26:10.
Ir kewe mi letip-wenechar lon ar fel ngeni Kot mei wor pwal ekkoch popun ar repwe oput foffor mi ppwor. King Solomon a makkei: “Ren an eani pwung, emon king epwe alukuchara mwun, nge atewe mi angei liffangen amichimich epwe ataielo.” (Proverbs 29:4, New International Version) Akkaeuin, lupwen meinisin seni ekkewe meilap feitiu repwe eani pwung, epwe wor lukulukoch, nge foffor mi ppwor epwe awoungaualo eu mwu. Iei eu poraus mi amwarar pwe Newsweek a apasa: “Lon eu otot ikewe ie aramas meinisin ra mochen angei liwinir seni foffor mi ppwor me ra silei ifa ussun repwe angei, epwe tongeni tatiu ewe muu lon pekin moni.”
Pwal mwo nge lupwen kokkotun monien ekkewe muu rese unusen tatiu, nge ekkewe mi tongei minne mi pwung repwe letipeta lupwen epwe fis foffor mi ppwor nge esor epwe aukatiu. (Kol Fel 73:3, 13) Ewe Chon Forikich, emonewe mi fang ngenikich ach mochen kuna minne mi pwung, a pwal letipechou ren. Me lom, Jiowa a angalong pwe epwe arosalo foffor mi ppwor. Awewe chok, a tuwenewen le ereni chon Jerusalem ewe popun epwe likitirelo ngeni chon oputer.
Ren noun we soufos Mika, Kot a apasa: “Oupwe rongorong, ami kewe mi emmweni ekkewe mwirimwirin Jakop pwal ami mi nemeni ekkewe chon Israel, ami chokewe mi oput pwung o atoka meinisin minne a wenechar, . . .ekkewe souemmwenin Jerusalem ra angei liffangen amichimich, lupwen ra eani kapwung, ekkewe souasor ra awewei an Kot kewe alluk fan iten ar repwe angei liwin, nge ekkewe soufos ra fori pwee fan iten ar repwe angei moni . . . Iei minne Sion epwe wiliti eu leni mi tu usun eu malamal pokitemi, Jerusalem epwe wiliti eu ioien mettoch mi tala, nge ewe chuk ia ewe imwenfel a nom ie epwe wiliti eu wollap.” Pwungungau a fen aingaualo aramas lon Israel, ussun chok an a fori ngeni Rom fitupuku ier mwirin. A pwung an Kot we kapasen ourour, iwe, orun ipuku ier mwirin an Mika makkei ekkena kapas, Jerusalem a talo me poonulo.—Mika 3:9, 11, 12.
Iwe nge, sap minne aramas are muu repwe pukun ekiekin foffori minne mi ppwor. Kot a pesei ekkewe mi ngau ar repwe likitalo ena alen manau me siwili lapalapen ekiekir. (Aisea 55:7) A mochen pwe iteiten emon me emon leich epwe siwili tipemmong me foffor mi ppwor ngeni foffor mi wenechar me tong. Jiowa a achema ngenikich, “Emon mi michi ekkewe chon woungau a esiita ewe Chon Forir, nge atewe mi kirikiroch ngeni ekkewe chon mwelele a asamolu Kot.”—Proferp 14:31.
Fiffiu ngeni Foffor mi Ppwor Ren ewe Enlet Seni Paipel
Met epwe amwokutu emon an epwe siwili manauan? Ewe chok manaman mi amwokutu Paul an epwe poutalo manauan me lom, manauen emon Farisi, pwe epwe wiliti emon chon appiru Jises Kraist. A makkei, “Ewe kapasen Kot mi manau o manaman.” (Ipru 4:12) Ikenai, ewe enlet seni Paipel a chuen efisata foffor mi wenechar, pwal mwo nge lein ir kkewe mi pin fokkun foffori minne mi ppwor. Nengeni mwo eu poraus ussun ei mettoch.
Ekis chok fansoun mwirin an a tou seni ewe mwichen sounfiu, Aleksanter, emon re Eastern Iurop, a fiti eu mwichen chon furio mi angeimwaalli moni ren ar atai alluk, amosoku aramas, me angei liffangen amichimich.a A awewei, “Wisei pwe upwe angei moni seni ekkewe chon sopai fan iten ai upwe ita tumunur. Lupwen emon chon sopai epwe eani lukuluk woi, chienei kkewe repwe amosoku i ren fofforun akkachofesa. Iwe, upwe ereni pwe upwe tongeni awesalo ewe fitikoko—ren watte moni. Nei kkewe ‘customer’ ra kilisou ngeniei pun ua alisir ren ar kkewe osukosuk, nge ren enletin, ngang ua efisata. Nge iei eu poraus mi amwarar, pwe ina ewe mettoch ua efich ussun ai angang.”
“Ua pwal pwapwaesini ewe moni me ewe sokkun manau a atufichi ngeniei. Ua wawa efoch waa mi mo watte, ua nonnom lon eu apartment mi fokkun murinno, me ua tongeni moni mettoch meinisin minne ua mochen. Aramas ra niuokkusitiei, iwe, a ameef ngeniei pwe a wor ai manaman. Ua meefi pwe esor emon epwe tongeni efeiengauei, iwe, allukun ewe fonu esor an pochokkul woi. Ika ekkewe polis repwe aresiniei, mei wor nei loier mi angoch, a silei met epwe fori pwe upwe ngaselo, are upwe chok ngeni emon meilap eu liffangen amichimich.
“Iwe nge, ese kkan wor tuppwol lein ekkewe aramas mi eani ewe manau mi ppwor. Pokiten emon chon nei we mwichen chon furio a oputaei, ekkewe ekkoch rese chuen saniei. Muttir chok, a pout seniei wai we mi lingoch, nei moni, nei girlfriend mi efich pisek mi mommong. Ra pwal awataei. Ena siwil a amwokutuei ai upwe ekieki ussun ewe popun manau.
“Fitu maram me mwan, inei we a wiliti emon Chon Pwarata Jiowa, iwe, ua poputa le alleani nour kkewe puk. Ewe wokisin lon Proferp 4:14, 15 a amwokutuei pwe upwe ekieki, iwe, a apasa: ‘Kosap feilo lon ewe leeni ia ekkewe aramasangau ra feilo ie, kosap pwal appiru an ekkewe chon fofforingau foffor. Kosap fori minne a ngau, nge kopwe su seni.’ Ena sokkun wokisin a aluku ngeniei pwe ir kkewe mi mochen manaueni ewe manauen chon atai alluk esor ar apilukuluk allim ren mwachkkan. Ua poputa le iotek ngeni Jiowa me tingorei pwe epwe emmweniei lon ewe alen pwung. Ua kaeo ewe Paipel ren ekkewe Chon Pwarata Jiowa, iwe, mwiriloon, ua fangelo manauei ngeni Kot. Seni ena fansoun tori ikenai, ua manaueni eu manau mi wenechar.
“Pwungun, ai manaueni eu manau mi wenechar a wewe ngeni pwe epwe kukkunulo nei moni tolong lap seni lom. Nge iei ua meefi pwe mei wor rei eu apilukuluk allim ren mwach kkan, iwe, mei pwal wor popun manauei. Ua wewe pwe manauei me lom eti ekkewe pisek mi mommong meinisin a ussun chok eu imw mi for seni ekkewe kaas mi mecheresin turutiu. Me lom, miritin letipei ese tongeni nemeniei. Iei, pokiten ai kakkaeo ewe Paipel, a kkuei iteiten fansoun lupwen epwe toriei sossot pwe upwe ppworongau—pwal mwo nge lon ekkewe sossot mi kisikis. Ua achocho pwe manauei epwe tipeeu ngeni Kol Fel 37:3, ewe a apasa: ‘Kopwe chok luku Jiowa o fori minne mi murinno; iwe, kopwe nonnom lon ewe fonu o kuna kinamwe.’”
“Emon mi Oput Liffangen Amichimich Epwe Manau”
Usun chok Aleksanter a kuna, ewe enlet seni Paipel epwe tongeni amwokutu emon an epwe ukutiu seni foffor mi ppwor. A siwili manauan, ewe sokkun siwil ewe aposel Paul a kapas ussun lon noun we taropwe ngeni chon Efisus, a era: “Oupwe chok pwilitau lapalapemi me lom, ewe ren ami manau me lom, ewe mi limengau pokiten mochenian otupu, o oupwe amurinnosefalli ngunun letipemi. Oupwe pwal pwilitalong lapalapemi mi fo, ewe mi forieta usun lapalapen Kot lon ewe pung mi enlet pwal ewe tuppwel mi enlet. Iei minne, oupwe poutalo kapas chofona, nge oupwe chok kapas enlet, en me ngeni chon orun, pun kich kifetin eu chok inis. Chon sola esap chuen solani, nge epwe chon angang o fori ren poun minne mi murinno, pwe epwe wor minne epwe tongeni liffang ngeni chon osupwang.” (Efisus 4:22-25, 28) Manauen chon fonufan a alongolong won ena sokkun siwil.
Ika esor epwe aukuku are aukalo, tipemmong me ppworongau epwe tongeni aingaualo ewe fonufan, ussun chok ar efisi taloon ewe Muun Rom. Iwe nge, sia pwapwa pwe ewe Chon Forata aramas esap mut ngeni ar repwe chok nonnom. I epwe fokkun “nielo ir kewe mi aingaua fonufan.” (Pwarata 11:18) Iwe, Jiowa a pwon ngeni ir kewe mi tipeni eu otot ikewe ie esap chuen wor foffor mi ppwor pwe ekiselo chok nge epwe war “lang sefo me fonufan sefo . . . ikewe pung epwe nonnom ie.”—2 Piter 3:13.
Pwungun, eni esap mecheres ach sipwe wenechar fansoun meinisin ikenai. Iwe nge, Jiowa a alukuluku ngenikich pwe fetal, fetal, “Emon mi tipemong ngeni an epwe angei winnan fan pwungingau a aworato osukosuk won chon leimwan, nge emon mi oput liffangen amichimich epwe manau.”b (Proverbs 15:27, NIV) Ren ach poutalo foffor mi ppwor iei chok, sipwe pwarata letip-wenechar lupwen sipwe iotek ngeni Kot: “Muun epwe feito. Letipom epwe fisita, won fonufan, ussun chok lon lang.”—Mattu 6:10.
Atun sipwe witiwiti ena Muu an epwe mwokut, emon me emon leich epwe tongeni ‘amora pwung’ ren ach sisap fokkun tipeeu ngeni are foffori foffor mi ppwor. (Osea 10:12) Ika sipwe ina ussun, manauach epwe pwal pwarata manamanen ewe Kapasen Kot. Ewe ketilasen ewe ngun epwe tongeni pworacho ngeni foffor mi ppwor.
[Ppii ekkewe pwóróus fan]
a A siwil itan we.
b Pwungun, mei wor sokkofesenin lefilen eu liffangen amichimich me eu tip (kapasen Merika). Emon epwe ngeni pwal emon eu liffangen amichimich pwe epwe fori minne ese pwung, nge sia kan ngeni emon eu “tip” pwe sipwe pwarata ach kilisou ren an angang fan asengesich. Weweochun ena poraus a mak lon ewe kinikin “Kapas Eis Seni Chon Alleani” lon The Watchtower, minen October 1, 1986.
[Sasing lon pekin taropwe 7]
Ren alillisin ewe Paipel, sipwe tongeni amarata “ewe lapalap mi fo” me u ngeni foffor mi ppwor