Karbɔn Nye Nu Wɔnuku Aɖe

Agbalẽ aɖe (Nature’s Building Blocks) gblɔ be: “Nu siwo nana míenɔa agbe la dometɔ aɖeke mele vevie de karbɔn nu o.” Nɔnɔme tɔxɛ aɖewo le karbɔn si si na eƒe atɔmwo tea ŋu léna ɖe wo nɔewo kple dzɔdzɔmenu bubu geɖewo hã ŋu. Esia wɔnɛ be wòtea ŋu tsakana kple nu bubuwo zua nu yeye miliɔn geɖe. Wole kekem ɖe nu yeye siawo ŋu gbe sia gbe hele nu siwo de sɔsɔ ge kpli wo hã tom vɛ.

Abe ale si kpɔɖeŋu siwo gbɔna ɖee fiae ene la, karbɔn ƒe atɔmwo ate ŋu aƒo ƒu awɔ nu siwo ƒe nɔnɔme le abe kɔsɔkɔsɔwo, piramidwo, nu kotoewo, nu gbadzɛwo kple nu lɔbɔe siwo me to le. Karbɔn nye nu wɔnuku aɖe vavã!

LOTAMEKPE

Karbɔn ƒe atɔmwo ƒoa ƒu kple wo nɔewo le piramid ƒe nɔnɔme me eye woyɔnɛ le Eŋlisigbe me be tetrahedron. Nɔnɔme sia nana wòliana ale gbegbe si wɔnɛ be lotamekpe sesẽna wu kpe ɖe sia ɖe si wonya. Lotamekpe adodoea nye karbɔn ƒe atɔmwo ɖeɖe dzaa ƒe ƒuƒoƒo kple wo nɔewo.

GRAFAIT

Karbɔn ƒe atɔm siwo lé ɖe wo nɔewo ŋu kpaɖii la tea ŋu ɖena ɖa le wo nɔewo ŋu abe ale si ko agbalẽ ɖeɖi siwo le wo nɔewo dzi la tea ŋu ɖena ɖa ene. Nɔnɔme tɔxɛ siawo wɔnɛ be grafait nye nu si bɔbɔa nu eye wòwɔa akpa vevi aɖe le nuŋlɔti si nye pensil (crayon) me.a

GRAFEN

Esia nye karbɔn ƒe atɔm siwo tsyã ɖe wo nɔewo ŋu le dzogoe ade me abe ɖɔ ene. Grafen sesẽ wu gayibɔ bobobo. Ne woŋlɔ nu kple pensil la, grafen suesue siwo le wo nɔewo dzi ƒe ɖeka alo esi wu ema nɔa eme.

FULEREN

Wonye karbɔn me nu suesuesue siwo me do le, eye wole nɔnɔme vovovowo abe bɔl kple nu lɔbɔe siwo me to le ene la me. Woyɔa wo le eŋlisigbe me be nanotubes, eye ŋku mate ŋu akpɔ wo o. Ne wobe woadzidzee la, anye meta ɖeka si woma ɖe biliɔn ɖeka me ƒe ɖeka.

NUGBAGBEVIWO

Lãmenugbagbevi siwo le nu miemiewo, lãwo kple amegbetɔwo me la nɔ te ɖe karbɔn ƒe dɔwɔwɔ dzi, eye karbɔn le nuɖuɖu siwo me goma, aminu kple amino acid le la me.