Ibuot 2
Ndinam N̄wed Eti Mbụk
1. Nso orụk n̄wed ekpenyene ufọn ọnọ ofụri ubonowo?
NSO ke afo okpodori enyịn ndikụt ke n̄wed oro ọnọde ofụri ubonowo eti mbụk? Akpa, enye ekpenyene ndidu ke ata ediwak usem. N̄ko, akpana etop esie enyene se ọwọrọde, an̄wamde mme owo ẹmi ẹtode kpukpru idụt ndibọ mfọnn̄kan ufọn nto uwem ke idem idahaemi, onyụn̄ ọnọde mmọ idotenyịn kaban̄a ini iso. Oro edi n̄wed emi nnyịn ikọtọn̄ọde ndineme mban̄a ke akpa ibuotikọ nnyịn. Enye edi:
2. (a) Bible ọsọn̄ isua ifan̄? (b) Ntak emi ata ediwak owo ẹkemede ndikot enye ke usem mmọ-ọ? (c) Kaban̄a edisuan, nso idaha ke Bible ada ke ẹmende ẹdomo ye n̄wed eken? (Rome 10:14, 18)
2 Nso orụk n̄wed ke Bible edi? Ke akpa ifet, enye edi ata n̄wed eset, emi ẹketọn̄ọde ke se ibede isua 3,500 ẹmi ẹkebede. Enye omosịm kpukpru idụt ye idem mme isuo oro ẹdude ata nsannsan. Ẹkeme ndikụt enye ke ukeuke ataya ye ke mme ufọkidụn̄ eyomfịn. Ẹkabade n̄wed emi ke idemesie, ofụri ofụri m̀mê ubak ubak, ẹsịn ke n̄kpọ nte ikpọ usem ye n̄kpri usem 2,000, tutu ekpere ndidi kpukpru owo ẹkeme ndikot enye ke usem obio emana esie. N̄wed efen ndomokiet ikpetke-kpet ndisịm ibat oro ẹsuande enye, emi edide ke ediwak biliọn. Ke isua kiet kiet ẹsisuan Bible ke ediwak miliọn ke mme itie miliọn ke ofụri isọn̄.
3. (a) Ntak enyịn̄ oro “Bible” odotde ye n̄wed oro-o? (b) Nso ke ẹkeda ẹwet mme akpa uwetn̄kpọ esie?
3 Bible ke akpanikọ edi n̄kpri n̄wed ata-ye-itiokiet ẹmi ẹtan̄de ẹdian kiet. Ikọ oro “Bible” oto ikọ Greek oro bibliʹa, emi ọwọrọde “n̄kpri n̄wed.” Ikọ oro, bibliʹa ke idemesie enyene ebuana ye biblos, emi aban̄ade mmemmem ọwọn̄ eto n̄kûkịp. Ke mme idụt oro ẹkewetde Bible, ẹkesida emi ẹnam orụk babru eset. Ke ini kiet ẹkefiak ẹsion̄o mme n̄wed Bible ke ubọk ẹwet ke babru n̄kûkịp emi, okposụkedi etiede nte ẹkewet akpa uwetn̄kpọ ke ikpaunam oro ẹkenamde ọfọn.
4. (a) Owo ifan̄ ẹkewet Bible? (b) Ke ewe iduọk ini ke mmọ ẹkewet? (c) Ntak emi Bible edide anana-mbiet n̄wed ọniọn̄-ọ? (John 17:17)
4 N̄kpọ nte owo 40 ẹkewet “n̄kpri n̄wed” 66 eke Bible ke ufan̄ ini oro ebịghide akan isua 1,600, ke ufọt 1513 M.E.N. ye 98 E.N. Kpukpru mme andiwet enye ẹdu ke ọyọhọ n̄kemuyo ke se iban̄ade ukpepn̄kpọ, ye ke nditịm akpan ibuotikọ kiet. Utịp edi n̄wọrọnda, ih, anana-mbiet n̄wed ọniọn̄.
5. Mme enyịn̄ ewe ẹtịm ẹdot ẹkan “Akani Testament” ye “Obufa Testament,” ndien ntak-a?
5 Ndusụk owo ẹbahade Bible ẹsịn ke “Testament” iba, ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte ke “Akani Testament” inyeneke ukem ufọn nte “Obufa Testament.” Edi emi idịghe ntre, koro kpukpru ẹdi Bible kiet. N̄ko, “testament” ọwọrọ ediomi ndien ediwak ediomi efen efen ẹdu ke Bible akan iba kpọt. Ke ntre, otịm ọfọn nditịn̄ mban̄a ikpehe iba eke Bible emi nte “N̄wed Abasi eke usem Hebrew” ye “N̄wed Abasi eke usem Greek,” sia mmọemi ẹkedide akpa usem oro ẹkedade ẹwet akamba ubak Bible. N̄wed Abasi eke usem Hebrew edi eti itiat idakisọn̄ ndida mfiọk N̄wed Abasi eke usem Greek ọyọhọ ọyọhọ, ndien N̄wed Abasi eke usem Greek edi n̄kaiso N̄wed Abasi eke usem Hebrew, owụtde nte mmọ ẹsude. Kiet kiet ke otu “n̄kpri n̄wed” ata-ye-itiokiet ẹmi otịp n̄kpọ esịn ke ndinam uduak Andibot ubonowo otịm an̄wan̄a nnyịn.
6. (a) Nso utọ irenowo ikewet Bible? (b) Ntak ẹkebemde iso ẹwet mme n̄kpọ ẹmi-e? (1 Corinth 10:11)
6 Kpasụk nte ẹwetde eti mbụk emi odude ke Bible ẹnọ ofụri ubonowo, ntre n̄ko mme andiwet enye ẹkedi irenowo ẹmi ẹketode ediwak nsio nsio idaha ke uwem. Mmọ ẹma ẹsịne mme ekpemerọn̄ ye mme ọbọk-ufene, mme ọkọiyak ye mme ọtọin̄wan̄, dọkta kiet ye ọbọ a-tax kiet. Ke nsụhọde n̄kaha, iba ẹkedi ndidem. Mmọ eken ẹkedi mme oku, mme prọfet m̀mê mme ewetn̄wed. Ke ini kiet owo kiet ke otu mme andiwet ẹmi ekedi ibak ibak andikọbọ mme andinịm eti mbụk emi ke akpanikọ, edi enye ama okpụhọde onyụn̄ akabade edi kiet ke otu mbon oro ẹkesịnde ifịk etieti nditan̄a enye. Ke enye ama akakabade esịt, akani adaiso nsunsu ido ukpono emi, kpa apostle Paul, ama ewet aban̄a mme akpa n̄wed Bible ete:
“Se ededi eke ẹkewetde ke ini oko, ke ẹkewet ndida n̄kpep nnyịn n̄kpọ, man nnyịn inyene idotenyịn oto ke ime ye ndọn̄esịt eke N̄wed Abasi ọnọde.”—Rome 15:4.
7. Ntak ẹkemede ndikot Bible n̄wed Edem Usiahautịn? (Rome 3:1, 2)
7 Okposụkedi ẹsuande Bible awak akan ke mme idụt Edem Usoputịn, enye enen̄ede edi n̄wed Edem Usiahautịn. Kpukpru irenowo oro ẹkebuanade ke ndiwet enye ẹkedi mbon Edem Usiahautịn oro ẹkedụn̄de ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn. Ekese edinam esie ẹkeda itie ke mme obio Edem Usiahautịn, emi enye etịn̄de otụk usụn̄ udu uwem mmọ. Ke uwụtn̄kpọ, enye owụt Andikara ubonowo eke ini iso nte ekpemerọn̄ Edem Usiahautịn, emi ekpemede erọn̄ esie ke ima:
“Enye okot mme erọn̄ esiemmọ ke enyịn̄ ke enyịn̄, onyụn̄ ada mmọ ọwọrọ. Ke enye ama okosion̄o kpukpru mme erọn̄ esiemmọ, enye ebem mmọ iso, mme erọn̄ ẹnyụn̄ ẹtiene enye, koro mmọ ẹdiọn̄ọde uyo esie. Edi mmọ iditieneke esenowo . . . eti ekpemerọn̄ ayak uwem Esie ọduọk kaban̄a mme erọn̄.” (John 10:3-5, 11)
Nso inem inem usen ke enye edidi ntem ke ini idinyenede owo oro inikiet ekedide Ekpemerọn̄ Edem Usiahautịn nte ima ima Andikara nnyịn!
NTE ẸKEWETDE ETI MBỤK
8. Ke nso usụn̄ ke mme andiwet Bible ẹkebiet nnyịn mfịn?
8 Irenowo oro ẹkewetde Bible ẹkedi mme anana mfọnmma owo, ẹnyenede mmeme ye ndudue. Nte mme owo, mmọ ikokpụhọkede ikpọn̄ mme owo eken. Apostle Paul ama ọdọhọ mbon oro ke ukwan̄ ekikere ẹkesede enye ye nsan̄a isụn̄utọm esie Barnabas nte mme abasi ete: “Nnyịn nde idi owo, ibiet mbufo ke uduot nnyịn.” (Utom 14:15) Didie, ndien, ke mme anana mfọnmma owo ẹkekeme ndisio n̄wetnnịm n̄kpọ oro enen̄erede edi etop Abasi?
9. Didie ke mme anana mfọnmma owo ẹkpekeme ndiwet mfọnmma etop nnọ ubonowo?
9 Emi ekedi koro mmọ mîkewetke ito uduak idemmọ, edi Abasi ọkọnọde mmọ odudu spirit. Mi nso ke ikọ oro ‘edinọ odudu spirit’ ọwọrọ? Enye ọwọrọ ete ke Abasi, kpa Andibot enyọn̄ ye isọn̄, ama ada irenowo ẹmi usụn̄ ebe ke spirit esie m̀mê anamutom odudu esie oro enyịn mîkwe, esịnde ke ekikere mmọ se mmọ ẹkpenyenede ndiwet nnịm nte “ikọ,” m̀mê etop esie, oro enye ọnọde ubonowo. Ke uwụtn̄kpọ, David, andiwet psalm ọkọdọhọ ete:
“Spirit Jehovah ada mi etịn̄ ikọ, uyo esie onyụn̄ odu mi ke edeme.” (2 Samuel 23:2)
Ndien kaban̄a mme ntịn̄nnịm etop, apostle Peter ekewet ete:
“Baba ikọ prọfet kiet ke N̄wed Abasi idịghe se owo ekemede ndisiak ke usụn̄ esiemmọ. Koro akanam baba ikọ prọfet itoho ke uduak owo: edi mme owo ẹtịn̄ ikọ eke otode Abasi, nte edisana spirit esịnde mmọ ẹtịn̄.”—2 Peter 1:20, 21.
10. (a) Ntak ekpedide mmemmem n̄kpọ ọnọ Abasi ndinọ etop osịm mme anam-akpanikọ irenowo? Nọ uwụtn̄kpọ. (Exodus 34:27, 28; Jeremiah 1:1, 2, 9; Ezekiel 1:1; Daniel 7:1) (b) Nso ikada usụn̄ ke nditan̄ ofụri Bible ndian ọtọkiet, ndien nso ke ẹkot emi? (Ediyarade 22:18, 19)
10 Ikedịghe mfịna ndomokiet inọ Abasi, kpa Akakan Andidu ye Andibot ofụri ekondo, ndinọ mme etop ẹsọk mme anam-akpanikọ irenowo ke isọn̄. Ke eyomfịn mme owo ẹma ẹka ọfiọn̄, ndien etop ẹmi mmọ ẹkedude do ẹnọ ẹdi isọn̄ ebe ke radio ẹma ẹsan̄a ke se iwakde ikan kilometer 400,000 ke ofụm ẹbe ẹdisịm ata in̄wan̄în̄wan̄ ẹnyụn̄ ẹdi se ẹdiọn̄ọde. N̄ko, ẹma ẹnọ mme ndise TV ẹto ata anyan ebiet ntre ẹdi, man mme owo ke isọn̄ ẹkpenen̄ede ẹtie ke ufọk mmọ ẹkụt nte mme aka-ọfiọn̄ ẹsan̄ade ke ọfiọn̄. Edieke owo ekemede ndinọ mme etop ẹdi ke usụn̄ emi, ekpedi mmemmem n̄kpọ didie ntem ọnọ Andibot kpukpru n̄kpọ ndinọ mme etop ye mme n̄kukụt ẹsọk mme owo ke isọn̄, idem otode ke “enyọn̄ ye ata enyọn̄”! (1 Ndidem 8:27) Nte Abasi ekemende mme ekikere esie esịn mme andiwet Bible ke ibuot, mmọ ẹma ẹwet mme ekikere ẹmi nte “ikọ Abasi”—kpa etop esie. (Mme Hebrew 4:12) Abasi, ebede ke spirit esie, ama ada mme owo usụn̄ n̄ko nditan̄ “n̄kpri n̄wed” 66 ẹmi ndian ọtọkiet, ndien mmọemi kpọt ẹnam ọyọhọ Bible, oro ẹdiọn̄ọde nte “edisana uwetn̄kpọ” Bible.
UWETN̄KPỌ ORO EDIDE NNENNEN YE SE ẸBERIDE EDEM
11. Nọ uwụtn̄kpọ ban̄a ndutịm Bible oro enende onyụn̄ owụtde eti ibuot.
11 N̄kpọ kiet oro akpade owo idem aban̄a Bible edi ntịn̄enyịn oro enye adade ke ndiwet mme ọyọhọ ntọt, ye nte enye odude ke ọyọhọ n̄kemuyo n̄ko. Ke uwụtn̄kpọ, ke Genesis, ibuot 5 ye 10, enye ewet mme enyịn̄ ubon ọtọn̄ọde ke ini akpa owo oro, Adam, tutu osịm eke nditọ Noah, adade ini emi awakde ebe isua 2,000. Nte ini akade, oku oro, Ezra ama ewet Akpa Chronicles onyụn̄ ada akpa ibuot usụkkiet ndifiak nsiak nnyụn̄ ntat mme enyịn̄ ubon ẹmi, emende n̄wetnnịm n̄kpọ oro osụhọde ke isua 1,500 efen ke mbụk eset osịm ini emi nditọ Israel ẹkenyọn̄de ntan̄mfep ke Babylonia ẹdi. N̄ko-n̄ko ke ukperedem, Matthew ye Luke, ke Gospel mmọ, ẹma ẹfiak ẹwet mme akpan ubak mbemiso n̄wetnnịm n̄kpọ ẹmi, ẹnyụn̄ ẹda mme enyịn̄ ubon Bible ẹsụhọde ẹsịm Jesus Christ. (Matthew 1:1-17; Luke 3:23-38) Ntem, ebede ke ndausụn̄ spirit Abasi, mme andiwet Bible ẹma ẹwet nsinsi n̄wetnnịm n̄kpọ eke udịm ubon ẹmi ọtọn̄ọde ke akpa ete nnyịn, Adam, osụhọde osịm isua awakde ebe 4,000 tutu osịm Jesus, kpa “Eyen Owo.” Ke mbụk Gospel esie, abia ibọkusọbọ oro, Luke, ekewet ete:
“Mma n̄kọtọn̄ọ ke editọn̄ọ ntịm ntiene nde kpukpru n̄kpọ, . . . ndiwet ke itie ke itie.” (Luke 1:3)
N̄wetnnịm n̄kpọ emi ke akpanikọ edi nnennen onyụn̄ an̄wan̄a.
12. Didie ke Moses ekekeme ndibọ ntọt mban̄a ntọn̄ọ mbụk owo?
12 Bible etịn̄ aban̄a ntọn̄ọ ‘mbụk emana.’ (Genesis 2:4; 5:1) Ekeme ndidi ẹketetịn̄ ẹmi ke inua ẹnọ mme owo. Edi kaban̄a emi, didie ke ẹkenam man ndudue okûdu? Abasi okobot akpa owo oro, Adam, edi mfọnmma. Ekem, enye ama ọsọn̄ ibuot ye Abasi, tutu eyedi se Abasi ebierede ikpe n̄kpa ọnọ enye. Nte ededi, ama ada anyanini mbemiso ikpọkidem esie oro inikiet ekedide mfọnmma abiara osịm idaha n̄kpa. Enye ama odu uwem ke isua 930, osịm eyo Lamech, ete Noah, emi ke ntem ekekemede ndifiọk ntọn̄ọ mbụk emana owo nnennen nnennen nto Adam. Lamech ama ekeme nditịn̄ kpukpru ẹmi nnọ Noah, ye Shem, eyen Noah, emi ikpọkidem esie oro ekperede mfọnmma akayakde enye odu uwem ke isua 500 ke Ukwọ ama ekebe. Shem ama ekeme nditịn̄ ọyọhọ ntọt nnọ Abraham ye eyen esie Isaac mban̄a ererimbot oro ekebemde Ukwọ iso. Isaac ama ekeme ndibụk emi nnọ eyeyen esie Levi, ndien Levi nte an̄wan̄ade ama obụk ọnọ eyeyen esie Amram, kpa ete Moses. Ntem, ke nditịn̄ ntọn̄ọ mbụk emana owo ke inua, owo ition kpọt ke ẹkeyom ke ufọt Adam ye Moses—Lamech, Shem, Isaac, Levi ye Amram.
13. Ntak emi Andibot akanamde n̄wetnnịm n̄kpọ oro aban̄ade ntọn̄ọ mbụk owo, ke ndausụn̄ spirit? (Psalm 102:18)
13 Nte ededi, ke ntak ndammana unana mfọnmma, ndusụk n̄ko ke ntak ukpụhọde ke mme idaha ẹketienede Ukwọ, ubonowo ama ọdọdiọn̄ ọduọ odụk mmemidem, Isaac odude uwem ke isua 180 kpọt, ndien Moses, isua 120. Nte isua uwem owo okosụhọrede edisịm isua 70 m̀mê 80, Andibot ama okụt nte odotde ndinam ẹtịm mbụk emana owo ẹnịm nte nsinsi n̄wetnnịm n̄kpọ emi mînyeneke ndudue. Ntem nnyịn kpukpru ini iyenyene ntọt akpanikọ iban̄a ntọn̄ọ ubonowo. Andibot ama ada Moses, ke ndausụn̄ spirit, nditịm n̄wetnnịm n̄kpọ emi, emi akakabarede edi akpa ubak Bible.
14. (a) Moses ekedi anie? (Mme Hebrew 11:23-27) (b) Ntak emi Moses ye mme ekperedem ewetn̄wed ẹkedotde ndiwet mbụk Bible? (Utom 3:21)
14 Moses emi ekedi anie? Enye okoto ubon Abraham, owo Hebrew, okonyụn̄ amana ke ini ikọt esie, kpa nditọ Israel, ẹkedide ifụn ke Egypt. Nte eyen emi adiaha Pharaoh, andikara Egypt, ekemende-men akama, ẹkebọk ẹnyụn̄ ẹkpep Moses n̄wed ke okụre ubọn̄. Nte ededi, ke ini eneni ekedemerede, enye ama owụt ke imọ imabat inyene eke spirit oro imọ idinyenede ye ikọt Abasi nte se itịmde ikpon ikan kpukpru inyene obụkidem oro imọ ikpenyenede ke Egypt. Enye ama emek ndikụt ukụt ye ikọt Abasi. Ye ifiọk emi enye ekenyenede ke ini uwem esie ke Egypt ye ke ukperedem nte ekpemerọn̄ ke wilderness, enye ama ọkọri ọkpọsọn̄ mbuọtidem ke Abasi onyụn̄ akabade edi “ata sụn̄sụn̄ owo, akan kpukpru owo ẹmi ẹdude ke iso ererimbot.” (Numbers 12:3) Enye ama otịm odot, idịghe n̄kukụre ndida nditọ Israel oro ẹkedide ediwak miliọn usụn̄ n̄wọrọ ke Egypt, edi n̄ko ndinam utom nte ewetn̄wed nnọ Abasi, ke ndausụn̄ spirit Esie, ke ndiwet akpa ubak n̄wetnnịm n̄kpọ Bible. Ke enye ama akakpa, mbon efen oro ẹkenyenede mbiet mbuọtidem esie ẹma ẹkaiso ndidian n̄kpọ ke n̄wetnnịm n̄kpọ Bible, tutu ẹkụre ofụri ofụri ke isua 1,600 ke ukperedem. Edi ata n̄kpọ ndemede udọn̄, onyụn̄ enyene ufọn ọnọ nnyịn mfịn, ndidụn̄ọde se isịnede ke mme uwetn̄kpọ Bible ẹmi.
[Chart ke page 12]
Bible ebịghi afiak edem okosịm mbụk emana owo akan uwetn̄kpọ eset efen ekededi
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
ISUA MME N̄WỌRỌNDA N̄WED IDO UKPONO
(owụtde n̄ko isua emi ẹkekụrede kiet kiet)
Mbemiso Eyo Nnyịn (M.E.N.)
Mme Isua
4026 Edibot Owo
2370 Akwa Ukwọ
1473 Akpa N̄wed Ition (Bible) 3,448 Isua
500 “Mme N̄wed Ifiọk” Hindu (Veda) 2,475 Isua
480 “Akwa Ukpepn̄kpọ” Confucius (Ta-hsüeh) 2,455 Isua
443 Ẹkụre N̄wed Abasi eke usem Hebrew (Bible) 2,418 Isua
43 N̄wed Abasi Mbon Buddha, “Akpasa Ita” 2,018 Isua
Eyo Nnyịn (E.N.)
Mme Isua
98 Ẹkụre Ofụri Bible 1,878 Isua
650 Koran (Edisana N̄wed Islam) 1,326 Isua
720 Kojiki ye Nihongi Shinto 1,256 Isua
1830 N̄wed Mormon 146 Isua
1976
[Mme usenọfiọn̄ oro mîtoho Bible, ẹmi ẹkọn̄ọde ke “Encyclopœdia Britannica,” nsiondi eke 1971.]
[Mme ndise ke page 16, 17]
Ibet Duop ẹmi Abasi ekewetde
Mme angel ẹma ẹtịn̄ ikọ Abasi
Ẹkụt n̄kukụt enyịn in̄wan̄
Spirit Abasi ama ada usụn̄ ke ndisat n̄kpọ nto mme akpa n̄wetnnịm n̄kpọ
Ẹdaba mme ndap ke adan̄aemi ẹdede idap