June

Jehovah ama ọdiọn̄ mme Christian eyo mme apostle nte mmọ mîkayakke se itịbede inọ mmọ akpan mmọ ndinam se akpakanade mmọ ẹnam. Ẹma ẹsiwak ndikọbọ mmọ, ndien ndusụk ini ekesitịbe ini mmọ mîkodorike enyịn. Kere se iketịbede inọ Barnabas ye apostle Paul ini mmọ ẹkekwọrọde ikọ ke Lystra. Nsonso oro, mme owo ẹma ẹdara mmọ ẹnyụn̄ ẹkpan̄ utọn̄ ẹnọ mmọ. Edi ekem mbon emi ẹkekọbọde mme Christian ẹma ẹdi “[ẹdikpak otuowo],” ndien ndusụk owo emi ẹkekopde ukwọrọikọ Barnabas ye Paul ẹma ẹtọ Paul ke itiat, ẹdaha ẹkpọn̄ enye ẹte akpa. (Utom 14:19) Edi Barnabas ye Paul ẹma ẹdaha ẹka itie efen ẹkekwọrọ ikọ. Utịp ekedi nso? Mmọ ẹma ẹnam ediwak owo ẹkabade mbet. Se mmọ ẹketịn̄de ye se mmọ ẹkenamde ama ọsọn̄ọ nditọete idem n̄ko. (Utom 14:21, 22) Nte Barnabas ye Paul mîketreke ndikwọrọ ikọ kpa ye emi ẹkekọbọde mmọ ama an̄wam ediwak owo. Adan̄a nte nnyịn mîtreke ndinam utom emi Jehovah ọdọn̄de nnyịn, enye ọyọdiọn̄ nnyịn. w23.04 16-17 ¶13-14

Ke ofụri eyouwem esie, Edidem David ama enyene ediwak asua emi ẹkpekekemede ndiwot enye. Ntre enye ama esibọn̄ akam ke ubọk ke ubọk ọnọ Jehovah ete an̄wam imọ. David ama enịm ke Jehovah esikop onyụn̄ ọbọrọ akam imọ. Afo n̄ko emekeme ndinịm ke Jehovah oyokop onyụn̄ ọbọrọ akam fo. Bible anam inịm ke Jehovah ekeme ndinọ nnyịn ọniọn̄ ida ibiere se inende, onyụn̄ ọnọ nnyịn odudu ikeme ndiyọ se iwọrọde nnyịn. Jehovah ekeme ndida nditọete nnyịn m̀mê mbon emi mîtuakke ibuot inọ enye kan̄a n̄n̄wam nnyịn. Idịghe kpukpru ini ke Jehovah edibọrọ akam nnyịn nte ikekerede. Edi imọdiọn̄ọ ke enye oyosụk ọbọrọ. Enye ọyọnọ nnyịn nnennen se iyomde ke nnennen ini. Ntre, ka iso bọn̄ akam nọ Jehovah nyụn̄ nịm ke enye oyokop akam fo. Nen̄ede nịm ke Jehovah eyese aban̄a fi idahaemi, ke enye “ọyọnọ fi se esịt fo oyomde” ke obufa ererimbot emi osụk edide.​—Ps. 37:4. w23.05 8 ¶4; 13 ¶17-18

Ọfọn enen̄ede ekere aban̄a mme ufọn emi edidiade edieke ekemede ndinam se ekebierede. Nso ufọn ke ekpenen̄ede ekere aban̄a? Ekpedi ebiere ndikot Bible m̀mê ndibọn̄ akam n̄kan akpa, kere nte oro edin̄wamde fi etetịm ekpere Jehovah. (Ps. 145:18, 19) Ekpedi ebiere ndinyene edu kiet emi akpanade Christian enyene, nen̄ede kere nte edu oro edin̄wamde fi enen̄ede ekpere mbon en̄wen. (Col. 3:14) Wet kpukpru se inamde oyom ndinam se ekebierede. Anam anam, kese se ekewetde oro. N̄kpọ efen edi afo ndisiwak ndidu ye mbon emi ẹdinamde se ekebierede ndinam etetịm ọdọn̄ fi. (N̄ke 13:20) Enyene ndusụk usen emi n̄kpọ mîsidọn̄ke nnyịn ndinam. Enye oro idịghe esen n̄kpọ, inyụn̄ idụhe eke mîtịbeke inọ akanam. Ndi oro ọwọrọ ke nnyịn idikemeke ndikụt ibuot? Iwọrọke. Imekeme ndisụk nnam se ikebierede idem ke ini mîdọn̄ke nnyịn. Ekeme ndiyom itụnọ idem nnyịn ndusụk ini. Edieke itụnọde, nnyịn ke esịt edinem. w23.05 27-28 ¶5-8

Ima idiọn̄ọ ke ana inyịme utịp idiọkn̄kpọ emi ikebierede, oro ekeme ndinam ikayarade idiọkn̄kpọ nnyịn inọ mbiowo, idomo ndinen̄ede se ima ikabiat, inyụn̄ idomo nte ikekeme ndikụt ete ke nnyịn ifiakke ikanam ndudue oro. Nnyịn ndinam mme n̄kpọ oro ekeme ndin̄wam nnyịn ika iso ifehe mbuba uwem emi. Edieke edide ama ebiere n̄kpọ emi mîkọfọnke, yọ se n̄kpọ oro amande. Kûtie uyom se etịn̄de anyan̄a idem, kûduọhọ idem m̀mê ndiduọhọ mbon en̄wen. Kpukpru oro ẹdi ndibiat idem ini nnyụn̄ nnọ idem ufen. Utu ke oro, nyịme ke ama anam ndudue, nyụn̄ domo ndinam se ekekeme ndinen̄ede se ekemede ndinen̄ede. Ekpedi esịt ke amia fi ufen ke idiọkn̄kpọ emi akanamde, sụhọde idem bọn̄ akam nọ Jehovah, nyịme ke ama edue, nyụn̄ dọhọ enye efen fi. (Ps. 25:11; 51:3, 4) Ka bịne mbon emi afo ekeduede kekpe ubọk. Ekpedi edi n̄kpọ emi anade aka ebịne mbiowo ọkọdọhọ ẹn̄wam fi, ka. (Jas. 5:14, 15) Kpep n̄kpọ to ndudue emi akanamde, nyụn̄ domo nte ekekeme man udûfiak ukanam. Nte osụk anamde kpukpru oro, nịm ke Jehovah ayatua fi mbọm, onyụn̄ anam se ededi emi anade enye anam man an̄wam fi.​—Ps. 103:8-13. w23.08 28-29 ¶8-9

Jehoiada ama an̄wam Jehoash edi eti edidem. Ini Jehoash edide ekpri, ama ọdọn̄ enye ndinam se inemde Jehovah esịt. Edi ke Jehoiada ama akakpa, enye ama akpan̄ utọn̄ ọnọ mbọn̄ Judah emi ẹkekpọn̄de Jehovah. (2 Chron. 24:4, 17, 18) N̄kpọ oro ama abiak Jehovah etieti, edi enye ama aka iso “ọdọn̄ mme prọfet ke otu mmọ man ẹda mmọ ẹfiak ẹsọk Jehovah; . . . edi mmọ [ikakpan̄ke] utọn̄.” Ukpọk Zechariah eyen Jehoiada emi ekedide prọfet Jehovah, edi oku, afiak edi eyen eyeneka ete Jehoash, mmọ ikakpan̄ke utọn̄ inọ. Edidem Jehoash ama akam ọsọn̄ esịt anam ẹwot Zechariah. (2 Chron. 22:11; 24:19-22) Nte ini akakade, Jehoash ikabakke Jehovah aba. Jehovah ama ọdọdọhọ ete: “Mmọ eke ẹsịnde mi ke ndek nyonyụn̄ nsịn mmọ ke ndek.” (1 Sam. 2:30) Mbonekọn̄ Syria emi ẹkedide n̄kpata owo ifan̄ ẹma ẹdi ẹdikan udịmekọn̄ Jehoash emi ẹkewakde etieti, ẹnyụn̄ ẹnọ enye unan etieti. (2 Chron. 24:24, 25) Mme asan̄autom Jehoash ẹma ẹwot enye ke ntak emi enye okowotde Zechariah. w23.06 18 ¶16-17

Apostle Paul ama odu ke Ephesus ọkwọrọ eti mbụk ọnọ mbon Ephesus onyụn̄ ekpep mmọ Ikọ Abasi. Enye ama ebịghi do ekpri. (Utom 19:1, 8-10; 20:20, 21) Enye ama ama nditọete esie ata etieti, ama onyụn̄ ọdọn̄ enye ndin̄wam mmọ ẹka iso ẹsọn̄ọ ẹda ye Jehovah. Ini kiet ko, mbon Ephesus emi Paul ekewetde leta ọnọ ẹkesidụk ufụn ẹnọ nsu emi ido ukpono ẹkesikpepde, se mme owo ẹnịmde ẹban̄a ibọk, mme akpan̄kpa, mfọniso, ndiọkiso, ye mme n̄kpọ ntre emi ẹsisịnde mme owo ndịk ke idem. Oburobụt ido eke mbon Ephesus ama efri ifiom. Ẹtetịn̄ mi, eke mmọ ẹnam ke eferife, ndomo mben̄e o-bụt ntem inamke mmọ. Ikọ emi ẹkesikopde ke ikpọ an̄wambre mmọ ẹkesidi ata mbukpo ikọ; sịm idem usọrọ ido ukpono mmọ, ẹma ẹsikpe ntịme enye edienede. (Eph. 5:3) Esịt ediwak mbon Ephesus ‘ama odoro ufiọn,’ oro edi, esịt mmọ ama okpụp. Ikọ oro ọwọrọ ke mmọ “[ikokopke] ubiak n̄kpọ ndomokiet aba.” (Eph. 4:17-19) Mbemiso mbon Ephesus ẹkedidiọn̄ọde se Jehovah adade ke eti ye idiọk, esịt ikesimiaha mmọ ufen. Ntak edi oro Paul ọkọdọhọde ke mmọ ẹdi mbon emi “ẹdude ke ekịm ke ekikere, ẹnyụn̄ ẹdian̄arede ẹkpọn̄ uwem oro enyenede Abasi.” Edi ndusụk mbon Ephesus ikatakke ke ekịm. w24.03 20 ¶2, 4; 21 ¶5-6

Utom emi ẹkenọde Gideon nte ebiereikpe ama oyom odudu etieti. Ini mmọ ẹkekade ekọn̄ ye mbon Midian okoneyo yak mbon Midian ẹfehe, Gideon ama ebịne mmọ ọtọn̄ọde ke Itịghede Jezreel tutu esịm Akpa Jordan. (Judg. 7:22) Ndi ekedi Gideon esịm Jordan, enye etre do? Ihih-o! Kpa ye emi akakakde enye, enye ye irenowo 300 esie ẹma ẹbe Jordan ẹka iso ẹbịne mbon Midian. Ke akpatre, mmọ ẹma ẹkesịm mbon Midian oro ẹnyụn̄ ẹkan mmọ. (Judg. 8:4-12) Gideon ama enịm ke Jehovah ọyọnọ imọ odudu, Jehovah ikonyụn̄ itọhọ enye edem ke isọn̄. (Judg. 6:14, 34) Isan̄ kiet, Gideon ye mbonekọn̄ esie ẹma ẹbịne ndidem Midian iba. Mmọ ẹkefehe ke ukot, edi etie nte ndidem oro ẹkewat ke camel. (Judg. 8:12, 21) Jehovah ama an̄wam nditọ Israel emi mîkakpaha mba do ẹmụm ndidem iba oro ẹnyụn̄ ẹkan mmọ. Mbiowo n̄ko ẹkeme ndibuọt idem ye Jehovah emi ‘mîsikpaha mba inyụn̄ ikpọtke.’ Enye ọyọnọ mmọ odudu ini mmọ ẹyomde.​—Isa. 40:28, 29. w23.06 6 ¶14; 7 ¶16

Imekeme ndisọn̄ọ nda ke ofụri esịt inamke n̄kpọ m̀mê nso utọ mfịna isịm nnyịn. Ntre, buọt idem ye Jehovah. Se nte Barak akakande ke ekọn̄ ke ntak emi enye akanamde n̄kpọ nte Jehovah ọkọdọhọde. Otuekọn̄ m̀mê eduat ndomokiet ikodụhe ke ofụri Israel. Edi Jehovah ama ọdọhọ yak Barak akan̄wana ye udịmekọn̄ Sisera emi ekedide etubom mbonekọn̄ Canaan. (Judg. 5:8) Sisera ye chariot 900 emi enye ekemende edi ekọn̄ ẹkedu ke unaisọn̄, edi Deborah emi ekedide prọfet an̄wan ama ọdọhọ Barak osụhọde ebịne mmọ do. Ọkpọkọsọn̄ nditọ Israel ndida do n̄n̄wana ye mme asua ye mme chariot emi ẹkesọpde itọk nte nso. Edi Barak ama anam se ẹkedọhọde enye. Nte mbonekọn̄ Israel ẹtode Obot Tabor ẹsụhọde ẹka ekọn̄, Jehovah ama anam ata akamba edịm ọkọn̄ọde. Mme chariot Sisera ẹma ẹbụhọ ke okpụk, Jehovah ama onyụn̄ anam Barak akan mmọ. (Judg. 4:1-7, 10, 13-16) Edieke ibuọtde idem ye Jehovah inyụn̄ inamde se enye adade esop esie ọdọhọ inam, Jehovah ayanam nnyịn n̄ko ikan. w23.07 19 ¶17-18

Ọfọn inyene ime sia oro edinam ẹnyan̄a nnyịn. Ukem nte nti ikọt Abasi ke eset ẹkenyenede ime ẹbet Abasi anam se enye ọkọn̄wọn̄ọde, ana nnyịn n̄ko inyene ime ibet Abasi anam se enye ọkọn̄wọn̄ọde. (Heb. 6:11, 12) Bible emen nnyịn odomo ye ọtọin̄wan̄. (Jas. 5:7, 8) Ọtọin̄wan̄ esisịn idem ọtọ n̄kpọ onyụn̄ ọduọk mmọn̄ ke se enye ọtọde, edi enye isidiọn̄ọke akpan ini emi n̄kpọ oro edikọride. Ntre, enye esinyene ime ebet onyụn̄ enịm ke se imọ ikọtọde oyon̄wụm, imọ inyụn̄ ikpen̄e. Ukem nte ọtọin̄wan̄ oro, imesika iso isịn idem inam n̄kpọ Abasi kpa ye emi nnyịn “mîfiọkke usen eke Ọbọn̄ [nnyịn] edidide.” (Matt. 24:42) Imesinyene ime ibet Jehovah inyụn̄ inịm ke enye ayanam kpukpru se enye ọkọn̄wọn̄ọde ke ekemini. Nnyịn mînyeneke ime aba, ekeme ndikak nnyịn ndibet Jehovah, nnyịn inyụn̄ itọn̄ọ ndikpọn̄ Jehovah sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄. Imonyụn̄ ikeme nditọn̄ọ ndisịn ofụri ekikere nnyịn ke mme n̄kpọ emi inịmde ke ẹmọn̄ ẹnam esịt enem nnyịn idahaemi. Edi ikpenyene ime, iyọyọ isịm akpatre, ẹyenyụn̄ ẹnyan̄a nnyịn.​—Mic. 7:7. w23.08 22 ¶7

Ima imen prọfesi ke Daniel 2:41-43 idomo ye mbon eken ke Daniel ye Ediyarade, imokụt ke ikpat oro ada aban̄a ukara emi Britain ye America ẹdiande ubọk ẹkara ofụri ererimbot, ukara oro onyụn̄ okop odudu akan mfịn emi. Daniel ọkọdọhọ ntem aban̄a ukara oro: “Obio ubọn̄ emi oyokop odudu ke n̄kan̄ kiet, onyụn̄ emem ke n̄kan̄ eken.” Nso inam emem ke n̄kan̄ eken? Ntak edi ke se mbateso m̀mê mme owo ẹnamde, iyakke ukara oro ada odudu esie emi ebietde ukwak anam se akpamade ndinam. Enyene mme akpan n̄kpọ emi ikpepde ito mbiet emi Daniel eketịn̄de aban̄a. Akpa edi ke ukara Britain ye America ananam mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke enye enyene odudu etieti. Ke uwụtn̄kpọ, Britain ye America ẹkesịne ke otu mme idụt emi ẹkekande ke akpa ekọn̄ ererimbot ye eke ọyọhọ iba. Se Britain ye America ẹkediande ubọk ẹnam edi akpan n̄kpọ emi akanamde ekọn̄ oro etre. Edi ukara Britain ye America emi akarade ofụri ererimbot mi emem, oyonyụn̄ ememem akan emi sia mbon Britain ke ẹn̄wana ke otu idemmọ, mbon America ke ẹnyụn̄ ẹnam ukem oro. Mbon nsio nsio idụt iba emi ke ẹnyụn̄ ẹn̄wana ye ukara mmọ. Ọyọhọ iba edi ke ukara Britain ye America edidi akpatre ukara ererimbot emi edikarade mbemiso Obio Ubọn̄ Abasi osobode kpukpru ukara owo efep. w23.08 10-11 ¶12-13

Ndusụk ini enyịn ama esinan David ke ntak kpukpru mfịna emi ẹkesịmde enye. (Ps. 18:4, 5) Edi nte Jehovah akamade enye onyụn̄ ekerede aban̄a enye ama ọsọn̄ọ enye idem. Jehovah ama emen ufan esie emi idem ekememde do aka ebiet emi “awawa mbiet” odude, ye “mme ebiet nduọkodudu emi mmọn̄ awakde.” Oro ama anam odudu afiak odụk David idem, enye onyụn̄ ekeme ndika iso nyọ se ikọwọrọde enye. (Ps. 18:28-32; 23:2) Ukem ntre ke edi ye nnyịn. Mme mfịna ye ndusịghede uwem emi ẹma ẹbọp nnyịn urụk, “ima-mfọnido Jehovah [esinam] nnyịn ikûkpan̄a ima.” (Eseme 3:22; Col. 1:11) Ediwak ini, eketie nte n̄kpa eyịre David ke ekpụk ọfọn̄; ediwak mme asua esie ẹkedi mbon emi ẹnyenede odudu etieti. Edi ima emi Jehovah akamade enye ama anam enye enịm ke n̄kpọ idinamke imọ, ke Jehovah ke ekpeme imọ. David ama okụt ke Jehovah odu ye imọ kpukpru ini, ndien oro ama ọsọn̄ọ enye idem. Oro akanam enye ekeme ndikwọ ete: “[Jehovah ama] anyan̄a mi osio ke kpukpru n̄kpọ emi ẹsịnde mi ndịk.” (Ps. 34:4) Ndịk ama esinam David, edi enye ama esikan ndịk oro ubọk sia enye ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah ama imọ. w24.01 30 ¶15-17

Kpep n̄kpọ to se Jehoash ekebierede ndinam emi mîkọfọnke. Ke Jehoiada emi ekedide akwa oku ama akakpa, Jehoash ama enyene ndiọi ufan. (2 Chron. 24:17, 18) Enye ama ebiere ndikop item mbọn̄ Judah emi mîkamaha Jehovah. Ikpọdọhọ ke akpakana enye ọsọn mbon mfịna oro, imenịm ke eyenyịme ke nnennen se enye akpakanamde ekpekedi oro. Utu ke oro, enye ama akpan̄ utọn̄ ọnọ mme ufan utap-n̄kanam oro. Ini Zechariah eyen eyeneka ete Jehoash okodomode ndinen̄ede enye, Jehoash ama anam ẹwot Zechariah. (2 Chron. 24:20, 21; Matt. 23:35) Mbọk ẹmekụt utọ nditen̄ ye enyene-ndịk n̄kpọ emi Jehoash akanamde? Nsonso oro enye ekedi eti edidem, edi aka ko, enye ọkpọn̄ Jehovah akabade owotowo. Utịt utịt, mme asan̄autom esie ẹma ẹwot enye. (2 Chron. 24:22-25) Ekpedi enye ama aka iso akpan̄ utọn̄ ọnọ Jehovah ye mbon emi ẹmade Jehovah, mbụk uwem esie ikpọkọdiọkke ntre ke utịt. w23.09 9 ¶6

Jesus ama ọdiọn̄ọ ke apostle Peter ekeme ndika iso nsọn̄ọ nda ye Abasi. Ntre enye ama ọdọhọ Peter sụn̄sụn̄ ete: “Kûfehe ndịk.” Jesus ndikowụt ke imenịm ke Peter ekeme ndinam nnennen n̄kpọ ama an̄wam Peter etieti. Nte ini akakade, Peter ye Andrew eyeneka esie ẹma ẹsion̄o ubọk ofụri ofụri ẹkpọn̄ mbubehe ukọiyak mmọ, ẹnyụn̄ ẹda ofụri ini mmọ ẹtiene Messiah ẹnam utom Abasi. Edidiọn̄ emi Abasi ọkọdiọn̄de mmọ ke ntak oro ikedịghe ekpri. (Mark 1:16-18) Peter ama okụt ediwak nti n̄kpọ ini enye akasan̄ade ye Jesus Christ anam n̄kpọ Abasi. Enye ama okụt nte Jesus anamde idem ọsọn̄ mbon udọn̄ọ, ebịnde demon osion̄o mme owo ke idem, onyụn̄ anamde mme akpan̄kpa ẹset. (Matt. 8:14-17; Mark 5:37, 41, 42) Peter ama okụt n̄ko n̄kukụt emi okowụtde utọ utom emi Jesus edinamde ini enye edidide Edidem Obio Ubọn̄ Abasi. Enye ikefreke n̄kukụt oro. (Mark 9:1-8; 2 Pet. 1:16-18) Peter ama okụt mme n̄kpọ emi enye mîkekereke ke ikpokụt ke eyouwem imọ. Imenịm ke esịt ama enem enye nte enye mîkayakke nte enye ekekerede ke imọ idotke akpan enye ndinam n̄kpọ Abasi, ndien okpoto ke oro kpukpru edidiọn̄ oro ẹtak enye! w23.09 21 ¶4-5

Ikọ oro “ufiop ufiop ima” esịne ke akpa leta emi apostle Peter ekewetde. Utọ ima oro esifụk “ekese idiọkn̄kpọ,” idịghe idiọkn̄kpọ ifan̄ kpọt. (1 Pet. 4:8) Ekeme ndidi Peter ama eti se Jesus ekekpepde enye aban̄a ndifen nnọ owo ediwak isua mbemiso enye ewetde ikọ oro. Ini oro ekeme ndidi Peter ekekere ke edieke imọ ifende eyenete imọ “utịm ikatiaba,” ke imọfọn ido ikpa. Edi Jesus ekekpep enye ndifen “utịm ike-ata ye efịteba,” oro edi, yak awak tutu owo ikemeke ndibat. Se enye ekpepde nnyịn edi oro n̄ko. (Matt. 18:21) Edieke ọsọn̄de fi ndinam item emi, kûyak idem emem fi! Idụhe asan̄autom Jehovah emi ọfọnde ama, ndien ndusụk ini esisọn̄ mmọ ndifen nnọ owo. Se idide akpan n̄kpọ idahaemi edi afo ndinam se ededi emi anade anam man efen eyenete fo onyụn̄ anam emem ye enye. w23.09 29 ¶12

Ini Jonah esịnede ke idịbi iyak, enye ama enen̄ede enịm ke Jehovah oyokop akam emi imọ isụhọrede idem, ikabade esịt, ibọn̄ inọ enye, ke enye ayan̄wam imọ. Aka ko, ke iyak oro ama ọkọkpọhi enye odori ke obot, Jonah ama eben̄e idem ndien ndinam se Jehovah ọkọdọn̄de enye. (Jonah 2:10–3:4) Mfịna ama esịm fi, ndi esịt esitịmede fi tutu unen̄ekede udiọn̄ọ se ekpetịn̄de ke akam? Ndi esikak fi tutu ukemeke ndikpep Ikọ Abasi? Ti ke nte etiede fi ke idem enen̄ede an̄wan̄a Jehovah ntem. Ntre ọkpọkọm etịn̄ ikọ ifan̄ kpọt ke akam, nịm ke enye ọyọnọ fi nnennen se oyomde. (Eph. 3:20) Ekpedi nte idemfo etiede m̀mê se isụk isịnede fi ke esịt oro ifịna fi anam ọsọn̄ fi ndikot nnyụn̄ n̄kpep Ikọ Abasi, domo ndikpan̄ utọn̄ n̄kop Bible m̀mê mme n̄wed esop Abasi emi ẹkotde ẹdọn̄ ke ikpehe Intanet nnyịn. N̄kpọ efen emi ekemede ndin̄wam fi edi ndikpan̄ utọn̄ n̄kop ikwọ esop Abasi m̀mê ndiyom vidio kiet ke jw.org nse. Ama ọbọn̄ akam ọnọ Jehovah onyụn̄ ada mme n̄kpọ emi enye ọnọde nnyịn in̄wam idem oyom ibọrọ akam fo, oro owọrọ ke ọdọhọ Jehovah yak enye ọsọn̄ọ fi idem. w23.10 13 ¶6; 14 ¶9

Nte esịt tent utuakibuot ye esịt mme temple emi ẹkedibọpde ke Jerusalem nte ini akakade ẹketiede ẹma ẹbiet etieti. Tent utuakibuot ama enyene ubet iba​—“Edisana Ebiet” ye “Ata Edisana.” Temple oro ẹma ẹnyene ubet iba oro n̄ko, ndien ẹkeda ọfọn̄ ikpehe emi ẹnamde fansi ẹbahade mmọ mbiba. (Heb. 9:2-5; Ex. 26:31-33) Ke esịt Edisana, se ikodude ekedi uwụk utuenikan̄ gold, itieuwa ufọp incense, ye okpokoro uyo iso Abasi. “Mme oku emi ẹkeyetde aran” kpọt ke ẹkeyak ẹdụk esịt edisana ẹkenam utom mmọ. (Num. 3:3, 7, 10) Se ikodude ke esịt Ata Edisana ekedi ekebe ediomi oro ẹkefụkde gold ẹkanade. Ekebe oro okowụt ke Jehovah do ke otu ikọt esie. (Ex. 25:21, 22) Akwa oku kpọt ke ẹkeyak ebe ọfọn̄ ikpehe oro odụk Ata Edisana ini kiet ke isua ke Usen Usio-Isop. (Lev. 16:2, 17) Enye ama esimen iyịp unam odụk do okosio isop idiọkn̄kpọ esie ye eke ofụri idụt oro. Nte ini akakade, Jehovah ama anam ẹnen̄ede ẹkụt se mme n̄kpọ emi ẹkedude ke esịt tent utuakibuot oro ẹkedade ẹban̄a.​—Heb. 9:6, 7. w23.10 27 ¶12

Ewụhọ emi ọdọhọde ‘ima kiet eken’ ọyọyọhọ Bible. (John 15:12; Rome 13:8; 1 Thess. 4:9; 1 Pet. 1:22; 1 John 4:11) Edi ima edi n̄kpọ emi esịnede owo ke esịt, ndien idụhe owo ndomokiet emi ekemede ndikụt se isịnede nnyịn ke esịt. Ntre idinam didie yak ẹkụt ke imama kiet eken? Se itịn̄de ye se inamde ke ẹdida ikụt. Usụn̄ emi ikemede ndiwụt nditọete nnyịn ke imama mmọ awawak. Se ndusụk mi: “Ẹtịn̄ akpanikọ ẹnọ kiet eken.” (Zech. 8:16) “Ẹtie ke emem ye kiet eken.” (Mark 9:50) “Ẹda iso ke ndinọ kiet eken ukpono.” (Rome 12:10) “Ẹdara kiet eken.” (Rome 15:7) “Ẹka iso . . . ẹfen kiet eken.” (Col. 3:13) “Ẹka iso ẹbiom mfịghe kiet eken.” (Gal. 6:2) ‘Ẹka iso ẹdọn̄ kiet eken esịt.’ (1 Thess. 4:18) “Ẹka iso . . . ẹbọp kiet eken ọkọri.” (1 Thess. 5:11) “Ẹbọn̄ akam ẹban̄a kiet eken.”​—Jas. 5:16. w23.11 9 ¶7-8

Kpukpru usen, imesibiere mme n̄kpọ emi oyomde inen̄ede inyene mbuọtidem. Ndusụk se isibierede ẹsiban̄a ndọ, nditọ, utom, adan̄a nte ikpakade n̄wed iketre, utọ mbon emi ikpodụkde ndụk, utọ fim emi ikpesede, ye utọ ikwọ emi ikpebrede. Ọfọn ibụp idem nnyịn: “Ndi se mbierede owụt ke mmenen̄ede nnịm ke ererimbot emi eyebe efep, ke ekpri ini ukara Abasi edidu? Mîdịghe, ndi mbiere n̄kpọ nte mbon emi ẹsidọhọde, ‘Yak idia, ita, in̄wọn̄ ini ikụtde do. Ima ikpa, okụre’?” (Matt. 6:19, 20; Luke 12:16-21) Edieke inen̄erede inịm ke obufa ererimbot esesịm ama, se ibierede ọyọfọn etieti. Imesisobo n̄kpọsọn̄ idomo emi oyomde inen̄ede inyene mbuọtidem. Ẹkeme ndikọbọ nnyịn, imekeme ndinyene udọn̄ọ emi odụn̄de-dụn̄ nnyịn ke idem, mîdịghe inyene mfịna en̄wen emi ekemede ndinam idem emem nnyịn. Nsonso oro, imekeme ndikere ke inyeneke se isịnede do, ke imọn̄ iyọ. Edi mme mfịna ntre isiwakke ndisọp n̄kụre. Ọfọn inen̄ede inyene mbuọtidem man ikeme ndiyọ mmọ inyụn̄ ika iso inam n̄kpọ Jehovah ye idatesịt.​—1 Pet. 1:6, 7. w23.04 27 ¶4-5

Jehovah oyom yak edi ima ibọn̄ akam, nnyịn inam udeme nnyịn. Se uwụtn̄kpọ mi. Eyenete ekeme ndidọhọ Jehovah an̄wam imọ yak eteufọk imọ enyịme idụk akamba mbono. Didie ke Jehovah ekeme ndibọrọ akam oro? Jehovah ekeme ndinọ enye uko ekeneme n̄kpọ oro ye eteufọk esie. Edi brọda oro ke idemesie edidaha isan̄a ke ukot esie ika ibịne eteufọk esie. Ekeme ndidi ididịghe n̄kpọ ini kiet. Enye ekeme ndinyịme ndikpụhọ usen utom esie ye owo itieutom mmọ man enye ekeme ndidụk mbono oro, mîdịghe ọdọhọ ọfiọn̄ ama okụre yak ẹsio okụk utom mme usen emi imọ mîdidụhe do. Jehovah oyom ibọn̄ akam ediwak ini iban̄a se ifịnade nnyịn. Se Jesus eketịn̄de ama owụt ke idịghe kpukpru se iben̄ede ke Jehovah edinam inọ nnyịn ke ebe oro. (Luke 11:9) Ntre kûyak idem emem fi! Bọn̄ akam ke ofụri esịt, nyụn̄ bọn̄ ke ubọk ke ubọk. (Luke 18:1-7) Ima inam ntre, iwụt Jehovah ke imenen̄ede iyom n̄kpọ oro, ke imenịm ke enye ekeme ndin̄wam nnyịn. w23.11 22 ¶10-11

Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ Abraham ufan esie ke enye eyenyene eyen, ke edito ke eyen oro ẹdiọn̄ kpukpru mme idụt isọn̄. (Gen. 15:5; 22:18) Sia Abraham ekenen̄erede ọbuọt idem ye Abasi, enye ama enịm ke se Abasi ọn̄wọn̄ọde oro eyetịbe. Kpa ye oro, ini Abraham edide isua 100, n̄wan esie onyụn̄ edide isua 90, nti ikọt Abasi oro ikosụk inyeneke eyen. (Gen. 21:1-7) Edi Bible ọdọhọ ete: “Idotenyịn ama anam [Abraham] enyene mbuọtidem, man enye akpakabade edi ete ọnọ ediwak idụt nte ekemde ye se ẹketịn̄de.” (Rome 4:18) Ọmọdọdiọn̄ọ ke se Abraham okodoride enyịn oro ama etịbe. Enye ama obon Isaac emi enye okodoride enyịn ndinyene ke ata anyan ini. Nso ikan̄wam Abraham enen̄ede enịm ke Jehovah ayanam se Enye ọkọn̄wọn̄ọde? Sia Abraham ekenen̄erede ọdiọn̄ọ Jehovah onyụn̄ ekperede enye, Abraham ama “etịm enịm” ke se Abasi ọn̄wọn̄ọde eyetịbe. (Rome 4:21) Jehovah ama enem esịt ye Abraham onyụn̄ abat enye ke edinen ke ntak mbuọtidem esie.​—Jas. 2:23. w23.12 8 ¶1-2

Akparawa emi edide se ẹkemede ndiberi edem esitịn̄ enyịn ntem anam kpukpru utom emi ẹnọde enye. Ẹda Jesus ke uwụtn̄kpọ. Idụhe owo emi ẹkemede ndiberi edem nte enye. Idụhe utom ekededi emi Jehovah ọkọnọde enye yak enye okûnam, mîdịghe akanam, enye anam ntre ntre. Utu ke oro, enye ama esitịn̄ enyịn anam kpukpru se Jehovah ọkọdọn̄de enye, idem ke ini mîkememke inọ enye. Enye ama ama mme owo, akpan akpan mme mbet esie, onyụn̄ enyịme ke idemesie ndikpa nnọ mmọ. (John 13:1) Ẹkpebe Jesus; ẹnen̄ede ẹsịn idem ẹnam utom ekededi emi ẹnọde mbufo. Edieke mbufo mîdiọn̄ọke nte ẹkpenamde se ẹdọn̄de mbufo, ẹsụhọde idem ẹnyụn̄ ẹdọhọ nditọete irenowo emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop ẹn̄wam mbufo. Edieke edide ẹmenyene ukeme ndinam n̄kan nte ẹnamde idahaemi, ẹnam. Ẹkûyak edi kpukpru ini mbufo ẹsụk ẹtak ke ndinam ekpri ekpri. (Rome 12:11) Utu ke oro, ẹkpenọ mbufo utom ẹnam, ẹnam ẹsịm utịt. Ẹnam nte “ẹnam ẹnọ Jehovah, inamke inọ owo.” (Col. 3:23) Imọdiọn̄ọ ke mbufo ifọnke ima. Ntre, ẹkûnam se ikponde ikan mbufo. Ẹma ẹnyụn̄ ẹnam ndudue, ẹnyịme ke ẹmedue.​—N̄ke 11:2. w23.12 26 ¶8

Owo ndina baptism nnyụn̄ ntiene nsịne ke ubon ikọt Abasi edi n̄kpọ idatesịt. Mbon emi Jehovah emende adian idem ntre ẹyenyịme se David emi eketienede ewet Psalm eketịn̄de ete: “Owo emi afo emekde onyụn̄ anamde asan̄a ekpere, man enye okpodụn̄ ke mme okụre fo, okop inemesịt.” (Ps. 65:4) Jehovah isidịghe owo eke enye esesịme enye emen esịn ke okụre esie. Enye esimek ndikpere mbon emi ẹwụtde ke imoyom ndikpere enye. (Jas. 4:8) Edi ama ayak idem ọnọ enye onyụn̄ ana baptism, nịm ke enye ‘ayan̄wan̄a edidiọn̄ ọnọ fi tutu afo unanake baba n̄kpọ kiet.’ (Mal. 3:10; Jer. 17: 8) Ama ana baptism, akpa editọn̄ọde ndida ofụri uwem fo nnam n̄kpọ nnọ Jehovah edidi oro. Oyoyom ndinam ofụri se ekekeme man anam se ọkọn̄wọn̄ọde ọnọ Jehovah ini akayakde idem ọnọ enye, idem ke ini mme idomo ye mme mfịna ẹsịmde fi. (Eccl. 5:4, 5) Sia edide mbet Jesus, oyodomo nditiene uwụtn̄kpọ ye ewụhọ esie ketket nte ukeme fo edide.​—Matt. 28:19, 20; 1 Pet. 2:21. w24.03 8 ¶1-3

Ekpedi isinemke mbufo mbiba ndidu kiet-e, ẹkpenam didie? Kere ban̄a ikan̄ emi ẹbarade ẹwebe. Ini ikan̄ ọtọn̄ọde ndisak, edemeikan̄ isikponke. Edi nte ẹdọn̄de ikpọ ifia ẹka, ntre ke edemeikan̄ okpon aka. Ukem ntre, ẹtọn̄ọ n̄kpọ sụn̄sụn̄ sụn̄sụn̄. Ẹnyene ekpri ini kpukpru usen ẹdu sụk mbufo mbiba. Mbọk ẹkụt ẹte ke ẹnam se idinemde mbufo mbiba. (Jas. 3:18) Ẹma ẹtọn̄ọ sụn̄sụn̄ ntre, ima mbufo ekeme ndifiak ntọn̄ọ ndifiop. Ọfọn ukpono odu ke ndọ. Ukpono etie nte ofụm emi esinamde ikan̄ etetịm asak. Ofụm mîdụhe, ekpri ini do ikan̄ oro eyenịme. Ukem ntre, ukpono mîdụhe ke ndọ, ima ebe ye n̄wan ekeme ndibịt ukọm ibietke ke ikan̄. Edi ebe ye n̄wan emi ẹkponode kiet eken ẹsinam se idinamde ima mmọ adada ikan̄. Kpa ye oro, ọfọn ọdiọn̄ọ ke idịghe afo ndikere ke imokpono n̄wan m̀mê ebe imọ edi enye. Akam edi m̀mê etie enye ke idem nte ke afo emesikpono enye. w23.05 22 ¶9; 24 ¶14-15

Ama okot Bible, oyokụt nte nti ikọt Abasi ke eset ẹtịn̄de ini emi enyịn akanande mmọ, ndịk onyụn̄ anamde mmọ ke ntak mme asua m̀mê ke ntak nsio nsio mfịna efen. (Ps. 18:4; 55:1, 5) Ukem oro n̄ko, ukọbọ ekeme ndito ufọkn̄wed, itieutom, ubon, m̀mê ukara nsịm nnyịn. Ndịk ekeme ndinam nnyịn ke imọn̄ ikpa ke ntak udọn̄ọ emi idọn̄ọde. Ama etie ntre, ekeme nditie nnyịn ke idem nte eyenọwọn̄ emi mînyeneke se ekemede ndinam nnyan̄a idem. Didie ke Jehovah esin̄wam nnyịn ke utọ mme ini oro? Enye esidọn̄ nnyịn esịt onyụn̄ anam esịt ana nnyịn sụn̄. Ntre sibọn̄ akam nọ Jehovah kpukpru ini nyụn̄ kot Ikọ esie man ekpere enye kpukpru ini. (Ps. 77:1, 12-14) Ama emehe fi ndisinam ntre, mfịna ama edi, akpa n̄kpọ emi edinamde edidi ndibịne Ete fo emi odude ke heaven. Tịn̄ se ifịnade fi ye se inamde fi ndịk nọ Jehovah. Kot Bible man okop se enye etịn̄de ye afo ye se enye adade ọdọn̄ fi esịt.​—Ps. 119:28. w24.01 24-25 ¶14-16

Akpan n̄kpọ kiet emi edin̄wamde fi anam se ekebierede edi n̄kpọ oro ndidọn̄ fi. Ama enen̄ede ọdọn̄ fi, eyetịme man okụt ibuot, ndien edisọsọn̄ n̄kpọ ndikpan fi ndikụt ibuot. Ntre, nso ke ekeme ndinam man se ebierede ndinam enenen̄ede ọdọn̄ fi? Bọn̄ akam dọhọ Abasi anam enen̄ede ọdọn̄ fi. Jehovah ekeme ndida spirit esie nnam ọdọn̄ fi ndinam se ekebierede nnyụn̄ n̄kụt ibuot. Ndusụk ini, isibiere se iyomde ndinam sia se ikpanamde edi oro. Idiọkke-o, edi ekeme ndinam inen̄ekede idọn̄ nnyịn ndinam n̄kpọ oro. Tie kere se Jehovah anamde ọnọ fi. (Ps. 143:5) Apostle Paul ama esitie ekere mfọn emi Jehovah ọkọfọnde enye, emi enye mîkodotke. Oro ama anam ọdọn̄ enye ndisịn idem nnam n̄kpọ Jehovah. (1 Cor. 15:9, 10; 1 Tim. 1:12-14) Ukem ntre, adan̄a nte etiede ekere se Jehovah anamde ọnọ fi, ntre ke editetịm idọn̄ fi ndinam se ekebierede.​—Ps. 116:12. w23.05 27 ¶3-5

Ima itoro enyịn̄ Ete nnyịn emi odude ke heaven, esinem enye. (Ps. 119:108) Edi ndi oro ọwọrọ ke ata ọkpọsọn̄ Abasi etie nte mme owo emi mîfọnke ima, emi ẹsiyomde itoro ke mbrenyịn sia owo mîtoroke mmọ editie mmọ nte ke mmọ inyeneke ufọn m̀mê ke mmọ ikemeke ndinam se akpanade ẹnam? Ihih-o. Ima itoro Ete nnyịn emi odude ke heaven, imesinam ẹkụt ke n̄kpọ kiet emi Satan etịn̄de aban̄a nnyịn owo kiet kiet edi nsu. Ikọ esie ọwọrọ ke idụhe owo ndomokiet emi editịn̄de eti ikọ iban̄a enyịn̄ Abasi. Ke enyịn esie, idụhe owo ndomokiet emi edisọn̄ọde ida ye Abasi idomo ama esịm enye. Enye ọdọhọ ke owo nnyịn ekededi okpokụt ke n̄kpọ ọyọfọn enye, enye ekpetre ndinam n̄kpọ Abasi, ke enye eyefehe ọkpọn̄ Abasi. (Job 1:9-11; 2:4) Edi Job emi ekedide ata owo Abasi ama owụt ke ikọ Satan oro edi nsu. Afo? Kpukpru nnyịn imenyene ifet ndinam esịt enem Ete nnyịn nnyụn̄ nnam mme owo ẹkụt ke se ẹtịn̄de ẹbiat enyịn̄ esie edi nsu. Idinam oro ima isọn̄ọ ida ye enye. (N̄ke 27:11) Ata ukpono edi oro. w24.02 8-9 ¶3-5

Ke Moses ye Joshua ẹma ẹkekpa, Jehovah ama emek mme ebiereikpe ndida ikọt esie usụn̄. Ekem ini ndidem ẹkarade ikọt esie, Jehovah ama emek mme prọfet ẹda mmọ usụn̄. Nti ndidem ẹma ẹsinam item mme prọfet. Uwụtn̄kpọ kiet edi Edidem David. Ini prọfet Nathan enen̄erede enye, David ama osụhọde idem enyịme. (2 Sam. 12:7, 13; 1 Chron. 17:3, 4) Edidem Jehoshaphat ama anam item prọfet Jahaziel onyụn̄ ọdọhọ mbon Judah “ẹbuọt idem ke mme prọfet [Abasi].” (2 Chron. 20:14, 15) Ini enyịn akanande Edidem Hezekiah, prọfet Isaiah ke enye ọkọdọhọ an̄wam imọ. (Isa. 37:1-6) Kpukpru ini emi ndidem ẹkeyakde Jehovah ada mmọ usụn̄, Jehovah ama ọdiọn̄ mmọ, n̄kpọ ikonyụn̄ inamke mbon idụt oro. (2 Chron. 20:29, 30; 32:22) Kpukpru owo ẹma ẹkụt ke Jehovah ada mme prọfet esie ada ikọt esie usụn̄. w24.02 21 ¶8

Satan oyom idụk ndụk ye mbon emi ẹdinamde enen̄ede ọsọn̄ nnyịn ndidu uwem nte Jehovah oyomde. Ọfọn iti ke idịghe sụk mbon emi ikụtde iso ye iso itie kiet ineme nneme ẹdi n̄kukụre mbon emi idụkde nsan̄a. Ndineme nneme ye mme owo ke Intanet esịne do. Owo akpanam oburobụt ido, ererimbot idaha ke edi idiọkn̄kpọ. Ana inen̄ede in̄wana mbak nnyịn idikere n̄kpọ nte mmọ sia imọdiọn̄ọ ke mmọ inenke. (Eph. 4:19, 20) Ọfọn ibụp idem nnyịn: ‘Ndi mmenen̄ede mbiere nditre ọkpọsọn̄ ndụk ye mbon itieutom, nditọ ufọkn̄wed, m̀mê mbon en̄wen emi ẹdade nte Jehovah ọdọhọde idu uwem ẹdọn̄ ndọk, ke ndinyeneke ini buru-buru-buru, ye dia-dia-dia, ye n̄wọn̄-n̄wọn̄-n̄wọn̄ oro ye mmọ? Ndi mmenyene uko nda ikpat iba ke se Jehovah ọdọhọde ke ọdiọk ye se enye ọdọhọde ke ọfọn, ọkpọkọm oro ekeme ndinam ndusụk owo ẹtọk mi ẹte ke nsọsọn̄ ido?’ Se idude ke 2 Timothy 2:20-22 owụt ke ima iyom ndimek mbon emi iyomde ndidian idem ke esịt esop, ke ekeme ndiyom inen̄ede ikpeme n̄ko. Ana iti ke utọ uwem emi ndusụk owo ẹnyenede idin̄wamke nnyịn ika iso isọn̄ọ ida inam n̄kpọ Jehovah. w24.03 22-23 ¶11-12

Ndi akanam omodomo ndikere m̀mê Jehovah etetie didie? Kpa ye emi nnyịn mîkemeke ndida ata ata enyịn n̄kụt Jehovah, Bible etịn̄ aban̄a enye ke nsio nsio usụn̄. Bible okot Jehovah “utịn ye otuekọn̄” ye “ikan̄ eke atade-ta.” (Ps. 84:11; Heb. 12:29) Ke n̄kukụt kiet ke Bible, ẹdọhọ ke Jehovah ebiet itiat sapphire, uyama mbuaha gold ye silver, ye akpara emi ayamade. (Ezek. 1:26-28) Sia nnyịn mîkemeke ndikụt Jehovah, ekeme ndisọn̄ nnyịn ndinịm ke enye ama nnyịn. Ndusụk owo ẹkere ke tutu amama Jehovah ikemeke ndima mmimọ ke ntak ndiọi n̄kpọ emi ẹketịbede ẹnọ mmimọ ke ini edem. Jehovah ọdiọn̄ọ nte etiede nnyịn ke idem, onyụn̄ ọdiọn̄ọ ntak emi ekemede ndisọn̄ nnyịn ndikpere enye. Ntre, enye ada Bible anam idiọn̄ọ ke enye ama nnyịn etieti man ikeme ndikpere enye. Ama okop ikọ oro ima, Jehovah edi oro. Idụhe ikọ en̄wen emi enen̄erede ayarade Jehovah owụt nnyịn akan oro. (1 John 4:8) Ama ọdiọn̄ọ se ima edide, ọmọdiọn̄ọ se Jehovah edide. Ima anam enye anam kpukpru se enye anamde. Idịghe mbon emi ẹmade Abasi kpọt ke enye esima, enye esima n̄ko mbon emi mîmaha enye. Nte ima esie enemde onyụn̄ ọsọn̄de odudu eketre edi oro.​—Matt. 5:44, 45. w24.01 26 ¶1-3

Jehovah ekemek Moses ada nditọ Israel ọwọrọ ke Egypt. Enye ama anam adaha obubịt enyọn̄ odu uwemeyo onyụn̄ anam adaha ikan̄ odu okoneyo man ẹkụt ke imọ ida Moses ida mmọ usụn̄. (Ex. 13:21) Moses eketiene adaha oro, adaha oro okonyụn̄ ada enye ye nditọ Israel ekesịm Ididuot Inyan̄. Ini edide se Ididuot Inyan̄ mi ke iso nditọ Israel, se udịmekọn̄ Egypt ẹdide ko ke edem, idem ama enyek mmọ, mmọ ẹnyụn̄ ẹkere ke eke mmimọ okụre. Jehovah okokokoi ada Moses usụn̄ yak emen ikọt esie aka do. (Ex. 14:2) Ekem Abasi ama anyan̄a mmọ ke ata utịbe utịbe usụn̄. (Ex. 14:26-28) Ke oro ebede, nte Moses adade ikọt Abasi usụn̄ ke wilderness ke ofụri isua 40, enye eketiene adaha obubịt enyọn̄ oro. (Ex. 33:7, 9, 10) Jehovah ekesidu ke adaha oro etịn̄ se enye oyomde ikọt esie ẹnam ọnọ Moses, ekem Moses eyemen eketịn̄ ọnọ mmọ. Nditọ Israel ẹma ẹnen̄ede ẹkụt ke Jehovah akada Moses ada mmimọ usụn̄. w24.02 21 ¶4-5