July

Jesus ama ekpebe Ete esie n̄kpọ isụhọke. Se enye ekpetetịn̄, se enye akpananam, idem ye mme utịben̄kpọ esie ẹkewụt nte Ete esie esikerede n̄kpọ ye nte esitiede Ete esie ke idem n̄kpọ ama etịbe. (John 14:9) Nso ke ikeme ndikpep nto mme utịben̄kpọ Jesus? Jesus ye Ete esie ẹma nnyịn ata etieti. Ini Jesus okodude ke isọn̄, enye ama ada utịbe odudu esie an̄wam mbon emi enye okokụtde nte ẹbọde ufen man owụt adan̄a nte imọ imade mme owo. Ini kiet, irenowo iba emi ẹkedide nnan ẹma ẹkpe Jesus ubọk ẹte an̄wam mmimọ. (Matt. 20:30-34) Itie Bible oro ọdọhọ ke “mbọm mmọ [ama] anam” Jesus, ekem enye ama anam mmọ ẹkụt usụn̄. Ikọ Greek oro ẹkabarede nte “mbọm mmọ anam” idịghe n̄kpọ emi owo ọdọhọde ‘mbọm-o, mbọm-o,’ edi edi enye emi se iwọrọde owo efen otụkde enye tutu mbọm owo oro owot enye. Utọ mbọm oro akanam Jesus esinanam n̄kpọ owụt ke imama mme owo. Mbọm oro akanam enye ọnọ mbon emi biọn̄ ọdọn̄de udia, onyụn̄ anam idem ọsọn̄ owo akpamfia. (Matt. 15:32; Mark 1:41) Imenịm ke Jehovah Abasi nnyịn emi enyenede “esịt mbọm” ye Eyen esie ẹma nnyịn tutu, ke ufen emi ibọde abiak mmọ. (Luke 1:78; 1 Pet. 5:7) Ọdọn̄ mmọ nditre kpukpru afanikọn̄ emi ẹsụk ẹtụkde owo iso ke isọn̄! w23.04 3 ¶4-5

Enyene ndiọi ekikere emi ẹsuanade ẹyọhọ ererimbot Satan emi; ẹdọdọn̄ọ ẹyọhọ mme n̄wed ye mme ikwọ. Ana ikụt ete ke nnyịn ikotke mme utọ n̄wed oro, inyụn̄ ikpan̄ke utọn̄ ikop mme utọ ikwọ oro. Ima ikot inyụn̄ ikpep Bible, idisikere nti n̄kpọ. N̄kpọ en̄wen emi edin̄wamde nnyịn isikere nti n̄kpọ edi nnyịn ndisidụk mme mbono esop nnyụn̄ n̄kwọrọ ikọ. Jehovah ọn̄wọn̄ọ n̄ko ke imọ idiyakke idomo ebe se ikemede ndiyọ. (1 Cor. 10:12, 13) Oyom kpukpru nnyịn inen̄ede ibọn̄ akam idọhọ Jehovah an̄wam nnyịn ika iso isọn̄ọ ida ye enye ke mme akpatre usen emi n̄kpọ ọdiọkde ntem. Jehovah oyom ‘in̄wan̄a esịt nnyịn inọ enye’ ini ibọn̄de akam. (Ps. 62:8) Toro Jehovah, kọm enye ke kpukpru se enye anamde. Dọhọ enye anam fi enyene uko ọkwọrọ ikọ. Ben̄e enye an̄wam fi ọyọ mfịna ekededi, onyụn̄ an̄wam fi akan idomo ekededi emi esịmde fi. Kûyak n̄kpọ ndomokiet m̀mê owo ndomokiet akpan fi ndibọn̄ akam nnọ Jehovah kpukpru ini. w23.05 7 ¶17-18

Akpan ntak emi isidụkde mbono esop edi man itoro Jehovah. (Ps. 26:12; 111:1) Ntak efen edi man isọn̄ọ kiet eken idem ke emi uwem ọsọn̄de ntem. (1 Thess. 5:11) Ima ibọrọ mbụme ke mbono esop, imesitoro Jehovah inyụn̄ isọn̄ọ nditọete nnyịn idem. Edi enyene mme n̄kpọ emi ẹkemede ndinam ọsọn̄ nnyịn ndibọrọ mbụme ke mbono esop. Idem ekeme ndinyek nnyịn, mîdịghe ekeme ndidọn̄ nnyịn ndibọrọ edi owo ikotke nnyịn adan̄a nte ikpamade. Nso ikeme ndin̄wam nnyịn? Apostle Paul ama ọdọhọ ke se ikpedide akpan n̄kpọ inọ nnyịn ima isop idem ntre edi ‘ndisịn udọn̄ nnọ kiet eken’ m̀mê ndisọn̄ọ kiet eken idem. Ima idiọn̄ọ ke ekpri n̄kpọ emi itịn̄de iwụt adan̄a nte ibuọtde idem ye Abasi ekeme ndisọn̄ọ mbon en̄wen idem, ndịk idinen̄ekede inam nnyịn ndibọrọ mbụme. Owo mînyụn̄ ikotke nnyịn adan̄a nte ikpamade, yak inem esịt ke mbon efen ẹyenyene ifet ẹbọrọ.​—1 Pet. 3:8. w23.04 20 ¶1-3

Edidem ama ọnọ uyo ete ke mme Jew emi ẹkemụmde ẹdi Babylon ke isua 70 emi ẹkebede ẹkeme ndifiak nnyọn̄ Israel obio emana mmọ. (Ezra 1:2-4) Jehovah kpọt ekekeme ndinam utọ n̄kpọ oro etịbe. Mbon Babylon ikesisanake mbon emi mmọ ẹkemụmde iyak. (Isa. 14:4, 17) Edi ẹma ẹkan Babylon, ndien obufa andikara ama ọdọhọ ke mme Jew ẹkeme ndinyọn̄. Akana kpukpru mme Jew, akpan akpan mme ibuotufọk ẹbiere m̀mê iyọkpọn̄ Babylon m̀mê iyosụhọde itie do. Nnyịn ikereke ke ama emem utom ndibiere. Imekere ke usọn̄ ekedi ntak kiet emi ediwak owo mîkamaha ndinyọn̄ Israel, sia isan̄ oro ikedịghe ekpri isan̄. N̄kpọ efen ekedi ke n̄wakn̄kan mme Jew ẹkemana do ke Babylon, ndien akananam mmọ idụn̄ke ke ebiet efen. Ke enyịn mmọ, Israel ekedi obio mme ete ete mmọ. Etie nte ndusụk mme Jew ẹma ẹforo etieti ke Babylon. Ntre ekeme ndidi ama ọsọn̄ mmọ ndikpọn̄ nti ufọk m̀mê mbubehe mmọ ndika idụt emi mmọ mîtọhọ ikpat akanam. w23.05 14 ¶1-2

Ikọ Abasi ọdọhọ ika iso ikpep ndiyọ n̄kpọ, ikop mbon en̄wen mbọm, inyụn̄ ima mmọ. Luke 21:19 ọdọhọ: “Mbufo ẹdibọ ukpọn̄ mbufo ẹnyene ebe ke ndiyọ.” Colossae 3:12 ọdọhọ: “Ẹmen . . . mbọm ẹsịne.” 1 Thessalonica 4:9, 10 ọdọhọ: “Abasi ekpep mbufo ndima kiet eken . . . edi nnyịn iteme mbufo, nditọete, ite ẹka iso ẹnam emi ata ọyọhọ ọyọhọ.” Ẹkewet mme itie oro ẹnọ nditọete emi ẹma ẹkesiyọyọ n̄kpọ, ẹkop mbon en̄wen mbọm, ẹnyụn̄ ẹma mbon en̄wen. Edi akana mmọ ẹka iso ẹnyene mme edu emi. Ana inam ukem oro n̄ko. Kere nte mme Christian eyo mme apostle ẹkewụtde ke imenyene mme edu emi. Enye oro ayan̄wam fi. Ekem oyokụt nte ekemede ndikpebe mmọ, onyụn̄ owụt ke emeben̄e idem ọnọ akwa ukụt. Akwa ukụt ama ọtọn̄ọ, oyokụt ke ama ememehe fi ndisiyọ n̄kpọ, oyonyụn̄ ebiere ndika iso nyọ. w23.07 3 ¶4, 8

Edide isịne ke otu mbon emi ẹyetde aran m̀mê ke otu “mme erọn̄ en̄wen,” inaha ikpọn̄ “Usụn̄ Edisana Ido” sia usụn̄ oro edin̄wam nnyịn ika iso ituak ibuot inọ Jehovah mfịn ye ke ini iso, ini ukara esie edinamde kpukpru nti n̄kpọ emi enye akaduakde aban̄a isọn̄ emi ẹtịbe. (John 10:16) Toto ke 1919, ediwak miliọn irenowo, iban, ye nditọwọn̄ ẹkpọn̄ Akwa Babylon, oro edi kpukpru nsunsu ido ukpono, ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisan̄a ke usụn̄ oro. Jehovah ama okụt ete ke imemen n̄kpọ ekededi emi ekemede ndidi n̄kpọ mfịna nnọ mme Jew emi ẹtode Babylon ẹfiak ẹnyọn̄ Israel ifep ke usụn̄. (Isa. 57:14) Eke eyo nnyịn emi-e? Ediwak isua mbemiso 1919, Jehovah ama anam irenowo emi ẹkebakde enye ẹdiọn̄ usụn̄ man mbon emi ẹkpọn̄de Akwa Babylon ẹdikeme ndisan̄a ke esịt. (Men Isaiah 40:3 domo.) Nte ini akakade, utom emi mmọ ẹkenamde ama an̄wam mbon emi ẹkenen̄erede ẹyom ndidiọn̄ọ Jehovah ẹkpọn̄ nsunsu ido ukpono ẹdidiana ye ikọt Jehovah ẹtuak ibuot ẹnọ enye. w23.05 15-16 ¶8-9

Jehovah oyom ikop inem n̄kpọ emi inamde inọ enye, inyụn̄ iyomke ndinyenyịk nnyịn inam n̄kpọ esie. (2 Cor. 9:7) Edi ekpedi idọn̄ke nnyịn ndinam se ikebierede, ndi ufọn osụk odu ndidomo ndinam? Kop uwụtn̄kpọ apostle Paul mi. Enye ọkọdọhọ ete: “Ntọn̄ọ idem mi ita, nnam enye odụk ufụn.” (1 Cor. 9:25-27) Idem ke ini mîkọdọn̄ke Paul ndinam se enye ọkọdiọn̄ọde ke enen, Paul ama ọdọhọ idemesie ke ana imọ isụk inam. Ndi Jehovah ama ama se Paul akanamde ọnọ enye? Ama ama! Ama onyụn̄ ọdiọn̄ enye ke ofụri se enye ekesịnde idem anam. (2 Tim. 4:7, 8) Esinem Jehovah n̄ko ndikụt isịnde idem inam se ikebierede ndinam idem ke ini mîdọn̄ke nnyịn. Ntak edi ke enye ọdiọn̄ọ ke idịghe kpukpru ini ke inam n̄kpọ oro ke ntak emi imade ndinam, edi ke inam ke ntak emi imade enye. Jehovah ọyọdiọn̄ nnyịn ke ukeme emi isịnde man inam n̄kpọ oro ukem nte enye ọkọdiọn̄de Paul. (Ps. 126:5) Ima inyụn̄ ikụt nte Jehovah ọdiọn̄de nnyịn, ekeme ndikam ntọn̄ọ ndidọn̄ nnyịn ndinam n̄kpọ oro. w23.05 29 ¶9-10

Apostle Paul ekemen mbon emi mîdibọhọke usen Jehovah odomo ye mbon emi ẹdede idap. Mbon emi ẹdede idap isidiọn̄ọke se ikade iso, isinyụn̄ idiọn̄ọke ke ini ke aka. Akpan n̄kpọ ekpetịbe, mmọ isidiọn̄ọke, isinyụn̄ ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet mban̄a n̄kpọ oro. Ata ediwak owo mfịn ẹtie ntre. (Rome 11:8) Mmọ ẹkụt mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke idu uwem ke “mme akpatre usen,” ke akwa ukụt ọmọn̄ ọtọtọn̄ọ, edi mmọ inịmke. (2 Pet. 3:3, 4) Edi amaedi nnyịn, edi eyo esiere nnyịn itetịm ida item Bible emi ọdọhọde itaba idap ke ata akpan n̄kpọ. (1 Thess. 5:6) Ntre, ana iyak ekikere ana nnyịn sụn̄, okûnyụn̄ edi mfịn nnyịn ikere ntem, n̄kpọn̄ nnyịn ikpụhọ ekikere. Ntak-a? Man nnyịn idisịn idem ke pọlitiks ye mfịna eken emi ererimbot ẹfan̄ade ẹdụk nnasia ye ufien. Nte usen Jehovah ekperede, ntre ke mme n̄kpọ oro ẹdisọn̄ ubọk ika, onyụn̄ edi se inen̄erede ikpeme mbak idinyene n̄kan̄ emi idade inọ. Kpa ye oro, ufọn idụhe nditịmede esịt n̄kere m̀mê idinam didie ini oro ama ekem. Spirit Abasi ekeme ndinam ekikere ana nnyịn sụn̄, nnyịn inyụn̄ idịghe fiọk ikpekere ika n̄kan̄ emi, fiọk ikpekere ika n̄kan̄ oko. Se idibierede oyonyụn̄ ọfọn.​—Luke 12:11, 12. w23.06 9-10 ¶6-7

Ama okop enyịn̄ oro Samson, nso isidụk fi ekikere? Ndi edi owo emi ekenyenede odudu etieti? Ntre ke edi. Edi enyene se Samson ekebierede emi mîkọfọnke, ndien ufen emi ekesịmde enye ke ntak oro ikedịghe ekpri. Kpa ye oro, Jehovah ekenen̄ede ese kpukpru nti n̄kpọ emi Samson akanamde ọnọ Enye, ama onyụn̄ anam ẹwet mmọ ẹsịn ke Bible man ikpep n̄kpọ ito. Jehovah ama ada Samson anam utịben̄kpọ man an̄wam nditọ Israel emi Enye ekemekde ete ẹdi ikọt imọ. Ke ediwak isua ama ekebe tọn̄ọ Samson akakpa, Jehovah ama ọnọ apostle Paul spirit Esie ewet enyịn̄ Samson esịn ke otu mbon emi ẹkenen̄erede ẹnyene mbuọtidem. (Heb. 11:32-34) Uwụtn̄kpọ Samson ekeme ndisọn̄ọ nnyịn idem. Enye ama eberi edem ke Jehovah idem ke ini mîkememke. Mbụk esie ekeme ndisọn̄ọ nnyịn idem, imonyụn̄ ikeme ndikpep mme n̄kpọ en̄wen nto enye. w23.09 2 ¶1-2

Se idin̄wamde nnyịn inen̄ede iyọ edi nnyịn ndisiwak ndibọn̄ akam ke ofụri esịt ntịn̄ se ifịnade nnyịn nnọ Jehovah. (1 Thess. 5:17) Ekeme ndidi unyeneke mfịna emi obụn̄de fi n̄kan̄ idahaemi. Edi ndi emesidi esịt akpayat fi, n̄kpọ afịna fi, mîdịghe udiọn̄ọke se akpanamde, afo ọdọhọ Jehovah an̄wam fi? Edieke esiwakde ndidọhọ Jehovah an̄wam fi ke n̄kpri mfịna eke usen ke usen, ama enyene akamba mfịna ke ini iso idisọn̄ke fi ndika mbịne enye. Oyonyụn̄ enịm ke enye ọdiọn̄ọ nnennen ini emi enye akpan̄wamde fi ye nnennen n̄kpọ emi enye akpanamde an̄wam fi. (Ps. 27:1, 3) Ikpọsọn̄ọ ida iyọ kpukpru se iwọrọde nnyịn mfịn, imenịm ke iyekeme ndiyọ akwa ukụt emi osụk edide. (Rome 5:3) Ntak idọhọde ntre? Ediwak nditọete nnyịn ẹkụt ke ndisọn̄ọ nda nyọ se ikọwọrọde mmọ esin̄wam mmọ ẹyọ obufa mfịna emi edide. Oro esin̄wam mmọ ẹtetịm ẹnịm ke Jehovah eben̄e idem ndin̄wam mmimọ, ke onyụn̄ ọdọn̄ enye ndin̄wam. Mbuọtidem oro esin̄wam mmọ ẹyọ se ididide ke iso.​—Jas. 1:2-4. w23.07 3-4 ¶7-8

Jehovah ndisụhọde idem nnyụn̄ n̄kop mme owo mbọm esinam enye anam n̄kpọ ye mmọ ye eti ibuot. Se Jehovah akanamde ini enye okoyomde ndisobo ndiọi owo ke Sodom anam ikụt ke enye osụhọde idem. Jehovah ama ọdọn̄ mme angel esie ẹkedọhọ Lot emi ekedide edinen owo yak enye ọkpọn̄ obio oro efehe aka n̄kan̄ emi etiede obot obot. Ndịk ama anam Lot ndika do, ntre enye ama ekpe ubọk ete ẹyak imọ ye ubon imọ ifehe ika ekpri obio emi ekekerede Zoar. Jehovah ama aduak ndisobo obio oro. Enye ekpekeyịre ete ke ana Lot efehe aka ebiet emi ikọdọhọde enye aka. Edi enye ama enyịme Lot aka Zoar inyụn̄ isoboke obio oro. (Gen. 19:18-22) Ke ediwak isua ama ekebe, Jehovah ama atua mbon Nineveh mbọm. Enye ama ọdọn̄ prọfet Jonah ọkọdọhọ mbon ibak oro ke imọn̄ isobo mmọ ye obio mmọ. Edi mmọ ẹkekabade esịt, mbọm mmọ ama anam Jehovah enye inyụn̄ isoboke obio oro aba.​—Jonah 3:1, 10; 4:10, 11. w23.07 21 ¶5

Nso ke ikeme ndikpep nto mbụk Jehoash? Jehoash eketie nte eto emi orụn̄ esie mînen̄ekede idụk isọn̄, emi ẹbọpde ẹdian ke ndisa man ididuọ. Ke Jehoiada emi eketiede nte ndisa ọnọ enye ama akakpa, enye ama ọtọn̄ọ ndikpan̄ utọn̄ nnọ mbon emi ẹma ẹkekpọn̄ Jehovah. Iduọ Jehoash ekedi oro. Ata akpan n̄kpọ emi mbụk Jehoash ekpepde nnyịn edi, yak okûdi eti uwụtn̄kpọ nditọete ye mbonubon nnyịn emi ẹdide Ntiense Jehovah ẹdi n̄kukụre ntak emi ibakde Abasi. Edieke iyomde ndika iso nsọn̄ọ nda ye Jehovah, ana isikpep Ikọ Abasi kpukpru ini, itie ikere se ikpepde, inyụn̄ ibọn̄ akam. Oro ayanam inen̄ede ima Jehovah inyụn̄ ibak enye. (Jer. 17:7, 8; Col. 2:6, 7) Se Jehovah ọdọhọde inam ikponke ikan nnyịn. Se idude ke Ecclesiastes 12:13 edi se enye oyomde inam. Itie oro ọdọhọ: “Bak ata Abasi nyụn̄ nịm mme ibet esie. Koro ofụri mbiomo emi owo enyenede edi emi.” Ima ibak Jehovah, iyekeme ndiyọ se ededi emi edidide ke iso inyụn̄ isọn̄ọ ida ye enye. Idụhe se idikemede ndidian̄ade nnyịn n̄kpọn̄ Jehovah. w23.06 18-19 ¶17-19

Se Jehovah adade ọsọn̄ọ se enye ọn̄wọn̄ọde ọtọn̄ọ ntem: “Enye emi etiede ke ebekpo ọdọhọ ete.” (Edi. 21:5a) Idịghe se ẹdade ikọ oro didie didie sia kiet ke otu ikata emi Jehovah ke idemesie etịn̄de ikọ ke n̄kukụt ke n̄wed Ediyarade edi oro. Jehovah ke idemesie ọsọn̄ọ ikọ oro; idịghe okopodudu angel, idịghe ukpọk Jesus emi ẹkenamde eset. Oro owụt ke edi se inen̄erede inịm se enye oyomde nditịn̄ ndian. Ntak idọhọde ntre edi ke Jehovah ‘ikemeke ndisu nsu.’ (Titus 1:2) Ikọ Titus oro owụt ke se ikotde ke Ediyarade 21:5, 6 iditreke nditịbe. Tịm kere ikọ emi “Sese!” Ikọ Greek emi ẹkabarede nte “sese!” awak ke n̄wed Ediyarade. Nso ke Abasi eketịn̄ adian “sese!”? Enye ọkọdọhọ ete: “Mmanam kpukpru n̄kpọ ẹdi mbufa.” Jehovah etịn̄ aban̄a se iditịbede ke ini iso, edi ke enyịn esie inyeneke se ikemede ndikpan se enye etịn̄de nditịbe tutu enye etịn̄ nte ẹdọhọ ke n̄kpọ oro etetịbe.​—Isa. 46:10. w23.11 3-4 ¶7-8

Apostle Peter ama enyene mme ido ye mme n̄kpọ ntre emi ẹkesụk ẹdide n̄kpọ mfịna ẹnọ enye. Se ndusụk mi. Ini Jesus etịn̄de nte imọ idibọde ufen inyụn̄ ikpa man prọfesi Bible osu, Peter ama asua ọnọ Jesus. (Mark 8:31-33) Ediwak ini, Peter ye mme apostle eken ẹma ẹsitie ẹfan̄a m̀mê anie ke otu mmimọ okpon akan. (Mark 9:33, 34) Okoneyo oro mbemiso ẹwotde Jesus, Peter ama anam n̄kpọ ikereke. Enye ama esịbe ete kiet utọn̄. (John 18:10) Kpa ke okoneyo oro, Peter ama efehe owo enyịn akan̄ Jesus ufan esie ikata. (Mark 14:66-72) Oro ama anam enye atua ata etieti. Idem ama enen̄ede emem Peter, edi Jesus ikeyetke ubọk ikpọn̄ apostle esie oro. Ke Jesus ama ekeset, enye ama ọnọ Peter ifet ndiwụt ke enye osụk amama imọ. Jesus ama ọnọ Peter utom. Enye okoyom Peter osụhọde idem ekpeme mme erọn̄ imọ. (John 21:15-17) Peter ama eben̄e idem ndinam se Jesus ọkọdọn̄de enye. Enye do okodu ke Jerusalem ke usen Pentecost, ama onyụn̄ esịne ke otu akpa mme owo emi ẹkedade edisana spirit ẹyet aran. w23.09 22 ¶6-7

Apostle Peter ọkọdọhọ mbon emi ẹkedide mbiowo nte enye ete: “Ẹkpeme otuerọn̄ Abasi.” (1 Pet. 5:1-4) Edieke edide ebiowo, imọdiọn̄ọ ke amama nditọete fo, ke omonyụn̄ oyom ndise mban̄a mmọ. Edi ndusụk ini, ekeme nditie fi nte ke utom awak fi ke ubọk akaha, mîdịghe akak fi tutu etie nte udûkemeke ndinam utom oro. Nso ke akpanam? Bọn̄ akam nọ Jehovah, tịn̄ nte etiede fi ke idem nọ enye. Peter ekewet ete: “Edieke owo ekededi asan̄ade utom, yak enye asan̄a nte eberi edem ke ukeme emi Abasi ọnọde.” (1 Pet. 4:11) Ekeme ndidi mfịna emi nditọete fo ẹnyenede idikụreke ke idiọk ererimbot emi. Edi ti ke Jesus Christ emi edide “etubom ekpemerọn̄” ekeme ndin̄wam mmọ n̄kan nte afo akpan̄wamde. Enye ekeme ndin̄wam mmọ ke idiọk ererimbot emi ye ke obufa ererimbot. Se Abasi ọdọhọde mbiowo ẹnam edi ndima nditọete mmọ, nse mban̄a mmọ, nnyụn̄ ‘ndi uwụtn̄kpọ nnọ otuerọn̄ Abasi.’ Ikanke oro! w23.09 29-30 ¶13-14

Ana ikpeme mbak nnyịn idida ekikere mbon emi mîdaha ibet Jehovah ke n̄kpọ inam n̄kpọ. Edieke isede n̄kpọ nte mme owo ẹsede, imekeme nditọn̄ọ ndidi ima iyom ndinam n̄kpọ nnyịn ikereke se ibet Jehovah ọdọhọde ye nte enye ọdọhọde idu uwem. (1 Cor. 3:19) “Ọniọn̄ ererimbot emi” esiwak ndinam mme owo ẹkûkop uyo Jehovah. Mbon emi ẹkekande mme Christian ke Pergamum ye Thyatira ẹkụk ẹkedi mme okpono ndem, ẹma ẹsinyụn̄ ẹnam oburobụt n̄kpọ. Ndusụk mme Christian ẹma ẹtọn̄ọ ndikere n̄kpọ nte mmọ. Jesus ama enen̄ede asua ọnọ nditọete ke esop mbiba oro sia mmọ ẹma ẹyak mbon emi ẹnamde oburobụt idan̄ ẹsụk ẹdu ke esop. (Edi. 2:14, 20) Mbon emi ẹkande nnyịn ẹkụk ẹkeme nditịn̄ enyọn̄ ye isọn̄ man itiene ida oburobụt ido nte mmọ ẹdade. Mbonubon nnyịn ye mme ufan nnyịn ẹkeme ndidọhọ ke itie eto eto, yak ikûnam se Jehovah ọdọhọde. Ke uwụtn̄kpọ, mmọ ẹkeme ndidọhọ ke edieke inamde se idọn̄de nnyịn ke inyeneke se idiọkde do, ke nte Bible ọdọhọde idu uwem edi n̄kpọ eset. Ndusụk ini n̄kpọ ama etịbe, imekeme ndikere ke ibet Jehovah inen̄ekede idọhọ ‘nam emi, kûnam oko.’ Ekeme ndikam ndọn̄ nnyịn ‘ndinam n̄kpọ mbe se ẹwetde.’​—1 Cor. 4:6. w23.07 16 ¶10-11

Akana ẹsọn̄ọ Mary eka Jesus idem. Mary ikọdọhọ ebe, edi akana enye oyomo idịbi. Akananam enye imanke eyen ikama, edi akana enye ese aban̄a eyen emi edidide Messiah. Akananam Mary ifiọkke erenowo, enye edinam didie itịn̄ kpukpru emi yak an̄wan̄a Joseph emi enye okoyomde ndidọ? (Luke 1:26-33) Nso ikọsọn̄ọ Mary idem? Enye ama ayak mbon en̄wen ẹn̄wam enye. Ke uwụtn̄kpọ, enye ama obụp Gabriel mme mbụme aban̄a utom emi Jehovah ọkọdọhọde enye anam. (Luke 1:34) Ke Gabriel ama okotobo enye etop oro ama, ikebịghike enye ama edika “ikpehe emi etiede obot obot” ke Judah ekese Elizabeth iman esie. Idịghe ekpri isan̄ ke ekedi. Elizabeth ama otoro Mary, Jehovah ama onyụn̄ anam Elizabeth etịn̄ prọfesi aban̄a eyen emi ekesịnede Mary ke idịbi. Prọfesi oro ama ọsọn̄ọ Mary idem. (Luke 1:39-45) Mary ọkọdọhọ ke Jehovah “amada ubọk esie anam ọkpọsọn̄ n̄kpọ.” (Luke 1:46-51) Jehovah akada Gabriel ye Elizabeth ọsọn̄ọ Mary idem. w23.10 14-15 ¶10-12

Ẹda edisana spirit ẹyet ndusụk mbet Christ aran, mmọ ẹnyụn̄ ẹkabade nditọ Abasi. Ibat mbon emi ẹyetde aran iwakke, mmọ ẹdi owo 144,000 kpọt, ndien mmọ ẹyeka ẹkedu ye Jesus ke heaven ẹdi mme oku. (Edi. 14:1) Edisana ke tent utuakibuot ada aban̄a nte Jehovah adade spirit esie obon mmọ nte nditọ ini mmọ ẹsụk ẹdude mi ke isọn̄. (Rome 8:15-17) Ata Edisana ke tent utuakibuot ada aban̄a heaven emi Jehovah odụn̄de. Ọfọn̄ “ikpehe” emi akabaharede Edisana ye Ata Edisana ada aban̄a idem Jesus. Adan̄a nte Jesus ekedide obụk ye iyịp, enye ikekemeke ndidụk heaven n̄kedi akamba Akwa Oku ke ndamban̄a temple oro. Jesus ndikayak ẹwot enye yak enye akpa afak mme owo, anam kpukpru mme Christian emi ẹyetde aran ẹkeme ndika heaven n̄kodu uwem. Edi mmọ idikemeke ndidụk heaven ye idem emi edide obụk ye iyịp. Ana idem mmọ enye oro n̄ko aka.​—Heb. 10:19, 20; 1 Cor. 15:50. w23.10 28 ¶13

Ini mbon Ephraim ẹkedọhọde ke se Gideon anamde ifọnke, enye ama omụm idem akama. (Judg. 8:1-3) Enye ikọbọrọke mmọ ikọ ke iyatesịt. Enye ndikakpan̄ utọn̄ n̄kop se ikayatde mmọ okowụt ke enye osụhọde idem. Enye ama ada ifiọk efri ikan̄ emi ọkọtọn̄ọde ndibụbede do enịme. Mbiowo ẹkpenam n̄kpọ ndien ẹdọhọ ke ifọnke, mbiowo emi ẹnyenede ọniọn̄ ẹsikpebe Gideon, ẹkpan̄ utọn̄ ẹkop se ẹtịn̄de, inyụn̄ ibọrọke n̄kpọ oro ikọ ikọ. (Jas. 3:13) Oro ayanam emem odu ke esop. Ini ẹkekande mbon Midian yak ẹtoro Gideon, enye akanam itoro aka ebịne Jehovah. (Judg. 8:22, 23) Didie ke mbiowo ẹkeme ndikpebe Gideon? Mbiowo ẹkpenam n̄kpọ, ọfọn mmọ ẹkụt ẹte ke itoro aka ebịne Jehovah. (1 Cor. 4:6, 7) Ke uwụtn̄kpọ, ẹkpetoro ebiowo nte enye ọdiọn̄ọde ndikpep mme owo Ikọ Abasi, enye ekeme ndidọhọ ke se imọ ikekpepde oto Bible, mîdịghe ke se esop Abasi ẹkpepde an̄wam imọ. Ndusụk ini, ọfọn mbiowo ẹkere m̀mê nte mmimọ isikpepde mme owo n̄kpọ esidi man ẹtoro Jehovah m̀mê esidi man ẹkụt ke imọdiọn̄ọ n̄kpọ. w23.06 4 ¶7-8

Abasi mînọhọ nnyịn se ikọbọn̄de akam iben̄e, imekeme ndibụp idem nnyịn ite, ‘Ndi se mben̄ede akam edi nnennen n̄kpọ?’ Ediwak ini, isikere ke imenen̄ede idiọn̄ọ se idifọnde ye nnyịn. Edi nte ini akade, se ikeben̄ede oro isinyeneke ufọn aba. Ikpenyene mfịna, imekeme ndidọhọ Jehovah se iyomde enye anam ọnọ nnyịn, edi ekeme ndidi enyene n̄kpọ efen emi Abasi akpanamde ọnọ nnyịn yak ọfọn akan oro. N̄ko ndusụk ini, ndusụk se isiben̄ede Jehovah ẹkeme ndinam idụkke ye uduak esie. (1 John 5:14) Se uwụtn̄kpọ mi. Ete ye eka ẹkpedọhọ Jehovah an̄wam eyen mmọ ọsọn̄ọ esịne ke esop, ekeme nditie nte ke eti n̄kpọ ke mmọ ẹben̄e oro. Edi Jehovah isinyịkke owo ekededi anam n̄kpọ ọnọ enye. Enye oyom kpukpru nnyịn, idem ye nditọ nnyịn nde, imek ke idem nnyịn ndituak ibuot nnọ imọ. (Deut. 10:12, 13; 30:19, 20) Ntre ete ye eka oro ẹkpekam ẹdọhọ Jehovah an̄wam mmimọ yak se mmimọ ikpepde eyen mmimọ odụk enye esịt, man enye ama Jehovah onyụn̄ edi ufan esie.​—N̄ke 22:6; Eph. 6:4. w23.11 21 ¶5; 22 ¶12

Ntak emi ndidọn̄ kiet eken esịt edide akpan usụn̄ emi iwụtde mmọ ke imama mmọ? N̄wed kiet emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a Bible ọdọhọ ke ikọ Paul oro ẹkabarede nte “ndọn̄esịt” ọwọrọ ‘ndida owo ke n̄kan̄ man ọsọn̄ọ enye idem ini akamba afanikọn̄ esịmde enye.’ Ntre, ikpọdọn̄ eyenete emi enyenede mfịna esịt, in̄wam enye adaha ada ke mfịna emi ekeberide enye ọduọk, onyụn̄ aka iso asan̄a ke usụn̄ emi adade esịm uwem. Ini ekededi emi eyenete atuade ebịne nnyịn ndien nnyịn idọn̄ enye esịt, oro owụt ke imama enye. (2 Cor. 7:6, 7, 13) Ndikop owo mbọm ye ndidọn̄ owo esịt ẹsan̄a ntre. Didie? Owo okpokop owo mbọm, enye oyoyom ndidọn̄ owo oro esịt nnyụn̄ n̄n̄wam enye. Isibem iso ikop owo mbọm ndien idọn̄ enye esịt. Kop mi nte Paul emende mbọm Abasi ekeyịri ye nte Abasi esidọn̄de owo esịt. Paul okot Jehovah “Ete mbọm ye Abasi kpukpru ndọn̄esịt.”​—2 Cor. 1:3. w23.11 9-10 ¶8-10

Akpana kpukpru mbon emi ẹtienede Christ ẹdori enyịn ndikụt ukụt. Kere se iketịbede inọ apostle Paul. Enye ọkọdọhọ nditọete ke Thessalonica ete: “Ini nnyịn ikodude ye mbufo, nnyịn ima isitịn̄ inọ mbufo ite ke nnyịn inyene ndikụt ukụt, kpa nte etịbede ke emi.” (1 Thess. 3:4) Enye ọkọdọhọ nditọete ke Corinth ete: “Nnyịn iyomke mbufo ẹnana ifiọk, nditọete, ẹban̄a ukụt oro ekesịmde nnyịn . . . tutu nnyịn idorike enyịn ite iyodu uwem.” (2 Cor. 1:8; 11:23-27) Akpana mme Christian mfịn ẹdori enyịn ndikụt ukụt. (2 Tim. 3:12) Mme ufan fo ye mme iman fo ẹkeme ndidiọk uwem ye afo ke ntak emi ọbuọtde idem ye Jesus onyụn̄ edide mbet esie. Ndi nte afo ebierede nditịn̄ akpanikọ kpukpru ini anam enyene mfịna ye eteutom fo ye mbon itieutom mbufo? (Heb. 13:18) Ndi mbon ukara ẹkọbọ fi ke ntak emi ọkwọrọde ikọ ọnọ mbon en̄wen? Inamke n̄kpọ m̀mê nso utọ ukụt isịm nnyịn, Paul ọdọhọ ikop idatesịt. w23.12 10-11 ¶9-10

Jacob ama enyene ediwak mfịna. Nditọ irenowo Jacob iba, Simeon ye Levi, ẹma ẹnam n̄kpọ emi ekesuenede ubon mmọ onyụn̄ eyetde enyịn̄ Jehovah ndọk. Rachel edima an̄wan Jacob ama akpa ini okoyomde ndiman ọyọhọ eyen esie iba. Efen edi ke ata idiọk akan̄ ama anam Jacob ọkpọn̄ ebiet emi enye okodude edika Egypt ke eyo usọn̄. (Gen. 35:16-19; 37:28; 45:9-11, 28) Kpa ye kpukpru se ikesịmde Jacob, enye iketreke ndibuọt idem ye Jehovah, ikonyụn̄ itreke ndinịm ke Jehovah ayanam se Enye ọkọn̄wọn̄ọde. Jehovah ama onyụn̄ anam Jacob okụt ke imọ do ye enye. Ke uwụtn̄kpọ, Jehovah ama anam Jacob oforo. Imenịm ke Jacob ama ọkọm Jehovah etieti ini enye afiakde okụt Joseph eyen esie emi enye ekekerede ke ama akpa ata ediwak isua ke edem! Nte Jacob eketịmde ekpere Jehovah akan̄wam enye ọyọ kpukpru se ikọwọrọde enye. (Gen. 30:43; 32:9, 10; 46:28-30) Ikpetịm ikpere Jehovah, nnyịn n̄ko iyekeme ndiyọ kpukpru se iwọrọde nnyịn, emi nnyịn mîkodorike enyịn. w23.04 15 ¶6-7

Psalm 23 edi ikwọ emi owụtde ke andikwọ enịm ke Jehovah ama imọ onyụn̄ ekere aban̄a imọ. David emi ekewetde psalm oro etịn̄ nte imọ ye Jehovah emi enye okotde “Andibọk mi” ẹnen̄erede ẹkpere. David ama ayak Jehovah ada enye usụn̄, ifịnake idem. Enye ama onyụn̄ eberi edem ofụri ofụri ke Jehovah. David ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah ayama imọ ke ofụri eyouwem imọ. Nso ikanam enye enen̄ede enịm ke Jehovah ayama enye ntre? David ama ọdiọn̄ọ ke Jehovah enen̄ede ekere aban̄a imọ sia Jehovah iketreke ndinọ enye se enye adade odu uwem. Jehovah ekedi ufan esie ama onyụn̄ ama enye. Oro akanam David enịm ke ọkpọkọm nso itịbe ke iso, ke Jehovah ayaka iso ọnọ imọ se idade idu uwem. David ndikenịm ke Jehovah ama imọ onyụn̄ ekere aban̄a imọ akanam esịt ana enye sụn̄, anam esịt enen̄ede enem enye, se enye enyenede onyụn̄ ekem enye.​—Ps. 16:11. w24.01 28-29 ¶12-13

Toto ke ini ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba, ikọt Jehovah ke ediwak idụt ẹnyene emem ẹnyụn̄ ẹkwọrọ ikọ, owo ifịnake mmọ. Mbon emi ẹkopde ukwọrọikọ mmọ ẹnyụn̄ ẹdụkde esop Abasi ẹwak etieti. Mfịn, mbon Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah ke ẹka iso ẹyak Christ ada mmọ usụn̄. Mmọ ẹyom se mmọ ẹdọhọde nditọete ẹnam owụt ke nte Abasi ye Christ ke heaven ẹyomde ẹnam n̄kpọ edi oro. Ekem mmọ ẹyeda mme esenyịn circuit ye mbiowo ẹteme nditọete ke esop se ẹkpenamde. Mbiowo emi ẹyetde aran ẹsịne ke “ubọk nnasia” Christ. Ẹkeme n̄ko ndidọhọ ke kpukpru mbiowo eken ke esop ẹsịne n̄ko ke “ubọk nnasia” Christ. (Edi. 2:1) Edi oro iwọrọke ke mmọ ẹfọn ẹma; mmọ ẹsinam ndudue. Moses ye Joshua ẹma ẹsinam ndudue ndusụk ini, mme apostle ẹma ẹsinam n̄ko. (Num. 20:12; Josh. 9:14, 15; Rome 3:23) Kpa ye oro, Christ ke etịm ada ofụn emi anamde akpanikọ ye mbiowo emi ẹmekde usụn̄. Enye oyonyụn̄ aka iso ada mmọ usụn̄. Ntre imekeme ndinyịme ndausụn̄ ekededi emi enye adade irenowo emi enye emekde ete ada nnyịn usụn̄ mi ọnọ. w24.02 23-24 ¶13-14

Ima itịn̄ nte Jehovah ọfọnde, nte imade enye ye se enye anamde ọnọ nnyịn inọ mbon en̄wen, eyenem enye. Ini ikwọrọde ikọ, yak iti ke akpan n̄kpọ emi iduakde ndinam edi ndin̄wam mbon en̄wen ẹkpere Jehovah ẹnyụn̄ ẹda edima Ete nnyịn nte idade. (Jas. 4:8) Esinenem nnyịn ndiwụt mme owo se Bible etịn̄de aban̄a ima Abasi, ye nti edu esie eken, odudu esie, nte enye edide Abasi unenikpe, ye nte enye enyenede ọniọn̄. Usụn̄ en̄wen emi isitorode Jehovah inyụn̄ inamde esịt enem enye edi ndidomo ndikpebe enye. Oro esinam idi ata isio ye mbon ererimbot emi. Mme owo ẹkeme ndikụt nte idide isio ẹnyụn̄ ẹbụp m̀mê nso inam itie ntre. (Matt. 5:14-16) Ebiet ekededi emi isobode mme owo, imekeme ndinam mmọ ẹkụt ntak emi idide isio. Oro ayanam mbon emi ẹnen̄erede ẹyom ndidiọn̄ọ Abasi nnyịn ẹkpere enye. Ikpotoro Jehovah ke mme usụn̄ emi, esịt ayadat enye.​—1 Tim. 2:3, 4. w24.02 10 ¶7

Ẹkpeyom ndidi nditọete emi ẹnen̄erede ẹsọn̄ idem ke esop, oyoyom ẹkpep mme n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo. Mmọ ẹyen̄wam mbufo ẹkeme ndinam mme utom emi ẹnọde mbufo ke esop, ẹnyene utom emi ẹdidade ẹse ẹban̄a idem m̀mê mbonubon mbufo, idinyụn̄ iyakke ẹnyene mfịna ye owo. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkpep ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn. Bible ọdọhọ ke owo emi okopde inemesịt onyụn̄ okụtde ibuot ke se enye anamde esida ini okot Ikọ Abasi kpukpru usen onyụn̄ etie ekere se enye okotde. (Ps. 1:1-3) Enye ama okot Bible kpukpru usen, enye ọyọdiọn̄ọ nte Jehovah esikerede n̄kpọ. Oro ayan̄wam enye ekere n̄kpọ ọfọn onyụn̄ ọdiọn̄ọ ndinam se Bible etịn̄de. (N̄ke 1:3, 4) Irenowo emi ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ ndikpep se isịnede ke Bible ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọde ndida Bible nnọ owo item ke nditọete ẹsiyom yak ẹnọ mmimọ item. Ẹkpenyụn̄ ẹyom ndidiọn̄ọ nte ẹkpenamde n̄kpọ, utọ irenowo oro ke mmọ ẹsiyom ndibụp. Ẹkpekeme ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ọfọn, ẹyekeme nditịm utịn̄ikọ ye ibọrọ mbufo mmọ ẹnen̄ede ẹdọn̄ọ n̄kpọ, ẹnyene ufọn ẹnọ nditọete, ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ mmọ idem. Eyekeme ndiwet n̄kpri n̄kpri n̄kpọ emi ẹkemede ndin̄wam mbufo ẹtetịm ẹbuọt idem ye Jehovah ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọ nditọete idem. w23.12 26-27 ¶9-11

Ndịk ama anam fi, tie kere se Jehovah edinamde ke ini iso ini Satan mîdidụhe aba. Nnamn̄wụt kiet ke akamba mbono isua 2014 ama owụt nte ete kiet eketiede ye mbonubon esie okot 2 Timothy 3:1-5, ẹnyụn̄ ẹneme nte ẹkemede ndiwet itie Bible oro ekpedi ẹketịn̄ ẹban̄a se iditịbede ke Paradise. Enye ọkọdọhọ ete: “Edi fiọk emi, ete uwem eyenem etieti ke obufa ererimbot. Koro mme owo ẹyema mbon en̄wen, ẹma n̄kpọ Abasi, ẹsụhọde idem, iyomke ikpọ n̄kpọ, ẹtoro Abasi, ẹkop uyo ẹnọ mme ete ye eka mmọ, ẹnyene esịtekọm, ẹsọn̄ọ ẹda, ẹnen̄ede ẹma ubon mmọ, ẹnyịme ndidụk ediomi, ẹsitịn̄ nti n̄kpọ ẹban̄a mbon en̄wen, ẹfara ke idem, ẹtie sụn̄sụn̄, ẹma eti ido, ẹnam akpanikọ, ẹma ndinyịme se owo en̄wen etịn̄de, ikohokede idem, ẹma Abasi utu ke ndima unọ idem inemesịt, ẹten̄e Abasi ke ofụri esịt; nen̄ede dian idem ye mmọ emi.” Ndi emesitie ye mbonubon mbufo m̀mê nditọete ẹneme nte uwem editiede ke obufa ererimbot? w24.01 6 ¶13-14

Jehovah enem esịt ye kpukpru nti ikọt esie. Kop nte ikọ oro ọsọn̄ọde nnyịn idem! Bible ọsọn̄ọ oro ke Psalm 149:4 ete: “Jehovah [enem] esịt aban̄a ikọt esie.” Edi ndusụk ini idem esimem ndusụk ikọt Jehovah tutu mmọ ẹkere ẹte, ‘Ndi Jehovah osụk enem esịt ye ami emi?’ Enyene mme ini emi ekesitiede ndusụk nti ikọt Jehovah ke eyo Bible ntre n̄ko. (1 Sam. 1:6-10; Job 29:2, 4; Ps. 51:11) Bible enen̄ede owụt ke Jehovah ekeme ndinem esịt ye mme owo kpa ye emi mmọ mîfọnke ima. Didie ke edi ntre? Ana iwụt ke imọbuọt idem ye Jesus Christ inyụn̄ ina baptism. (John 3:16) Ima inam ntre, mbon en̄wen ẹyekụt ke ima ikabade esịt ikpọn̄ mme idiọkn̄kpọ nnyịn inyụn̄ in̄wọn̄ọ inọ Abasi ke idinam uduak esie. (Utom 2:38; 3:19) Esinem Jehovah ima inam mme n̄kpọ emi man itetịm ikpere enye. Adan̄a nte ikade iso inam ofụri ukeme nnyịn man ikeme ndinam se ikọn̄wọn̄ọde ini ikayakde idem inọ Jehovah, enye eyenem esịt ye nnyịn onyụn̄ ada nnyịn nte ata ufan esie.​—Ps. 25:14. w24.03 26 ¶1-2

Ukara ẹkpedọhọ itre ukwọrọikọ, imekeme ndikpebe mme mbet Jesus inyụn̄ itreke ndikwọrọ. Imenịm ke Jehovah ayan̄wam nnyịn ikeme ndikwọrọ ikọ. Ntre, emekeme ndibọn̄ akam ndọhọ enye ọnọ fi uko ye ọniọn̄, nyụn̄ dọhọ Jehovah an̄wam fi ọyọ mme mfịna fo. Udọn̄ọ, editịmede esịt, n̄kpa owo nnyịn, mfịna ufọk, ukọbọ, m̀mê mme mfịna eken ẹnam ediwak nnyịn ibọ ufen. Ndien utọ n̄kpọ nte ekọn̄ ye udọn̄ọ nditara nsuana ke ererimbot ẹnam etetịm ọsọn̄ ediwak nnyịn ndiyọ mme n̄kpọ emi. Tịn̄ ofụri ofụri nte etiede fi ke idem nọ Jehovah. Kpa nte edide ekpenyene mfịna afo etịn̄ ọnọ akpan ufan fo udịpke enye n̄kpọ ndomokiet, nam ntre ye Jehovah. Nen̄ede nịm ke Jehovah “eyese aban̄a fi.” (Ps. 37:3, 5) Ndikọbọ ke akam ayan̄wam nnyịn ‘iyọ ini idude ke ukụt.’ (Rome 12:12) Jehovah ọdiọn̄ọ se mme asan̄autom esie ẹyọde. “Enye [esikop] eseme emi mmọ ẹsemede ẹyom un̄wam.”​—Ps. 145:18, 19. w23.05 5-6 ¶12-15

Ima inyene mme akpan n̄kpọ emi iyomde ndibiere, ọfọn idiọn̄ọ “se uduak Jehovah edide” inyụn̄ inam n̄kpọ ekekem ye uduak oro. (Eph. 5:17) Nnyịn ndiyom item Bible emi odụkde ye mfịna nnyịn m̀mê se iyomde ndibiere ọwọrọ ke iyom ndidiọn̄ọ se Jehovah ekerede aban̄a n̄kpọ oro. Ndien nte inamde item Abasi, se ibierede ọyọfọn. Edinenem Satan asua nnyịn emi edide “andidiọk” ndinam nsio nsio n̄kpọ ererimbot emi ẹkịm nnyịn enyịn; enye edidi ibobiom ke ibuot, ikọkọhọ ke ubọk tutu ini n̄kpọ Abasi idụhe aba. (1 John 5:19) Christian ekeme nditọn̄ọ ndinen̄ede nsịn ekikere ke okụk, inyene, ndika n̄wed, m̀mê utom utu ke nsio nsio usụn̄ emi enye ekemede ndinam n̄kpọ Abasi. Enye akpayak utọ n̄kpọ oro etịbe, oro ediwụt ke enye ọtọn̄ọ ndikere n̄kpọ nte mbon ererimbot emi. Idịghe nte mme n̄kpọ oro ẹdọdiọk-o. Edi nnyịn ikpayakke mmọ ẹdi akpa ke uwem nnyịn. w24.03 24 ¶16-17