Uwem Mi Nte Owo Akpamfia—ọyọhọ Ye Idatesịt Ye Mme Edidiọn̄ Eke Spirit
NTE ISAIAH ADAGBONA OBỤKDE
Ami n̄kọkọri n̄kpon ke Akure, Nigeria. Ubon mi ekesitọ bia, mboro, iwa, ye cocoa. Ete mi ikoyomke mi n̄ka ufọkn̄wed. Enye ọkọdọhọ mi ete: “Afo edi ọtọin̄wan̄. Tutu amama baba owo kiet ididọhọke fi okot bia.”
EDI, mma nyom ndikpep nte ẹkotde n̄wed. Ke mme mbubịteyo, mma nsidiana n̄kpan̄ utọn̄ ke window ufọk kiet emi ọkpọkpọ andikpep ekesikpepde ndusụk nditọwọn̄ n̄kpọ. Oro ekedi ke 1940 ke ini n̄kedide n̄kpọ nte isua 12 ke emana. Ke ini ete nditọ oro ekesikụtde mi, enye ama esifiori n̄kpo onyụn̄ ebịn mi. Edi mma nsifiak n̄ka. Ndusụk ini andikpep ikesidịghe, ndien ami mma nsidịbe ndụk nnyụn̄ n̄kese n̄wed nditọ oro ye mmọ. Ndusụk ini mmọ ẹma ẹsiyak mi mbuọt n̄wed mmọ. Ntre ke n̄kekpep ndikot n̄wed.
Mma Ntiene Ikọt Abasi
Nte ini akakade mma nnyene Bible nnyụn̄ nsikot enye kpukpru ini mbemiso ndụkde idap. Mbubịteyo kiet mma n̄kot Matthew ibuot 10, emi owụtde ete ke mme owo ẹyesua ẹnyụn̄ ẹkọbọ mme mbet Jesus.
Mma nti nte ke Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹdi ufọk nnyịn ndien ke ẹma ẹnam n̄kpọ ye mmọ ke idiọk usụn̄. Ama otụk mi ke esịt nte ke ekeme ndidi mmọ ẹmi ẹdi mme owo oro Jesus eketịn̄de aban̄a. Ke ini efen oro Mme Ntiense ẹkedide, ami mma mbọ magazine kiet nto mmọ. Nte n̄kọtọn̄ọde ndibuana ye mmọ, mma n̄kabade ndi n̄kpọ nsahi. Kpa ye oro, adan̄a nte mme owo ẹkedomode ndinam idem emem mi, ntre ke n̄kenen̄ede nnịm ke akpanikọ nnyụn̄ n̄kop idatesịt nte ke ami mmokụt ido ukpono akpanikọ.
N̄kpọ oro ekenen̄erede otụk mi aban̄a Mme Ntiense ekedi nte, ke mîbietke mme otu ido ukpono eken ke n̄kann̄kụk mi, mmọ ikabuakke utuakibuot mmọ ye mme usụn̄ edinam ye mme ido edinam eke ido ukpono ndem n̄kann̄kụk. Ke uwụtn̄kpọ, okposụkedi ubon mi ekesikade ufọkabasi Anglican, ete mi ama enyene itieuwa ọnọ Ogun abasi Yoruba.
Ke ete mi ama akakpa, akpakana ami nda itieuwa oro nnyene. Ami n̄koyomke enye, sia n̄kọfiọkde nte ke Bible akpan ukpono ndem. Mma nnam n̄kọri ke n̄kan̄ eke spirit ye un̄wam Jehovah, ndien ke December 1954, mma nna baptism.
Akpamfia Ọtọn̄ọ
Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua oro, mma n̄kụt nte ukot ẹfụtde mi ye nte ibikpai omụmde mi. Edieke mfịkde mbubek ikan̄, ikabiakke mi. Ke ndusụk ini ebede, ndatndat inia ama anam mi ke ọkpọiso ye n̄kpọkinua. Ami m̀mê ubon mi ikọfiọkke se iketịbede; nnyịn ikekere ke ekedi ndiọn̄. Mma n̄ka mbịne mbiaibọk 12 n̄koyom usọbọ. Ke akpatre kiet ke otu mmọ ama asian nnyịn ete ke ekedi akpamfia.
Nso n̄kpọ n̄kpaidem ke oro ekedi ntem! Esịt ama etịmede mi ndien n̄kedehe idap ọfọn. Mma nsidaba ntịme ntịme ndap. Edi ifiọk mi aban̄ade akpanikọ Bible ye ibetedem ke Jehovah ẹma ẹn̄wam mi ndisak iso nse ini iso ye mbuọtidem.
Mme owo ẹma ẹdọhọ eka mi ẹte ke edieke ami n̄kade mbịne abiaidiọn̄ n̄kanam uwa, ke idem ọyọsọn̄ mi. Mma nsịn ndika, mfiọkde nte ke utọ edinam oro idinemke Jehovah esịt. Ke ẹfiọkde ẹte ke mma mbiere ke ndikaha, mme ufan eka mi ẹma ẹnọ ekikere ẹte enye ada ibọn̄ atuak mi ke ọkpọiso. Ekem enye ekeme ndinọ abiaidiọn̄ ibọn̄ oro ndida nnam uwa ke ibuot mi. N̄koyomke ndibuana ke oro ndien mma nsian enye ntre. Ke akpatre enye ama osion̄o idem ọkpọn̄ ndidomo ndibuan mi ke ido ukpono ndem.
Etisịm ini emi n̄kakade ufọkibọk, akpamfia oro ama adia mi idem. Inia ama ọyọhọ mi ofụri idem. Ke ufọkibọk, mmọ ẹma ẹnọ mi ibọk, ndien sụn̄sụn̄ ikpọkidem mi ama afiak ọfọn.
Mmọ Ẹkekere ke Mma N̄kpa
Edi mme mfịna mi ikekpetke-kpet ndikụre. Ukot nnasia mi ama abiara idiọk idiọk, ndien ke 1962 ẹkenyene ndisịbe enye mfep. Ke ẹma ẹkesịbe ẹfep, mme mfịna ẹma ẹdu ke usọbọ oro ẹkenọde. Mme dọkta ikodorike enyịn ami ndidu uwem. Afiaowo ekedide isụn̄utom ye oku ama edi ndinọ akpatre edidiọn̄. Idem ama emem mi tutu n̄kemeke nditịn̄ ikọ, edi nurse kiet ama asian enye ete ke ami ndi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah.
Oku oro ama ọdọhọ mi ete: “Nte omoyom ndinam ukpụhọde nnyụn̄ n̄kabade ndi owo Catholic man otodo ekeme ndika heaven?” Oro ama anam nsak ke esịt mi. Mma mbọn̄ akam nnọ Jehovah nte ọnọ mi odudu ndibọrọ. Ye ọkpọsọn̄ ukeme mma n̄n̄wana ndọhọ, “Baba!” Oku oro ama ọwọn̄ọde iso asan̄a adaha.
Idaha mi ama enen̄ede ọdiọk tutu mme anamutom ufọkibọk ẹkekere ke mma n̄kpa. Mmọ ẹma ẹda ọfọn̄ ẹfụk mi iso. Nte ededi, mmọ ikemenke mi ikesịn ke itie usịn okpo, koro dọkta m̀mê nurse ekenyene ndibem iso nnọ nsọn̄ọ nte ke mma n̄kpa. Dọkta ndomokiet ikodụhe ke utom, ndien kpukpru mme nurse ẹma ẹka usọrọ. Ntre mmọ ẹma ẹyak mi ẹnịm do ke ubet mbon udọn̄ọ tutu eyo esiere. Ke ini dọkta akasan̄ade ese mbon udọn̄ọ usenubọk oro, baba owo kiet ikedịghe bed mi koro ẹkesụk ẹfụkde-fụk mi ẹkenyụn̄ ẹkerede ke mma n̄kpa. Nte ini akakade, owo kiet ama okụt ete ke “okpo” okodude ke idak ọfọn̄ oro ke ekenyen̄ede idem!
Nte ededi, mma mbọhọ, ndien ke December 1963 mmọ ẹma ẹsio mi ẹka Ufọkibọk Itieidụn̄ Akpamfia Abeokuta ke ufọt edem usụk ye edem usoputịn Nigeria. Ami ndụn̄ do toto ke ini oro.
Ubiọn̄ọ ke Ukwọrọikọ Mi
N̄kpọ nte mbon akpamfia 400 ẹkedu ke itieidụn̄ oro ke ini n̄kesịmde do, ndien ami ikpọn̄ n̄kedi Ntiense. Mma n̄wet N̄ka, ndien mmọ ẹma ẹnam n̄kpọ ẹban̄a oro usọp usọp ebe ke ndidọhọ Esop Akomoje edisobo ye ami. Ntre akananam n̄ketreke ndisobo ye nditọete.
Ke ndondo oro n̄kesịmde itieidụn̄ oro, mma ntọn̄ọ ndikwọrọ ikọ. Pastọ n̄kann̄kụk oro ikenemke esịt iban̄a oro, ndien enye ama obụk mi ọnọ akwa owo esede aban̄a mfọnọn̄kpọ emi ekedide andise mban̄a itienna oro. Akwa owo oro esede aban̄a mfọnọn̄kpọ do ekedi akani eren kiet emi okotode Germany. Enye ama asian mi ete ke idịghe mbubehe mi ndikpep Bible koro ami n̄kakaha ufọkn̄wed m̀mê ndinyene n̄weditoro ndinam ntre; sia ami mmendotke, ami ndikpepke mme owo nnennen n̄kpọ. Edieke n̄kade iso, ẹkeme ndisio mi ke itieidụn̄ oro ẹnyụn̄ ẹtre ndinọ mi usọbọ. Enye ikayakke mi ntịn̄ baba n̄kpọ kiet ke ibọrọ.
Ekem enye ama ọnọ ntọt ete owo ndomokiet okûkpep Bible ye ami. Nte utịp, mbon oro ẹkewụtde udọn̄ ẹma ẹtre ndidi mbịne mi.
Mma nda n̄kpọ oro ntiene Jehovah ke akam, mben̄ede enye ọniọn̄ ye ndausụn̄. Ke Sunday oro eketienede, mma n̄ka ufọkabasi Baptist ke itieidụn̄ oro, okposụkedi mmen̄ketieneke mbuana ke ederi. Ini ama odu ke ederi oro emi mbon oro ẹkedụkde ẹkekemede ndibụp mme mbụme. Mma mmenede ubọk nnyụn̄ mbụp nte: “Edieke kpukpru nti owo ẹkade heaven ndien kpukpru ndiọi owo ẹnyụn̄ ẹkade itie efen, ntak emi Isaiah 45:18 ọdọhọde ete ke Abasi akanam isọn̄ man ẹdụn̄ ke esịt?”
Ekese n̄kụni ama odu ke otu mbon esop. Ke akpatre, pastọ isụn̄utom oro ama ọdọhọ ete ke nnyịn ikemeke ndidiọn̄ọ mme usụn̄ Abasi. Ye oro, ami mma mbọrọ mbụme mi ke ndikot mme itien̄wed oro ẹwụtde ẹte ke owo 144,000 ẹdika heaven, nte ke ẹyesobo mme idiọkowo ẹfep, ye nte ke nti owo ẹyedụn̄ ke isọn̄ ke nsinsi.—Psalm 37:10, 11; Ediyarade 14:1, 4.
Kpukpru owo ẹma ẹkwak ubọk ke ndiwụt esịtekọm mban̄a ibọrọ oro. Pastọ oro ndien ama ọdọhọ ete: “Ẹtọn̄ọ ntak ẹkwak ubọk koro ete emi etịm ọfiọk Bible.” Ke ederi ama akasuana, ndusụk owo ẹma ẹdi ẹbịne mi ẹdidọhọ ẹte: “Afo emenyene ifiọk akan nte pastọ enyenede!”
Mfịghe nte Ẹbịn Mi Aka Iso
Oro ama anam ukọbọ oro osụhọde ubọk, ndien mme owo ẹma ẹfiak ẹdiana ye ami ndikpep Bible. Nte ededi, okosụk ododu mme andibiọn̄ọ oro ẹkenyịkde akwa owo oro esede aban̄a mfọnọn̄kpọ ẹte ebịn mi efep. N̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet ke ederi ufọkabasi oro ama ekebe, enye ama okot mi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Ntak emi afo akade iso ndikwọrọ ikọ? Ke idụt mi, mme owo imaha Mme Ntiense Jehovah, ndien ukem oro ke edi mi. Ntak emi afo afịnade mi? Nte afo ufiọkke ke mmekeme ndibịn fi mfep?”
Mma mbọrọ nte: “Papa, ami mmokpono fi kaban̄a ntak ita. Akpa, koro afo ọmọsọn̄ọ mi, ndien Bible ọdọhọ ke nnyịn ikpenyene ndinọ ibuot iwat ukpono. Ọyọhọ ntak iba emi anamde n̄kpono fi edi ke afo ndikpọn̄ idụt fo ndi ndin̄wam nnyịn mi. Ọyọhọ ntak ita edi nte ke afo ọmọfọn ido, atat ubọk, onyụn̄ an̄wam mbon oro ẹdude ke nnanenyịn. Edi afo ekere ke nso unen ke afo ekeme ndida mbịn mi mfep? Adaibuot idụt ibịnke mme Mme Ntiense Jehovah ifep. Ọbọn̄ obio ikpehe emi ibịnke nnyịn ifep. Idem edieke afo ebịnde mi efep ke itienna emi, Jehovah oyosụk ese aban̄a mi.”
Akananam n̄ketịn̄ke ikọ ke utọ in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ oro ye enye, ndien mma n̄kụt nte ke ama otụk enye. Enye ama asan̄a adaha isioroke uyo. Ekem, ke ini owo okokụnide aban̄a mi, enye ama ọbọrọ ke edikpu ete: “Nyomke ndisịn idem mi ke mbubehe emi aba. Edieke afo enyenede mfịna ye ukwọrọikọ esie, neme ye enye!”
Ufọkn̄wed Oro Ẹkpepde Nte Ẹkotde N̄wed Ẹnyụn̄ Ẹwetde N̄kpọ
Mbon oro ẹkesikade ufọkabasi Baptist ke itienna ẹma ẹka iso ndibiọn̄ọ ukwọrọikọ mi. Ekem ekikere kiet ama odụk mi ibuot. Mma n̄ka mbịne akwa owo esede aban̄a mfọnọn̄kpọ n̄kobụp m̀mê mmekeme nditọn̄ọ ufọkn̄wed oro ẹkpepde nte ẹkotde n̄wed ẹnyụn̄ ẹwetde n̄kpọ. Ke ini enye okobụpde m̀mê ndiyom ẹkpe mi okụk ifan̄, mma ndọhọ nte ke ndikpep ke mfọn.
Mmọ ẹma ẹnọ ubet ukpepn̄kpọ, obukpọk, ye ndom mbakara, ntre mma ntọn̄ọ ndikpep ndusụk mme andidụn̄ do ndikot n̄wed. Nnyịn ikesinịm n̄wed kpukpru usen. Ke akpa minit 30, ami nyekpep nte ẹkotde n̄wed, ekem ami nyobụk nnyụn̄ nnam mbụk kiet ke Bible an̄wan̄a. Ke oro ebede, nnyịn iyokot mbụk oro ke Bible.
Eyen ufọkn̄wed kiet ekedi n̄wan ekerede Nimota. Enye ama enyene ntotụn̄ọ udọn̄ ke mme n̄kpọ eke spirit onyụn̄ esibụp mme mbụme ido ukpono ke ufọkabasi ye ke itie utuakibuot mbon Muslim. Owo ikọbọrọke mme mbụme esie do, ntre enye ama esidi edibụp mi. Nte ini akakade, enye ama ayak uwem esie ọnọ Jehovah onyụn̄ ana baptism. Ke 1966 nnyịn ima idọ ndọ.
Ata ediwak owo ke esop nnyịn mfịn ẹkekpep ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ ke ufọkn̄wed oro ẹkpepde nte ẹkotde n̄wed ẹnyụn̄ ẹwetde n̄kpọ. Idịghe ami n̄kenyene ifiọk ndinọ ekikere mban̄a ufọkn̄wed oro. Ke akpanikọ edidiọn̄ Jehovah ama ana in̄wan̄în̄wan̄. Baba owo kiet ikodomoke ndikpan mi ndikwọrọ ikọ ke oro ebede.
Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke Itienna
Etisịm ini oro ami ye Nimota ikọdọde ndọ, nnyịn owo inan̄ ikesisop idem kpukpru ini ndikpep Enyọn̄-Ukpeme ọtọkiet. Ke n̄kpọ nte isua kiet, nnyịn ikesisop idem ke ubet oro ẹkesiyetde ndọk akpamfia. Ekem akwa owo oro esede aban̄a mfọnọn̄kpọ, oro ama akakabade edi ufan mi idahaemi, ama ọdọhọ mi ete: “Ifọnke mbufo ndituak ibuot nnọ Abasi mbufo ke ubet usọbọ idem.”
Enye ama ọdọhọ ete ke nnyịn imekeme ndisop idem ke efe anamusọ eto oro akanade ukpọk. Nte ini akakade, ima inam efe oro akabade edi Ufọkmbono Obio Ubọn̄. Ke 1992, ye un̄wam nditọete ke obio, nnyịn ima ibọp enye ikụre. Nte afo ekemede ndikụt ke ndise odude ke page 24, ufọkmbono nnyịn edi ediye ufọk—ẹyọn̄ọ simen ẹnyụn̄ ẹyet benti, ye isọn̄ itiat ye enyọn̄ ọkọm oro ọsọn̄de idem.
Ndikwọrọ Ikọ nnọ Mbon Oro Ẹnyenede Akpamfia
Ke isua 33 efakutom mi edi itieidụn̄ akpamfia. Etie didie ndikwọrọ ikọ nnọ mbon akpamfia? Mi ke Africa ata ediwak owo ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke kpukpru n̄kpọ ẹto Abasi. Ntre ke ini akpamfia omụmde mmọ, mmọ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke Abasi edi ntak ke ndusụk usụn̄. Ndusụk owo ẹnen̄ede ẹfụhọ ẹban̄a idaha mmọ. Mbon eken ẹyat esịt ẹnyụn̄ ẹdọhọ ẹte: “Kûtịn̄ unọ nnyịn uban̄a Abasi emi enyenede ima ye mbọm. Edieke oro ekpedide akpanikọ, udọn̄ọ emi okpokụre!” Do nnyịn ikot inyụn̄ ikọk ibuot ke James 1:13, emi ọdọhọde ete: ‘Abasi idomoke owo man enye ọduọ.’ Ekem inam an̄wan̄a ntak emi Jehovah ayakde udọn̄ọ otụhọde mme owo, ndien nnyịn iwụt un̄wọn̄ọ esie kaban̄a paradise isọn̄ emi owo ndomokiet mîdidọn̄ọke.—Isaiah 33:24.
Ediwak owo ẹmenam n̄kpọ nte ọfọnde ẹban̄a eti mbụk. Tọn̄ọ nte n̄kedi itienna emi, Jehovah ada mi ndin̄wam se ibede owo 30 ẹsịm uyakidem ye baptism, kpukpru ẹdide mbon akpamfia. Ediwak owo ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ ufọk mmọ ke ẹma ẹkekọk mmọ, ndien ibat ibat owo ẹkpan̄a. Idahaemi nnyịn inyene mme asuanetop Obio Ubọn̄ 18, ndien n̄kpọ nte owo 25 ẹsidụk mme mbono esop kpukpru ini. Owo iba ke otu nnyịn ẹnam utom nte mbiowo, ndien nnyịn imenyene asan̄autom unamutom kiet ye asiakusụn̄ ofụri ini kiet. N̄kop inemesịt didie ntem ndikụt ediwak owo ntre ẹnamde n̄kpọ Jehovah ke edinam akpanikọ idahaemi ke itienna emi! Ke ini n̄kedide mi, mma n̄kop ndịk ke ndidu ikpọn̄, edi Jehovah ọmọdiọn̄ mi ke utịbe utịbe usụn̄.
Idatesịt Edinam N̄kpọ nnọ Nditọete Mi
N̄kọtọn̄ọ ndida ibọk akpamfia toto ke 1960 tutu esịm n̄kpọ nte isua ition ẹmi ẹkebede. Idahaemi idem mi ọsọn̄ ọyọhọ ọyọhọ, ukem nte mbon eken ke esop. Akpamfia ama enịm ndo esie—mma ntaba isọn̄ isọn̄ ukot mi, ndien n̄kemeke ndinen̄ede ubọk mi—edi udọn̄ọ oro ama okụre.
Sia mma n̄kokop nsọn̄idem, ndusụk owo ẹsibụp ntak mmen̄kpọn̄ke itienna mfiak nnyọn̄ ufọk. Ediwak ntak ẹdu ẹnamde ntie, edi akpan ntak kiet edi nte ke nyom ndika iso n̄n̄wam nditọete mi ke ebiet emi. Idatesịt edise mban̄a mme erọn̄ Jehovah akan n̄kpọ ekededi oro ubon mi ekemede ndinọ mi edieke mfiakde nnyọn̄ mbịne mmọ.
Mmenen̄ede n̄kop inemesịt nte ke mma mfiọk Jehovah mbemiso n̄kọfiọkde ke mmenyene akpamfia. Ke ẹsiode oro ẹfep, ekeme ndidi n̄kpokowot idem. Ediwak afanikọn̄ ye mme mfịna ẹdu ke mme isua ẹmi ẹbede, edi idịghe ibọk ekenịm mi uwem—ekedi Jehovah. Ke ini mfiakde n̄kere mban̄a ini edem, mmokop idatesịt; ndien ke ini n̄kerede mban̄a ini iso ke idak Obio Ubọn̄ Abasi, mmokop idatesịt oro akam okponde akan.
[Ekebe ke page 25]
Babru Akpan Ntọt Aban̄ade Akpamfia
Nso ke Enye Edi?
Akpamfia eyomfịn edi udọn̄ọ otode ekpri unam udọn̄ọ oro Armauer Hansen okokụtde ke 1873. Ke ndiwụt ukpono nnọ utom esie, mme dọkta n̄ko ẹkot akpamfia udọn̄ọ Hansen.
Ekpri unam udọn̄ọ oro esibiat mme esịp, mme ọkpọ, enyịn, ye ndusụk ndido. Owo ikopke aba ubiak, ediwak ini ke ubọk ye ukot. Edieke owo mînamke n̄kpọ iban̄a, udọn̄ọ emi ekeme ndibiat owo iso ye ubọk ye ukot. Enye isiwakke ndiwot owo.
Nte Usọbọ Odu?
Mme owo oro ẹnyenede mfefere uduot akpamfia ẹsikop nsọn̄idem ye unana edida usọbọ ekededi. Ẹkeme ndida ibọk nsọbọ n̄kpọsọn̄ uduot esie.
Akpa ibọk ukọk akpamfia, oro ẹkesiode ẹdi ke mme iduọk isua 1950, ẹkekọk udọn̄ọ sụn̄sụn̄ ndien ẹma ẹtetịm ẹnana ufọn koro ekpri unam udọn̄ọ akpamfia ama ọkọri ukeme ndin̄wana ye enye. Ẹma ẹsion̄o mbufa ibọk ẹdi, ndien ọtọn̄ọde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1980, Multi-Drug Therapy (MDT) ama akabade edi usọbọ oro ẹdade ke ofụri ererimbot. Usọbọ emi esịne edida usụn̄ ibọk ita—Dapsone, Rifampicin, ye Clofazimine. Ke adan̄aemi MTD esiwotde ekpri unam udọn̄ọ oro, enye isifiakke idiọn̄ ndo oro ẹma ẹkenenịm.
MTD enen̄ede enyene odudu ke ndikọk udọn̄ọ emi. Nte utịp, ibat mbon akpamfia enen̄ede osụhọde oto miliọn 12 ke 1985 esịm miliọn 1.3 ke ufọt ufọt 1996.
Enye Enyene Odudu Ndibe Owo Adan̄a Didie?
Akpamfia inen̄ekede inyene odudu ndibe owo; ata ediwak owo ẹnyene odudu edin̄wan̄a ye udọn̄ọ oro ọsọn̄de ekem ndin̄wana ye enye. Ke ini enye ebede owo, enye esiwak ndibe mme owo ẹmi ẹdude ke anyan ini ye mbon oro enye omụmde.
Mme dọkta itịmke ifiọk nnennen nte ekpri unam udọn̄ọ oro esisan̄ade odụk owo idem, edi mmọ ẹkere ẹte ke enye esinam ntre ebe ke ikpọkidem m̀mê ibuo.
Idotenyịn Ini Iso
Ke ẹn̄wana ye akpamfia “ndisio enye ofụri ofụri mfep nte mfịna nsọn̄idem ofụri owo” etisịm isua 2000. Emi ọwọrọ ete ke ibat udọn̄ọ akpamfia ke obio ekededi idibehe owo 1 ke 10,000. Ke idak Obio Ubọn̄ Abasi ẹyesio enye ẹfep ofụri ofụri.—Isaiah 33:24.
Mme Ebiet Ẹdade Ẹto: Esop Kaban̄a Nsọn̄idem Ererimbot; Esop Ofụri Ererimbot eke Mme N̄ka Ẹn̄wanade ye Akpamfia; ye Manson’s Tropical Diseases, Nsiondi eke 1996.
[Ekebe ke page 27]
Nte Akpamfia Mfịn Edi Ukem Nte Ekedide Ke Mme Ini Bible?
Mme n̄wed ukpepn̄kpọ ibọkusọbọ mfịn ẹtịn̄ ẹban̄a akpamfia ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄; enyịn̄ eke ifiọk ntaifiọk oro ẹnọde ekpri unam udọn̄ọ oro ẹbuanade edi Mycobacterium leprae. Nte ededi, Bible idịghe n̄wed ukpepn̄kpọ ibọkusọbọ. Mme ikọ Hebrew ye Greek oro ẹkabarede “akpamfia” ke ediwak edikabade Bible ẹnyene se ẹwọrọde ata ntatara ntatara. Ke uwụtn̄kpọ, akpamfia eke Bible ama enyene mme idiọn̄ọ oro ẹkekemede ndikụt idịghe ke idem mme owo ikpọn̄ edi n̄ko ke mme ọfọn̄ ye mme ufọk, n̄kpọ oro ekpri unam udọn̄ọ oro mîsinamke.—Leviticus 13:2, 47; 14:34.
N̄ko-n̄ko, mme idiọn̄ọ ẹdude ke idem mme owo oro ẹdade ẹdiọn̄ọ akpamfia mfịn idịghe ata ukem ukem ye akpamfia oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke mme ini Bible. Ndusụk owo ẹnọ ekikere ẹte ke ekeme ndidi edinam an̄wan̄a emi ọkọn̄ọ ke akpanikọ oro nte ke uduot udọn̄ọ esikpụhọde nte ini ebede. Mbon en̄wen ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke akpamfia oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible etịn̄ aban̄a udịm udịm udọn̄ọ, emi ekemede ndisịne m̀mê nditre ndisịne udọn̄ọ emi M. leprae edide ntak.
Theological Dictionary of the New Testament ọdọhọ ete ke ikọ Greek ye eke Hebrew oro ẹsiwakde ndikabade nte akpamfia “ẹtịn̄ ẹban̄a ukem udọn̄ọ, m̀mê otu udọn̄ọ . . . Ẹkeme ndibụp m̀mê udọn̄ọ emi edi se nnyịn ikotde akpamfia idahaemi. Edi nnennen usụn̄ oro ibọkusọbọ ọdiọn̄ọde udọn̄ọ emi itụkke nte nnyịn isede mme mbụk ẹban̄ade edikọk [mbon akpamfia eke Jesus ye eke mme mbet esie].”
[Ndise ke page 24]
Esop ke an̄wa Ufọkmbono Obio Ubọn̄ ke itienna mbon akpamfia
[Ndise ke page 26]
Isaiah Adagbona ye n̄wan esie, Nimota