Nte Enye Enen̄ede Edi Ukpepn̄kpọ a-Bible?
EDIEKE Abasi-Ita-ke-Kiet ekpedide akpanikọ, ẹkpenyene ndikụt enye in̄wan̄în̄wan̄ ye nte odude ke n̄kemuyo ke Bible. Ntak-a? Koro nte mme apostle ẹkesọn̄ọde, Bible edi ediyarade emi Abasi ayararede idemesie ọnọ ubonowo. Ndien sia nnyịn iyomde ndidiọn̄ọ Abasi man ituak ibuot inọ enye nte enye onyịmede, Bible ekpenyene nditịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ nnọ nnyịn owo oro enye akam edide.
Mme andinịm ke akpanikọ eke akpa isua ikie ẹma ẹnyịme N̄wed Abasi nte ata ediyarade otode Abasi. Se mmọ ẹkenịmde ke akpanikọ ẹkekọn̄ọ do, kpa akpatre odudu. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini apostle Paul ọkọkwọrọde ikọ ọnọ mme owo ke obio Beroea, “mmọ ẹma ẹkop ikọ ke edinyịme esịt, ẹnyụn̄ ẹdụn̄ọde n̄wed Abasi ke usen ke usen, ẹte ifiọk m̀mê mme ikọ oro ẹkem ntre.”—Utom 17:10, 11.
Nso ke mme ọwọrọetop ikọt Abasi ke ini oro ẹkekama nte itie odudu mmọ? Utom Mme Apostle 17:2, 3 asian nnyịn ete: “Nte ido Paul edide, . . . enye osio ikọ ke n̄wed Abasi ada ebuen ikọ ye mmọ.”
Jesus ke idemesie ama onịm uwụtn̄kpọ ke ndida N̄wed Abasi nte isọn̄ kaban̄a ukpepn̄kpọ esie, ọdọhọde ndien ndien ete: “Ẹma ẹwet ẹte.” “Enye . . . asian se ẹketịn̄de ẹban̄a Enye ke idemesie ke ofụri N̄wed Abasi ọnọ mmọ.”—Matthew 4:4, 7; Luke 24:27.
Ntre Jesus, Paul, ye mme andinịm ke akpanikọ eke akpa isua ikie ẹma ẹkama N̄wed Abasi nte itiat idakisọn̄ ukpepn̄kpọ mmọ. Mmọ ẹma ẹdiọn̄ọ ẹte ke “kpukpru n̄wed, eke ẹdade odudu spirit Abasi ẹwet, ẹnyụn̄ ẹdi se ifọnde ndida n̄kpep owo n̄kpọ, nnyụn̄ nsua nnọ owo, nnyụn̄ nnam owo ẹsan̄a nte enende, nnyụn̄ nteme owo edinen ido; man owo Abasi enyene ọyọhọ ifiọk, onyụn̄ eben̄e idem ke kpukpru nde ndinam eti utom ekededi.”—2 Timothy 3:16, 17; se n̄ko 1 Corinth 4:6; 1 Thessalonica 2:13; 2 Peter 1:20, 21.
Sia Bible ekemede ‘ndinen̄ede n̄kpọ mbon,’ enye nte an̄wan̄ade ekpenyene ndiyarade ntọt aban̄ade n̄kpọ oro edide ata n̄wọrọnda n̄kpọ nte ẹdọhọde Abasi-Ita-ke-Kiet edide. Edi nte mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ye mme ewetmbụk eset ke idemmọ ẹdọhọ ke enye edi in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ a-Bible?
“Abasi-Ita-ke-Kiet” ke Bible?
N̄WED mbon Protestant kiet ọdọhọ ete: “Ikọ oro Abasi-Ita-ke-Kiet idụhe ke Bible . . . Enye ke mbemiso ikodụhe ke ukpepn̄kpọ ufọkederi tutu ke ọyọhọ isua ikie 4.” (The Illustrated Bible Dictionary) Ndien n̄wed Catholic kiet ọdọhọ ete ke Abasi-Ita-ke-Kiet “idịghe . . . ikọ Abasi nnennen nnennen.”—New Catholic Encyclopedia.
The Catholic Encyclopedia ọdọhọ n̄ko ete: “Ke N̄wed Abasi, ikọ ndomokiet idụhe kan̄a emi ẹdade ẹtan̄ Ndisana Owo Ita ẹdian kiet. Ẹkebemiso ẹkụt ikọ oro τρίας [triʹas] (emi ẹkabarede ikọ Latin oro trinitas ẹto) ke Theophilus eke Antioch ke n̄kpọ nte A. D. 180. . . . Ibio ini ke oro ebede enye ama odu ke uduot Latin esie nte trinitas ke Tertullian.”
Nte ededi, emi ke idemesie idịghe uyarade nte ke Tertullian ama ekpep Abasi-Ita-ke-Kiet. Uwetn̄kpọ Catholic oro Trinitas—A Theological Encyclopedia of the Holy Trinity, ke uwụtn̄kpọ, etịn̄ ete ke mbon en̄wen ẹma ẹda ikọ Tertullian ẹtịn̄ ẹban̄a Abasi-Ita-ke-Kiet ke ukperedem. Ekem enye odụri owo utọn̄ ete: “Edi owo ikemeke ndinam usọp usọp ubiere mban̄a nte ẹkamade ikọ, koro enye mîdaha ikọ emi itịn̄ iban̄a ukpepn̄kpọ ido ukpono eke Abasi-Ita-ke-Kiet.”
Uyarade N̄wed Abasi eke Usem Hebrew
KE ADAN̄AEMI ikọ oro “Abasi-Ita-ke-Kiet” mîdụhe ke Bible, ke nsụhọde n̄kaha, ndi ẹkpep ekikere Abasi-Ita-ke-Kiet in̄wan̄în̄wan̄ ke Bible? Ke uwụtn̄kpọ, nso ke N̄wed Abasi eke Usem Hebrew [“Akani Testament”] ayararede?
The Encyclopedia of Religion onyịme ete: “Mfịn, mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹnyịme ẹte ke ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet idụhe ke Bible eke Usem Hebrew.” Ndien New Catholic Encyclopedia ọdọhọ n̄ko ete: “Owo ikpepke ukpepn̄kpọ Edisana Abasi-Ita-ke-Kiet ke A[kani] T[estament].”
Ukem ntre, ke n̄wed esie oro The Triune God, Jesuit Edmund Fortman onyịme ete: “Akani Testament . . . itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet in̄wan̄în̄wan̄ m̀mê ke ndamban̄a usụn̄ oro ẹyomde inọ nnyịn iban̄a Abasi Mbuot Ita emi edide Ete, Eyen ye Edisana Spirit. . . . Uyarade ndomokiet idụhe nte ke andiwet edisana uwetn̄kpọ ekededi ama akam ekekere aban̄a edidu [Abasi-Ita-ke-Kiet] ke Ibuot Abasi kiet. . . . Idem ndikan n̄kokụt mme ekikere m̀mê mbiet n̄kpọ m̀mê ‘mme ndịbe idiọn̄ọ’ owo ita eke abasi-Ita-ke-Kiet [“Akani Testament”] edi edinam n̄kpọ mbe ikọ ye uduak mme andiwet edisana uwetn̄kpọ.”—Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.
Ndidụn̄ọde N̄wed Abasi eke Usem Hebrew ke idemmọ eyesọn̄ọ utịn̄ikọ emi. Ntre, in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet idụhe ke mme akpa n̄wed 39 eke Bible oro anamde ata N̄wed Abasi eke Usem Hebrew.
Uyarade N̄wed Abasi eke Usem Greek
ỌFỌN, ndien, ndi N̄wed Abasi eke Christian Usem Greek (“Obufa Testament”) etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ aban̄a Abasi-Ita-ke-Kiet?
The Encyclopedia of Religion ọdọhọ ete: “Mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹnyịme n̄ko ẹte ke in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet isịneke ke Obufa Testament.”
Jesuit Fortman ọdọhọ ete: “Mme andiwet Obufa Testament . . . inọhọ nnyịn akpan m̀mê n̄kpọ oro ẹkerede-kere iban̄a ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet, in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ oro nte ke Abasi kiet esịne ndisana owo ita oro ẹdide n̄ka n̄ka idụhe. . . . Idụhe ebiet oro nnyịn ikemede ndikụt ukpepn̄kpọ mme okpono Abasi-Ita-ke-Kiet ekededi emi nsio nsio owo ita ke uduot Abasi ẹdude ke ukem ibuot kiet.”
The New Encyclopædia Britannica etịn̄ ete: “Ikọ oro Abasi-Ita-ke-Kiet m̀mê in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ ntre idụhe ke Obufa Testament.”
Bernhard Lohse ọdọhọ ke A Short History of Christian Doctrine ete: “Adan̄a nte Obufa Testament abuanade, owo ikwe ata ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet ke esịt esie.”
The New International Dictionary of New Testament Theology etịn̄ ukem ntre ete: “O[bufa] T[estament] isịneke ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet oro ọkọride-kọri mi. ‘Bible inyeneke ikọ uyarade nte ke Ete, Eyen, ye Edisana Spirit ẹdi ukem n̄kpọ’ [ntre ke Karl Barth, ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Protestant, ọkọdọhọ].”
Prọfesọ E. Washburn Hopkins ke Yale University ọsọn̄ọ ete: “Jesus ye Paul nte an̄wan̄ade ikọfiọkke n̄kpọ ndomokiet iban̄a ukpepn̄kpọ abasi-Ita-ke-Kiet; . . . mmọ itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a enye.”—Origin and Evolution of Religion.
Ewetmbụk eset oro, Arthur Weigall ọdọhọ ete: “Akananam Jesus Christ isiakke utọ utịben̄kpọ oro, ndien ebiet ndomokiet idụhe ke Obufa Testament oro ikọ oro ‘Abasi-Ita-ke-Kiet’ odude. Ufọkederi akakam ada ekikere oro enyene ke isua ikie ita ama ekebe tọn̄ọ nte Ọbọn̄ nnyịn akakpa.”—The Paganism in Our Christianity.
Ntre, n̄wed 39 eke N̄wed Abasi eke Usem Hebrew m̀mê n̄wed ewụhọ oro esịnede n̄wed odudu spirit 27, kpa N̄wed Abasi eke Christian Usem Greek ikpepke in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ baba kiet iban̄a Abasi-Ita-ke-Kiet.
Mme Akpa Christian Ẹma Ẹkpep?
NDI mme akpa Christian ẹma ẹkpep Abasi-Ita-ke-Kiet? Tịmfiọk utịn̄ikọ mme ewetmbụk eset ye mme ekpep ido ukpono oro ẹtienede mi:
“Akani Ido Ukpono Christ ikenyeneke in̄wan̄în̄wan̄ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet utọ nte enyeoro ẹkeditatde ke ukperedem ke mme ikọ mbuọtidem.”—The New International Dictionary of New Testament Theology.
“Nte ededi, mme akpa Christian ke akpa ikekere-ke-kere ndida ekikere [Abasi-Ita-ke-Kiet] ndian ke mbuọtidem mmọ. Mmọ ẹkeyak utuakibuot mmọ ẹnọ Abasi emi edide Ete ye Jesus Christ, Eyen Abasi, mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ . . . Edisana Spirit; edi owo ikekereke ke mbita ẹmi ẹdi ata Abasi-Ita-ke-Kiet, ẹdi ukem ukem ẹnyụn̄ ẹdiana Kiet.”—The Paganism in Our Christianity.
“Ka ntọn̄ọ ntọn̄ọ mbuọtidem Christian ikedịghe ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet . . . Ikonyụn̄ idịghe ntre ke eyo mme apostle ye ke eyo mme apostle ama ekebe, nte ẹwụtde ke O[bufa] T[estament] ye mme akpa uwetn̄kpọ Christian eken.”—Encyclopædia of Religion and Ethics.
“Owo ikọsọn̄ọke iwụk utịn̄ikọ oro ‘Abasi kiet ke Owo Ita,’ ke akpanikọ owo ikadaha enye ke ofụri ofụri idisịn ke uwem Christian ye editiene oro ẹketienede mbuọtidem emi, mbemiso osịmde ọyọhọ isua ikie 4. . . . Ke otu mme Ewetn̄wed Ido Ukpono, n̄kpọ baba kiet ikodụhe oro akam ekperede utọ ekikere m̀mê ubiere oro.”—New Catholic Encyclopedia.
Se Mme Ewetn̄wed Ido Ukpono Ẹkekpepde Mbemiso Esop Nicaea
ẸDỌHỌ ke Mme Ewetn̄wed ido ukpono ẹkedude mbemiso esop Nicaea ẹkeda mme ekpep ido ukpono usụn̄ ke mme akpa isua ikie ke Christ ama akamana. Se mmọ ẹkekpepde ẹdi n̄kpọ udọn̄.
Justin Martyr, emi akakpade ke n̄kpọ nte 165 C.E., okokot Jesus emi okodude uwem mbemiso edide owo, angel oro ẹkebotde-bot, emi “okpụhọrede ye Abasi emi akanamde kpukpru n̄kpọ.” Enye eketịn̄ ete ke Jesus ekedi usụhọde owo ọnọ Abasi ndien “akananam enye inamke n̄kpọ ndomokiet ke mîbọhọke se Andibot . . . okoyomde enye anam onyụn̄ etịn̄.”
Irenaeus, emi akakpade ke n̄kpọ nte 200 C.E., ọkọdọhọ ete ke Jesus emi okodude uwem mbemiso edide owo okodu san̄asan̄a ọkpọn̄ Abasi, ama onyụn̄ osụhọde akan enye. Enye ama owụt ete ke Jesus idịghe n̄ka ye “n̄kukụre ye ata Abasi kierakiet,” emi edide “n̄kon̄ n̄kan ọnọ kpukpru owo, emi owo en̄wen mînyụn̄ idụhe ke ẹsiode enye ẹfep.”
Clement eke Alexandria, emi akakpade ke n̄kpọ nte 215 C.E., okokot Jesus emi okodude uwem mbemiso edide owo, “edibot-n̄kpọ” edi okokot Abasi “se owo mîbotke-bot ye se mîkpaha ye n̄kukụre Abasi akpanikọ.” Enye ọkọdọhọ ete ke Eyen “edi udiana ọnọ n̄kukụre Ete oro enyenede odudu akan,” edi idịghe n̄ka ye enye.
Tertullian, emi akakpade ke n̄kpọ nte 230 C.E., ama ọnọ mme owo ukpep aban̄a n̄kon̄ n̄kan idaha Abasi. Enye ọkọdọhọ ete: “Ete okpụhọde ye Eyen [owo en̄wen], kpasụk nte enye okponde akan; kpasụk nte andibon okpụhọrede ye enyeemi ẹbonde; enyeemi osiode owo ọdọn̄ okpụhọrede ye owo emi ẹsiode ẹdọn̄.” Enye n̄ko ọkọdọhọ ete: “Ini ama odu oro Eyen mîkodụhe. . . . Mbemiso ẹbotde kpukpru n̄kpọ, Abasi okodu ikpọn̄.”
Hippolytus, emi akakpade ke n̄kpọ nte 235 C.E., ọkọdọhọ ete ke Abasi edi “Abasi kiet, akpa ye Kiet kpọt, Andinam ye Ọbọn̄ kpukpru owo,” emi “mîkenyeneke n̄kpọ ndomokiet oro edide n̄ka ke emana [ukem isua emana] ye enye . . . Edi enye ekedi owo Kiet, san̄asan̄a owo ke idemesie; emi, otode uduak esie, anamde se mîkodụhe akpa edidu,” utọ nte edibot oro ẹkebotde Jesus emi okodude uwem mbemiso edide owo.
Origen, emi akakpade ke n̄kpọ nte 250 C.E., ọkọdọhọ ete ke “Abasi ye Eyen ẹdi owo iba . . . n̄kpọ iba ke se mmọ ẹdide,” ndien ke “ẹmende ẹdomo ye Ete, [Eyen] edi ata ekpri un̄wana.”
Ke etịn̄de ibio ibio aban̄a uyarade eke mbụk emi, Alvan Lamson etịn̄ ke The Church of the First Three Centuries ete: “Ọsọ ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet eke eyomfịn . . . inyeneke ibetedem ndomokiet ke ikọ Justin [Martyr]: ndien se ẹkụtde emi ekeme nditara n̄kosịm kpukpru Mme Ewetn̄wed ido ukpono mbemiso esop Nicaea; oro edi, kpukpru mme ewetn̄wed Christian ẹmi ẹkedude ẹsịm isua ikie ita ke Christ ama akamana. Edi akpanikọ, mmọ ẹsitịn̄ ẹban̄a Ete, Eyen, ye . . . edisana Spirit, edi idịghe nte ke ẹdi ukem ukem, idịghe nte ukem ibat n̄kpọ kiet, idịghe nte owo Ita ke Kiet, ke usụn̄ ekededi oro mme ekpep ukpepn̄kpọ Abasi-Ita-ke-Kiet ẹdade enye mfịn. Ke akpanikọ, edi ata isio isio ye oro.”
Ntre, uyarade Bible ye eke mbụk eset anam an̄wan̄a nte ke owo ikọdiọn̄ọke Abasi-Ita-ke-Kiet ke ofụri ini Bible ye ediwak isua ikie ke oro ebede.
[Se ẹwetde ke ikpọ abisi ke page 7]
“Uyarade ndomokiet idụhe nte ke andiwet edisana uwetn̄kpọ ekededi ama akam ekekere aban̄a edidu [Abasi-Ita-ke-Kiet] ke Ibuot Abasi kiet.”—The Triune God