Ibuot Usụkkiet

Ndinam N̄kpọ ye Mme Owo Nte Abasi Oyomde

1-3. (a) Nso ke ediwak Christian ẹkeme nditi mban̄a Tyre eset? (b) Nso ediomi ke Edidem Hiram okodụk ye Israel? (c) Nso ke nnyịn idineme iban̄a Tyre?

NSO isidụk fi ekikere ke ini okopde nte ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a Tyre eset? Ediwak Christian ẹyeti nte ntịn̄nnịm ikọ okosude ke ini Akwa Alexander akatan̄de n̄kpọ ke n̄wụre obio Tyre ada esịn ebọp oro ẹkesan̄ade ẹkesịm obufa isuo Tyre, onyụn̄ osobode enye. (Ezekiel 26:4, 12; Zechariah 9:3, 4) Edi ndi ndikop ẹtịn̄de ẹban̄a Tyre esinam fi ekere nte akpanamde n̄kpọ ye nditọete fo eke spirit m̀mê mbon en̄wen ye nte mîkpanaha afo anam n̄kpọ ye mmọ?

² Ntak emi ẹkesobode Tyre? “Ke ntak emi Tyre [ọkọsọn̄de] ibuot utịm ikata, . . . ke ntak emi mmọ [ẹkeyakde] ofụri mbon ntan̄mfep ẹsịn Edom ke ubọk, ye ke ntak emi mmọ mîketịghi ediomi nditọete. Ndien nyekịm ikan̄ ke ibibene Tyre.” (Amos 1:9, 10) Ke eset, Edidem Hiram emi akakarade Tyre ama ọfọn ido ye David onyụn̄ ọnọ n̄kpọ ubọpufọk ẹda ẹbọp temple Solomon. Solomon ama odụk ediomi ye Hiram onyụn̄ ọnọ enye mme obio ke Galilee. Hiram okokot Solomon “eyenete mi.” (1 Ndidem 5:1-18; 9:10-13, 26-28; 2 Samuel 5:11) Ke ini Tyre “mîketịghi ediomi nditọete,” okonyụn̄ anyamde ndusụk ikọt Abasi esịn ke ufụn, Jehovah ama okụt se Tyre akanamde.

³ Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto Abasi ndikebiere ikpe nnọ mbon Canaan emi ẹkedụn̄de ke Tyre ke ntak emi mmọ ẹkesọn̄de ido ye ikọt Abasi? Akpan ukpepn̄kpọ oro odude aban̄a nte nnyịn inamde n̄kpọ ye nditọete nnyịn eke spirit. Ke mme ibuot oro ẹkebemde iso ke n̄wed emi, nnyịn ima ikụt ndusụk item oro prọfet 12 oro ẹkenọde ẹban̄a nte ikpanamde n̄kpọ ye mme owo, utọ nte ndinam se inende ke ini inamde mbubehe, nnyụn̄ ndu edisana uwem. Edi n̄wed 12 oro ẹtịn̄ n̄kpọ efen efen ẹban̄a nte Abasi oyomde nnyịn inam n̄kpọ ye mme owo.

KÛDARA UBAN̄A AFANIKỌN̄ OWO EFEN

4. Didie ke mbon Edom ẹkedi “nditọete” Israel, edi mmọ ẹkenam n̄kpọ didie ye “nditọete” mmọ?

⁴ Afo emekeme ndikpep n̄kpọ nto ubiomikpe oro Abasi okobiomde Edom, kpa idụt emi okodude ekpere Israel: “Afo ukpakadaha-da use ke usen eyenuka, ke usen ukụt esie; ukpokonyụn̄ udatke esịt uban̄a nditọ Judah ke usen oro ẹkesobode mmọ.” (Obadiah 12) Anaedi mbon Tyre ẹkedi “nditọete” Israel ke ntak mbubehe oro mmọ ẹkenamde ye Israel, edi mbon Edom ẹkedi ata “nditọete” Israel, sia mmọ ẹketode ubon Esau emi ekedide amanamba ye Jacob. Jehovah ke idemesie okokot mbon Edom, “nditọete” Israel. (Deuteronomy 2:1-4) Ntre, mbon Edom ndikadara ke ini mme Jew ẹkesobode afanikọn̄ ke ubọk mbon Babylon ama enen̄ede owụt nte mmọ ẹkesuade mme Jew.—Ezekiel 25:12-14.

5. Ke nso idaha ke nnyịn ikeme ndinyene ukem edu mbon Edom?

⁵ Ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke Abasi ikamaha nte mbon Edom ẹkenamde n̄kpọ ye nditọete mmọ emi ẹkedide mme Jew. Edi nnyịn imekeme ndibụp ite, ‘Didie ke Abasi edise usụn̄ oro nnamde n̄kpọ ye nditọete mi?’ N̄kpọ kiet oro ikpekerede iban̄a ekpedi nte nnyịn isisede inyụn̄ inamde n̄kpọ ye eyenete ke ini mfịna odude. Ke uwụtn̄kpọ, yak idọhọ ke ekemmọ Christian edue fi mîdịghe enyene mfịna ye iman fo. Edieke afo “enyenede ntak nditọhọ” ye enye, ndi ayada enye udu, utu ke ndifre mban̄a mfịna oro m̀mê ndinam emem? (Colossae 3:13; Joshua 22:9-30; Matthew 5:23, 24) Ndinam ntre oyotụk nte afo anamde n̄kpọ ye eyenete oro; afo emekeme nditre nditie ufan ufan ye enye, umaha ndisan̄a n̄kpere enye mîdịghe etịn̄ idiọk ikọ aban̄a enye. Ke ndifiak ntat uwụtn̄kpọ oro, yak idọhọ ke nte ini akade eyenete oro akanam idiọkn̄kpọ, ndusụk oyom mbiowo esop ẹnọ enye item m̀mê edinen̄ede. (Galatia 6:1) Ndi afo eyenyene ukem edu mbon Edom onyụn̄ adara ke ini afanikọn̄ esịmde eyenete oro? Nso ke Abasi okpoyom afo anam?

6. Nso ke Micah 7:18 ọdọhọ nnyịn inam emi okpụhọrede ye se Zechariah 7:10 etịn̄de?

⁶ Jehovah ama anam Zechariah asian nnyịn se Enye mîmaha, ete nnyịn ‘ikûduak idiọk ke esịt nnyịn iban̄a kiet eken.’ (Zechariah 7:9, 10; 8:17) Item emi enen̄ede odot ke ini ikerede ke eyenete edue nnyịn m̀mê edue owo ke ubon nnyịn. Ke mme utọ idaha oro, emem utom ‘ndiduak idiọk ke esịt nnyịn,’ ndien ekem iwụt emi ke nte inamde n̄kpọ. Edi Abasi oyom nnyịn ikpebe eti uwụtn̄kpọ imọ. Ti ete ke Micah ekewet ete ke Jehovah edi enye emi “efende ndudue onyụn̄ adahadedo ke idiọkn̄kpọ.”a (Micah 7:18) Didie ke nnyịn ikeme ndinanam emi?

7. Ntak emi nnyịn ikpemekde ndifre mban̄a ndudue mbon efen?

⁷ Se ẹkenamde nnyịn m̀mê iman nnyịn ekeme ndibiak nnyịn, edi se ẹkenamde oro ọdiọk didie? Bible etịn̄ nte ẹkpenamde emem, idem ke ini eyenete anamde nnyịn idiọkn̄kpọ. Edi ediwak ini, mfọnn̄kan n̄kpọ esidi ndifre mban̄a ndudue m̀mê idiọkn̄kpọ oro ẹkenamde nnyịn, ‘ndidahado nnọ.’ Bụp idemfo ete: ‘Ndi emi edi kiet ke otu utịm ike-77 oro nnyenede ndifen nnọ enye? Ntak emi mmemfreke mban̄a n̄kpọ emi?’ (Matthew 18:15-17, 21, 22) Idem ọkpọkọm etie fi idahaemi nte ke ndudue oro okpon, ndi edisụk okpon ntre ke isua tọsịn kiet ke iso? Kpep akpan n̄kpọ to se ẹtịn̄de ke Ecclesiastes 5:20 ẹban̄a nte anamutom okopde inem udia ye mmịn: “Enye idiwakke nditi mme usen uwem esie, koro ata Abasi anamde esịt esie ọyọhọ ye idara.” Nte owo oro esịnde esịt ke inemesịt oro enye osụk okopde, enye efre aban̄a mme mfịna uwem oro enye osobode ke usen ke usen. Ndi nnyịn imekeme ndinyene utọ edu oro? Edieke isịnde esịt ke idatesịt oro inyenede ke otu idem nnyịn nte nditọete Christian, iyekeme ndifre mban̄a mme mfịna oro ẹfịnade nnyịn ke ibio ini, emi nnyịn mîditịghi ke obufa ererimbot. Oro enen̄ede ọfọn akan ndidara ke ini owo osobode mfịna m̀mê nditi ndudue oro owo akanamde.

TỊN̄ AKPANIKỌ NỌ MBON EN̄WEN

8. Ini ewe ke ekeme ndisọn̄ nnyịn nditịn̄ akpanikọ?

⁸ N̄wed emi prọfet 12 oro ẹkewetde ẹwụt n̄ko ke Abasi oyom nnyịn itịn̄ akpanikọ ke se ededi oro nnyịn inamde. Edi akpanikọ nte ke nnyịn imesisịn ifịk itịn̄ ‘akpanikọ eti mbụk’ inọ mme owo. (Colossae 1:5; 2 Corinth 4:2; 1 Timothy 2:4, 7) Edi ekeme ndinen̄ede nsọn̄ nditịn̄ akpanikọ ke kpukpru n̄kpọ ke ini inemede nneme ye mbonubon nnyịn ye nditọete nnyịn eke spirit iban̄a nsio nsio n̄kpọ ye nsio nsio idaha. Ntak edide ntre?

9. Ini ewe ke nnyịn ikeme ndisobo idomo editịn̄ se mîdịghe ofụri akpanikọ, edi nso ke nnyịn ikpobụp idem nnyịn?

⁹ Anie ke otu nnyịn akanam mîtịn̄ke ikọ mîdịghe anam n̄kpọ oro mîfọnke ndien ekem ẹkot enye ẹwụt? Anaedi bụt ama anam nnyịn mîdịghe esịt obiom nnyịn. N̄kpọ ntre ekeme ndinam owo akan̄ ndudue oro enye akanamde mîdịghe oyụrọde akpanikọ man ofụk ndudue oro m̀mê anam etie nte ke idiọkke. Mîdịghe edieke ikanamde n̄kpọ emi anamde nnyịn bụt nditịn̄, nnyịn imekeme nditre nditịn̄ kpukpru se iketịbede, idomo ndidiọn̄ ikọ nnyịn man ikûyarade kpukpru n̄kpọ. Ntem, akpanikọ ekeme ndisịne ke se nnyịn itịn̄de, edi itịn̄ enye ke usụn̄ oro edin̄wan̄ade owo ke ata isio isio usụn̄. Kpa ye oro emi mîdịghe ata usu nsu emi edide ọsọ ke ererimbot mfịn, ndi enye enen̄ede owụt ke nnyịn owo ‘kiet kiet imetịn̄ akpanikọ inọ mbọhọidụn̄,’ m̀mê eyenete nnyịn? (Ephesus 4:15, 25; 1 Timothy 4:1, 2) Ke ini Christian etịn̄de ikọ ke usụn̄ oro esịt esie ọdọhọde enye ke enye otụn nditọete usụn̄, anamde mmọ ẹnịm se mîdịghe akpanikọ, m̀mê se mînenke, afo ekere ke Abasi ese enye didie?

10. Nso ke mme prọfet ẹtịn̄ ẹban̄a edinam oro ekedide ọsọ ke Israel ye Judah eset?

¹⁰ Mme prọfet oro ẹma ẹfiọk ẹte ke ndusụk ini iren ye iban oro ẹma ẹkeyak idem ẹnọ Jehovah ẹsitre ndinam se enye oyomde oto mmọ. Hosea ama etịn̄ nte Abasi ekesede ndusụk owo ke eyo esie, ete: “Nsobo eyesịm mmọ koro mmọ ẹduede mi! Edi ami n̄kafak mmọ, edi mmọ ẹsu nsu ẹdian mi.” Ke adianade ye edisu ata nsu ndian Jehovah, ndusụk owo ẹma ‘ẹsisụn̄i isụn̄i ẹnyụn̄ ẹbian̄a abian̄a,’ eyedi ẹyụrọrede akpanikọ man ẹtụn mbon en̄wen usụn̄. (Hosea 4:1, 2; 7:1-3, 13; 10:4; 12:1) Hosea eketie ke Samaria, kpa obio ubọn̄ edem edere, ewet ikọ oro. Ndi n̄kpọ ama ọfọn ke Judah akan? Micah asian nnyịn ete: “Mbon inyene esie [ẹyọhọ] ye afai, mme andidụn̄ ke enye ẹnyụn̄ ẹsu nsu, edeme mmọ onyụn̄ abian̄a abian̄a ke inua mmọ.” (Micah 6:12) Ọfọn nnyịn ifiọk ke mme prọfet oro ẹma ẹsua “abian̄a” ye mbon oro ‘edeme mmọ akabian̄ade abian̄a ke inua mmọ.’ Ntre, idem mme Christian oro mîdikohokoi isu nsu ẹkeme ndibụp ẹte: ‘Ndi ekeme ndidi mmesibian̄a abian̄a, mîdịghe ndi edeme mi esibian̄a abian̄a ke inua mi ndusụk ini? Nso ke Abasi oyom nnam kaban̄a emi?’

11. Nso ke mme prọfet oro ẹtịn̄ ndiwụt utọ ikọ oro Abasi oyomde nnyịn isitịn̄?

¹¹ Ke n̄kan̄ eken, Abasi ama anam mme prọfet oro ẹtịn̄ nti edu oro enye oyomde oto nnyịn in̄wan̄-in̄wan̄. N̄wed Zechariah 8:16 ọdọhọ ete: “Mme n̄kpọ emi ke mbufo ẹdinam: Ẹtịn̄ akpanikọ ẹnọ kiet eken. Ẹkpe ikpe mbufo ke akpanikọ ye ke emem ke mme inuaotop mbufo.” Ke eyo Zechariah, mme inuaotop ẹkedi an̄wa obio oro mbiowo ẹkesitiede ẹkpe ikpe. (Ruth 4:1; Nehemiah 8:1) Edi, Zechariah ikọdọhọke ke utọ idaha oro kpọt ke ẹkpetịn̄ akpanikọ. Ana nnyịn itịn̄ akpanikọ ke eferife, edi ẹsịn udọn̄ n̄ko ẹnọ nnyịn ẹte: “Ẹtịn̄ akpanikọ ẹnọ kiet eken.” Emi esịne nditịn̄ akpanikọ ke ufọk nnyịn ke ini itịn̄de ikọ ye nsan̄a ndọ nnyịn m̀mê n̄kpet n̄kpet iman nnyịn. Esịne n̄ko nnyịn nditịn̄ akpanikọ ke nneme oro inemede ke usen ke usen ye nditọete nnyịn eke spirit, edide ineme iso ye iso, ke telefon, m̀mê ke usụn̄ unyene nneme efen ekededi. Mmọ ẹnen̄ede ẹnyene ntak ndidori enyịn ke se nnyịn itịn̄de inọ mmọ edi akpanikọ. Mme ete ye eka emi ẹdide Christian ẹkpenyene ndisọn̄ọ nnam nditọ mmọ ẹfiọk ke enen̄ede oyom mmọ ẹfep usu nsu. Ntem, nte mme uyen ẹsụk ẹkọride, mmọ ẹyefiọk ke Abasi oyom mmimọ ifep edeme abian̄a inyụn̄ itịn̄ ata akpanikọ.—Zephaniah 3:13.

12. Nso nti n̄kpọ ke nnyịn ikeme ndikpep nto mme n̄wed oro mme prọfet oro ẹkewetde?

¹² Uyen m̀mê akwa owo oro ẹsimade nditịn̄ akpanikọ anam item Zechariah emi ọdọhọde: “Ẹma akpanikọ ye emem.” (Zechariah 8:19) N̄ko kop se Malachi eketịn̄de aban̄a uwụtn̄kpọ oro Jehovah okokụtde nte Eyen Esie enịmde: “Ibet akpanikọ okodu enye ke inua, owo ikonyụn̄ ikwe baba ukwan̄n̄kpọ kiet ke n̄kpọkinua esie. Enye akasan̄a ye ami ke emem ye ke edinen ido.” (Malachi 2:6) Ukem se Jehovah oyomde nnyịn inam edi oro. Ti ete ke nnyịn imenyene ofụri Ikọ esie idahaemi, esịnede se prọfet 12 oro ẹkewetde ye kpukpru n̄kpọ oro nnyịn ikemede ndikpep nto mme n̄wed oro.

FEP AFAI KE SE EDEDI ORO AFO ANAMDE

13. N̄wed Micah 6:12 ọdọhọ ke ewe mfịna efen okodu?

¹³ N̄wed Micah 6:12 asian nnyịn ete ke usụn̄ kiet oro ikọt Abasi ke eset ẹkenamde n̄kpọ ye mbon en̄wen ke idiọk usụn̄ edi nte ke mmọ ẹma “ẹsu nsu, edeme mmọ onyụn̄ abian̄a abian̄a ke inua mmọ.” Edi ufan̄ikọ oro etịn̄ akamba mfịna efen oro okodude. Enye etịn̄ ete ke ‘mbon inyene ẹkeyọhọ ye afai.’ Didie ke oro eketịbe, ndien nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto oro?

14, 15. Nso mbụk afai ke ẹkop ẹban̄a mme idụt oro ẹkedude ẹkan ikọt Abasi ẹkụk?

¹⁴ Kere utọ etop oro ndusụk idụt oro ẹkedude ẹkpere ikọt Abasi ẹkewọrọde. Assyria okodu ke edere edere n̄kan̄ usiahautịn, ndien ibuot obio esie ekedi Nineveh emi Nahum ekewetde aban̄a ete: “Mbọm obio emi ọduọkde iyịp. Enye ọyọhọ ye abian̄a ye n̄wo. Enye itreke ndimụm se atade!” (Nahum 3:1) Ẹkediọn̄ọ mbon Assyria nte mbon oro ẹkesin̄wanade ibak ibak ekọn̄, ẹkesinyụn̄ ẹfiomode mbuotekọn̄—mmọ ẹma ẹsifọp ndusụk mbon n̄kpọkọbi mîdịghe ẹyan̄ade mmọ ikpaidem ke ini mmọ mîkam ikpaha, ẹtịbi ndusụk mmọ enyịn, mîdịghe ẹsibe ibuo, utọn̄, m̀mê nnuenubọk. N̄wed oro Gods, Graves, and Scholars ọdọhọ ete: “Mme owo ẹkenen̄ede ẹdiọn̄ọ mbon Nineveh nte mme owotowo, mme obụme mbụme, mbon ufịk, ye mbon oro ẹsisabarede mbon mmemidem; ke ekọn̄ ye ke kpukpru orụk afai.” Enyene owo oro okokụtde (onyụn̄ ekeme ndidi ama etiene abuana ke) afai oro. Ke edidem Nineveh ama okokop etop Jonah, enye ama ọdọhọ ikọt esie ete: “Yak mmọ ẹsịne ọfọn̄ ntuan̄a ke idem, owo ye ufene; yak mmọ ẹnyụn̄ ẹfiori ke ọkpọsọn̄ uyo ẹkot Abasi, mmọ kiet kiet ẹnyụn̄ ẹfiak edem ẹkpọn̄ idiọk usụn̄ mmọ ye afai emi odude mmọ ke ubọk.”—Jonah 3:6-8.b

¹⁵ Idịghe ke Assyria kpọt ke ẹkesinam enyene-ndịk afai. Ẹma ẹnọ Edom emi okodude ke usụk usụk edem usiahautịn Judah utịp n̄ko. Ntak-a? “Edom [ayakabade] wilderness emi anade ndon, ke ntak afai emi mmọ ẹkenamde nditọ Judah, ẹkenyụn̄ ẹduọkde iyịp owo eke mîduehe ke isọn̄ mmọ.” (Joel 3:19) Ndi mbon Edom ẹma ẹnam n̄kpọ ẹban̄a ntọt oro ẹnyụn̄ ẹtre afai? Ke n̄kpọ nte isua ikie iba ẹma ẹkebe, Obadiah ama ewet ete: “Idem eyenyek n̄kpọsọn̄ owo fo, O Teman [obio Edom], . . . Ke ntak afai oro afo akadade etiene Jacob eyenuka, . . . ẹyenyụn̄ ẹsịbe fi ẹfep ke nsinsi.” (Obadiah 9, 10) Edi nso kaban̄a ikọt Abasi?

16. Nso mfịna ke Amos ye Habakkuk ẹnam nnyịn ifiọk nte okodude ke eyo mmọ?

¹⁶ Amos ama etịn̄ nte n̄kpọ eketiede ke Samaria, kpa ibuot obio ubọn̄ edem edere, ete: “‘Ẹse ekese ndutịme emi ẹsịnde ke esịt esie ye n̄wo emi ẹwode ke esịt esie. Mmọ inyụn̄ ifiọkke ndinam se inende,’ uyo Jehovah edi emi, ‘mmọ emi ẹkọde afai ye mbụme ẹbon.’” (Amos 3:9, 10) Afo emekeme ndikere ke n̄kpọ ama okpụhọde ke Judah emi temple Jehovah okodude. Edi Habakkuk emi okodụn̄de ke Judah ama obụp Abasi ete: “Adan̄a didie ke ndiseme n̄kot fi nyom un̄wam man mbọhọ afai, ndien afo unyan̄ake? Ntak emi afo anamde mi n̄kụt se idiọkde, onyụn̄ osụk esede idiọkido? Ntak emi nsobo ye afai ẹdude mi ke iso?”—Habakkuk 1:2, 3; 2:12.

17. Nso ikeme ndidi ntak emi ikọt Abasi ẹkenyenede edu afai?

¹⁷ Okûdi afai ọkọyọhọ otu ikọt Abasi ke ntak emi mmọ ẹkeyakde edu afai mbon Assyria, Edom, m̀mê mme idụt eken ebe mmọ? Solomon ama etịn̄ ke utọ n̄kpọ oro ekeme nditịbe, ete: “Kûfịbe owo afai ufụp, kûnyụn̄ umek usụn̄ esie baba kiet.” (Mme N̄ke 3:31; 24:1) Nte ini akakade, Jeremiah ama etịn̄ in̄wan̄-in̄wan̄ ete: “Ntem ke Jehovah ọdọhọ ete: ‘Ẹkûdedei ẹkpep usụn̄ mme idụt.’”—Jeremiah 10:2; Deuteronomy 18:9.

18, 19. (a) Edieke Habakkuk okpodude ke uwem idahaemi, enye ekpese didie afai oro odude mfịn? (b) Afo ese didie afai oro odude ke eyo nnyịn?

¹⁸ Edieke Habakkuk okpodude uwem mfịn, nte afai oro odude ke eyo nnyịn ikpanamke mbọribọ anam enye? Ediwak owo ẹnyenyịne ke afai toto ke ini uyen. Mme mbre oro n̄kpri nditọiren ye nditọiban ẹsimade ndise ẹsiwụt afai—owo kiet ke mbre oro esidomo ndimia, m̀mê ndiwot owo enye eken. Nte ini akade, ediwak uyen ẹsinam n̄kọri ẹkesịm ndibre mme mbre vidio emi mmọ ẹdomode ndikan kiet eken ke nditop ikan̄, nditop bọmb, m̀mê ndinam n̄kpọ efen ekededi emi ekemede ndiwot owo mbre enye eken. Ndusụk owo ẹkeme ndidọhọ, “N̄kọ edi mbre nan̄a.” Kpa ye oro, mme afai afai mbre oro ẹbrede ke kọmputa ke ufọk m̀mê ke mme itie mbre vidio ẹsinam mme andibre ẹma afai, ẹnyụn̄ ẹnam mmọ ẹkere n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹnam n̄kpọ afai afai. Item oro ẹkedade odudu spirit ẹwet mi edi ata akpanikọ, ete: “Owo afai ayatap ekemmọ owo, onyụn̄ anam enye odụk idiọk usụn̄.”—Mme N̄ke 16:29.

¹⁹ Okposụkedi emi idaha oro Habakkuk okodude akanamde enye osụk ese idiọkn̄kpọ ye ‘afai emi okodude enye ke iso,’ emi ama anam enye ofụhọ. Afo emekeme ndibụp ete, ‘Ndi enye akpama nditie ye ami nse mme edinam oro nsisede kpukpru ini ke ekebe ndise?’ Bụp idemfo n̄ko ete, ‘Ndi enye akpama ndisio ini nnịm ndida nse mme inua-okot mbre mbuba emi ẹtiede afai afai, emi mme andibre ẹsikam ẹsịnede n̄kpọ ndikpeme idem mmọ nte emi mme an̄wana en̄wan n̄kpa ke eset ẹkesisịnede?’ Ini emi ndusụk mbre ẹsinemde ediwak owo esidi ini emi mme andibre ẹtọn̄ọde ndinam n̄kpọ afai afai ye kiet eken ke esịt itie mbre m̀mê ke an̄wambre oro, m̀mê ini emi ẹn̄wan asiahade ke otu mme andida nnọ mme ẹbre mbre oro. Ke ndusụk obio, ediwak owo ẹsise mme afai afai fim ye mbre vidio oro ẹwụtde nte ẹn̄wanade ekọn̄ m̀mê en̄wan unyan̄a idem. Ẹkeme ndidọhọ ke emi owụt nte ẹkesinamde n̄kpọ ke eset m̀mê nte idụt oro eketiede ke eset, edi ndi oro anam afai oro edi eti n̄kpọ?—Mme N̄ke 4:17.

20. Nso orụk afai ke Malachi eketịn̄ nte Jehovah asuade?

²⁰ Malachi ama etịn̄ aban̄a ukem n̄kpọ emi ke ini enye eketịn̄de nte Jehovah esede abian̄a oro ndusụk mme Jew ẹkebian̄ade iban mmọ. “‘Enye asasua usiondọ,’ Jehovah Abasi Israel ọdọhọ; ‘ye owo emi ofụkde afai ke ọfọn̄ esie.’” (Malachi 2:16) Ikọ Hebrew oro ẹkabarede nte “ofụkde afai ke ọfọn̄ esie” an̄wan̄a mme owo ke nsio nsio usụn̄. Ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹkere ke enye ọwọrọ iyịp ndiyere ke ọfọn̄ owo ke ini enye an̄wanade afai afai ye owo efen. Se ededi oro ikọ emi ọwọrọde, ana in̄wan̄-in̄wan̄ ke Malachi okowụt ke ifọnke owo ndifiomo nsan̄a ndọ esie. Ke akpanikọ, Malachi eketịn̄ aban̄a afai esịtufọk onyụn̄ owụt ke Abasi asasua utọ edinam oro.

21. Mme idaha ewe ke ana mme Christian ẹfep afai?

²¹ Orụk afai ekededi ke ufọk Christian, edide ata afai m̀mê idiọk ikọinua, ọdiọk ukem ukem nte afai oro ẹsinamde ke eferife; Abasi okụt kpukpru emi. (Ecclesiastes 5:8) Okposụkedi emi Malachi eketịn̄de aban̄a ebe ndinam n̄kpọ afai afai ye n̄wan esie, idụhe ebiet ndomokiet ke Bible emi owụtde ke ete ndinam n̄kpọ afai afai ye nditọ m̀mê ye ete ye eka esie oro ẹma ẹkesọn̄, idiọkke. Inyụn̄ iwọrọke ke n̄wan ndinam n̄kpọ afai afai ye ebe, nditọ, m̀mê ye ete ye eka esie, idiọkke. Edi akpanikọ ke mbonubon ẹkeme ndinam se ibiakde m̀mê se iyatde kiet eken ndusụk ini sia mmọ ẹdide mme anana-mfọnmma owo. Kpa ye oro, Bible ọnọ nnyịn item ete: “Ẹyat esịt, edi ẹkûnam idiọkn̄kpọ; ẹkûyak utịn osụhọde edisịm iyatesịt mbufo.”—Ephesus 4:26; 6:4; Psalm 4:4; Colossae 3:19.

22. Nnyịn isan̄a didie ifiọk ke owo ekeme nditre ndidi owo afai kpa ye oro ediwak owo oro ẹdude ẹkan enye ẹkụk ẹdide mbon afai?

²² Ndusụk owo ẹkeme ndinọ ntak oro mmọ ẹnamde afai, ẹte, ‘Se inamde ntie ntem edi ke n̄kọkọri n̄kpon ke ubon emi ẹsinamde afai,’ mîdịghe ẹdọhọ ẹte, ‘Mme owo ke edem nnyịn ẹsisọsọp iyatesịt, ẹsọp ndibụmede nnam afai.’ Edi ke ini Micah akasuade ọnọ ‘mbon inyene oro ẹkeyọhọde ye afai,’ enye ikọdọhọke ke mmọ ikemeke nditre afai ke ntak emi mmọ ẹkekọride ẹkpon ke otu mbon afai. (Micah 6:12) Noah okodu uwem ke ini emi ‘afai ọkọyọhọde’ isọn̄, ndien nditọ esie ẹkekọri ẹkpon ke otu mbon afai. Ndi mmọ ẹma ẹkpebe edu afai? Baba-o! ‘Noah ama okụt mfọn ke iso Jehovah’ ndien nditọ esie ẹma ẹkpebe uwụtn̄kpọ esie, ẹma ẹnyụn̄ ẹnyan̄a mmọ ke ini Ukwọ.—Genesis 6:8, 11-13; Psalm 11:5.

23, 24. (a) Nso inam ẹkûdiọn̄ọ nnyịn nte mbon afai? (b) Didie ke Jehovah esise mbon oro ẹnamde n̄kpọ ye mbon efen nte enye oyomde ẹnam?

²³ Ẹdiọn̄ọ Mme Ntiense Jehovah ke ofụri ererimbot nte mbon emem, idịghe nte mbon afai. Mmọ ẹkpono ẹnyụn̄ ẹnịm ibet Caesar oro akpande afai. (Rome 13:1-4) Mmọ ẹdomo ‘ndida akan̄kan̄ mmọ ndom n̄kpọ ufụn̄isọn̄,’ ẹnyụn̄ ẹdomo ndidu uwem emem. (Isaiah 2:4) Mmọ ẹdomo ‘ndimen obufa owo ndisịne,’ emi edin̄wamde mmọ ẹfep afai. (Ephesus 4:22-26) Mmọ ẹnyụn̄ ẹkpebe nti uwụtn̄kpọ mbiowo Christian, emi ‘mîsifiomoke’ owo ke ikọ ye ke edinam.—1 Timothy 3:3; Titus 1:7.

²⁴ Ke akpanikọ, nnyịn imekeme, onyụn̄ ana inam n̄kpọ ye mme owo nte Abasi oyomde inam. Hosea obụp ete: “Anie enyene ọniọn̄, man etịm ọfiọk mme n̄kpọ emi? Anie enyene ọniọn̄, man ọdiọn̄ọ mmọ? Koro mme usụn̄ Jehovah ẹnende, ndien ndinen owo ẹyesan̄a ke esịt.”—Hosea 14:9.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

NSO KE JEHOVAH OYOM?

• Didie ke uwụtn̄kpọ Jehovah ekeme ndin̄wam nnyịn ifiọk nte ikpanamde n̄kpọ ye eyenete oro eduede nnyịn?—Hosea 14:2; Micah 7:18; Malachi 2:10, 11.

• Ndimen Hosea 4:1 ndomo ye Zechariah 8:16 owụt ke Jehovah oyom nnyịn inam n̄kpọ didie?

• Ewe ikpehe ke nte afo esinamde n̄kpọ ye mbon efen ke afo akpama ndinam ọfọn akan?

KE ẸMENDE IKỌT ABASI ẸDOMO YE ERERIMBOT

• Nso ke afo okụt emi owụtde ke ediwak owo ke ererimbot ‘ẹn̄wọn̄wọn̄ afai’?—Mme N̄ke 4:17; Zephaniah 1:9; Malachi 2:17.

• Didie ke afo ekeme ndinam se Micah 4:3 etịn̄de ke esop ye ke ubon mbufo?

• Didie ke ibuotn̄wed emi an̄wam fi ndikụt ke nnyịn imekeme ndikpep n̄kpọ nto ikpehe Bible oro owo mîsiwakke ndineme?

[Ndise ke page 113]

Nso ke mûkpanamke edieke owo anamde se iyatde fi esịt?

[Ndise ke page 121]

Ediwak mbre ye mme mbre vidio ẹnam mme uyen ẹkere ke afai idiọkke