Dovu—Na Kawa ni Co Levu Duadua

DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI OSITERELIA

A CAVA eda na cakava ke sega na suka? Ena sivia tale ke tukuni ni na tu vakadua o vuravura​—ia ke sega na suka ena sega ni manata na ikanakana ni vuqa na kakana. Ena levu na vanua e vuravura edaidai, e ka ni veisiga na vakayagataki ni suka, yaco kina me roboti vuravura na cakacaka ni suka.

Vica vata na milioni mai Cuba, mai Idia, mai Brazil kei Aferika, era tea na dovu, era musuka tale ga. A bisinisi levu qai bisinisi vinaka duadua e vuravura na suka ena dua na gauna. E rawa ni tukuni ni dovu e tara vakalevu na bula e vuravura ni vakatauvatani kei na itei tale e so.

O via kila e levu tale na ka me baleta na itei vakasakiti oqo? Mai tomani keimami ena ilakolako ina vanua ni tei dovu e Kuinisiladi, mai Ositerelia. Dina ni sega ni levu duadua na dovu e rawa mai kina, ia na ivakatagedegede ga ni kena teivaki kei na kena cakacakataki e vakavuna me dua vei ira na vanua ni volitaki suka levu e vuravura.

Sikovi na Vanua ni Tei Dovu

E katakata dina na cagi qai tunumaka. E kena toka na todra ni siga e dua na loga ni dovu matua. Toso yani vakamalua e dua na misini levu ni ta dovu e vaka na ibulibuli ni misini ni musu witi, sa tekivu sara me musuka na dovu qai vakavodoka ena dua na qiqi levu e ravi toka e yasana. E curuoso na vanua ena iboi kamikamica ni wainidovu ni sa musu na dovu. Sa tekivu sara ga e ke na ilakolako ni kena lai tini sara ina nomu ibe ni kana na wai kamikamica ni co vakasakiti oqo.

Mai Ositerelia ena dua ga na gauna lekaleka sa oti, e dau musu ga na dovu ena liga me vaka era se vakayacora tu edaidai e levu na vanua dau tei dovu. Raitayaloyalotaka mada oqo. Era musuka ga na dovu e ligadra na tamata cakacaka. Era yatuni ra qai buno tu na musu dovu ena nodra musuka tiko na dovu. E vaka ga na totolo ni nodra cakacaka na mataivalu, ena nodra vakala na dovu ena dua na ligadra me galala vinaka na vuna, qai cawi sara na iselekava! E wabibiri na ligadra na cakacaka nira sa musuka na vu ni dovu. Nira kolotaka me yatuni vinaka toka ena dua na yasana, ra tekivu tale ena dua na iyatu, se laini dovu. Ia sa veisau sara edaidai, sa levu na vanua e vuravura era sa vakayagataka na misini.

Na levu ni vanua e tei kina na dovu e Ositerelia e rauta ni 2,100 na kilomita na kena balavu qai vakamuria na baravi ni vanua e ciciva toka na Great Barrier Reef. (Raica na ulutaga “A Visit to the Great Barrier Reef,” ena Awake!, 8 June, 1991.) Na katakata kei na tunumaka ni draki ni vanua oqo ena loma ni yabaki, e vakavuna na bulabula ni dovu. Rauta ni 6,500 na dauteitei era rawata nodra bula mai na nodra loganidovu lalai, era dui tu ena baravi ni vanua oqo.

Ni sa dede toka neimami lako tiko ena motoka, sa votu sara mai na koro ni suka o Bundaberg, ena baravi kei Kuinisiladi. Ni keimami sirova yani e dua na baba keimami matalau na sarava na suaigelegele ni dovu e logana, e sega ni yacova rawa na matada na kena iyalayala! Eda raica na veimataqali roka! E duidui na ivakatagedegede ni nodra matua na loganidovu, qai vaka na laca­drau na rokadra, so e drokadroka qai wai ni koula, so era sa siviyara oti se era se bera ni siviyara nira se qai musu oti ga e vaka na jokiliti na rokadra.

Dau vula batabata duadua na vula o Julai, e tekivu tale ga kina na musu dovu kei na qaqi dovu, me lai yacova sara na Tiseba me salavata ga na matua ni dovu. Eda na sikova mada oqo e dua na iqaqi ni dovu, meda raica kina se cava ena caka ena dovu sa ta oti. Ni bera oqori, e vakaturi meda vulica mada e so na ka me baleta na dovu. Keimami nanuma me keimami kele taumada ena siteseni e dau vakadikevi kina na suka ena yasayasa oya. Na vanua oqo era dau vakatovotovotaka kina na saenitisi na kawa ni dovu vou, era vakadikeva tale ga na sala me vakavinakataki kina na tei ni dovu kei na vakalevutaki ni suka e rawa.

Na Vanua e Taka Mai Kina Kei na Kena Teivaki

Ena siteseni ni vakadidike oqo, e makutu e dua na kenadau me vakamacalataka vei keimami na dovu kei na kena teivaki. A kune taumada na dovu nira tubu tu ena veikau ena cevaicake kei Esia kei na vanua o Niu Kini, e wili tiko vaka co na dovu, me vaka ga na sila kei na qanuya. Na itei taucoko oqo e dau bulia na suka ni cilava na siga na drauna. Ia na dovu ga e levu sara na wai kamikamica e bulia qai maroroya tu e tolona.

Mai Idia, e dua na itei kilai levu na dovu ena gauna makawa. Ena gauna e kaba kina na vanua oya o Alekisada na Ka Levu ena 327 B.S.K., era raica nona vunivola nira “mama tiko na lewenivanua na gasau e totoka na kena irairai, qai tiko kina e dua na mataqali oni e sega ni kau mai ena denioni.” Ni sa tete na kena vakadikevi kei na vakatorocaketaki ni vuravura ena ika15 ni senitiuri, e vakatale ga na kama ni veigasau na kena teteva na vuravura na dovu. Edaidai sa kune e vica vata na udolu na kawa ni dovu, qai rauta ni duanabilioni na tani dovu era rawata ena dua na yabaki na 80 vakacaca na veivanua e vuravura era dau tei dovu.

Ena levu na yasa i vuravura, a bau dua toka na cakacaka levu na kena teivaki na dovu. Dau musumusu vakaleleka na dovu matua me 40  na sedimita qai tei me 1.5  na mita na veiyawaki ni logana. Ena itei yadua ena cadra mai kina e 8 se 12 na vunidovu era matua rawa ena loma ni 12 ina 16 na vula. E ka rerevaki toka na curuma na loganidovu ena gauna sa matua kina, baleta na balavu ni dovu e dau yacova na va na mita, qai levu tale ga na drauna. Ke sega ni tavasa na veidovu ena liwa ni cagi, ia e rairai tavasa baleta beka ni tiko kina na gata se kalavo? Ena gauna tale ga oya e vinaka meda sa biubiu, meda lako ina vanua rarama!

Sa vakayacori tale ga na vakadidike me valuti kina na manumanu kei na mate ni dovu. Dina ni yaga, ia e sega ga ni mana sara vakaoti. Me kena ivakaraitaki, ena nodra saga na vakailesilesi ena 1935 mera vakawabokotaka na manumanu e dau kania na dovu, era lai kauta mai kina na boto ni Hawaii me lai vakawa ina vualiku kei Kuinisiladi. E ka ni rarawa nira mai taleitaka tale na boto e so na manumanu me kedra kakana, era vakaluveni tale ga vakasivia, qai vakatubuleqa tale ena vuaicake kei Ositerelia.

Mo Vakama ni Bera ni Musu?

Ni sa bogi mai keimami qoroqoro ena nona vakama nona loganidovu matua e dua na dauteitei. Ena loma ni vica ga na sekodi sa laurai na yameyame i macawa. Na inaki ni kena vakamai na dovu me kau laivi kina na drauna kei na veika tale e dau vakabera na kena musu kei na kena qaqi. E se qai tekivu wale ga oqo na kena sa sega ni vakamai na dovu e se bera ni musu. Na kena icakacaka oqo e vakatokai na musu dovu drokadroka. Oqo ena sega wale ga ni vakalevutaka na suka, ena taqomaka tale ga na vucavuca ena loganidovu me tarova na sisi ni qele kei na vakawabokotaki ni co ca.

Dina ni levu na vanua dau tei dovu ena vuravura nikua era se musu dovu tiko ga ena liga, ia e so na vanua era sa vakayagataka na misini lelevu ni musu dovu. E cara na misini na loganidovu vakaitamera, e musuka na sovuna qai drutia na drauna ni bera ni qai musumusuka vakatagau se vakaleleka ni bera ni qaqi. Dua na dau musu dovu ena rawa ni musuka e 5 na tani dovu ena dua na siga, ia na misini ni musu dovu e vaka ga na gunu wai nona musuka e 300 na tani dua na siga. Ena rawa ni musu tiko e dua na loganidovu me vica vata na yabaki, ia ni bera ni lutu na levu ni dovu e rawa kina, ena vinakati me teivaki vou tale.

Ni musu oti na dovu, e vinakati me vakau totolo sara ina iqaqi, ni dau totolo na kena ca na suka e tiko ena dovu sa musu oti. Me vakatotolotaka na kena usa na dovu ina iqaqi, era vakadavori ena veivanua ni tei dovu e Kuinisiladi na salaniqiqi qiqo e rauta ni 4,100 na kilomita na kena balavu. E totoka dina nida raica na roka ni sitimanivanua lalai nira cici tiko ena salaniqiqi, ena nodra ilakolako ina lomanivanua, ra qai veituitui tu e muri e vica vata na daseni qiqi era sinai tu ena dovu.

Na Loma ni iQaqi

Sa dua na ka noda sarava na loma ni iqaqi. Na imatai ni ka e lauta na matada na levu ni qiqi dovu era yatuni tu mera sova nodra iusana. Sa wawa tu na misini vakaitamera me musumusuka ni bera ni qai qaqia na roller me lobaka na wainidovu. Dau vakamamacataki na kosakosa se makasi me ivurevure tale ni kaukaua vakalivaliva ena iqaqi. Na kena vo e dau volitaki vei ira na dau buli pepa kei ira na dau bulia na iyayanivale mera vakayagataka.

Ni sa kautani na wai ca ni dovu, sa qai vo na ka vinaka. Na wai ca e vakatokai na mud, e dau vakayagataki me ivakabulabula ni qele. E rawa tale ga mai ena dovu na malasese, e dau kedra na manumanu se vakayagataki me buli kina na ramu kei na alakaolo. Eda qoroqoro ena levu ni ka e rawa mai na dovu kei na taladrodro ni kena cakacakataki.

Ni vakasaqari me mamaca na wai sosoko ni dovu ena vuki sara me syrup, lai basika kina na mata ni suka lalai. Ena tubu tiko na mata ni suka lalai oqo me yacova ni sa veirauti vinaka na kena levu. Kautani sara mai na vanua e qaqi tiko kina me vakamamacataki. Sa vuki sara e ke me brown sugar, ia e se droka. Ena vakasavasavataki tiko na suka droka oqo me yacova ni sa savasava, na mataqali suka sara ga e laurai ena ibe ni kana.

Rairai sa na kamikamica tale na memu ti se kofi ni oti na noda sarava na vanua ni tei dovu oqo. Ke o tauvi matenisuka, e vinaka mo kua ni vakayagataka na suka, rairai o na vakayagataka beka e dua na ka me isosomi ni suka.

Eda qoroya na kila kei na maqosa i koya e vakasamataka na kena ibulibuli na dovu, na itei vakasakiti qai kawa ni co levu duadua. Sa dua tale ga na ka nona vakatubura vakayauyau!

[Kato ena tabana e 24]

Na Beet se Dovu?

Na suka e rawa mai ena rua na itei lelevu ena vuravura. Na dovu e tubu ga vakalevu ena vanua katakata, e dau rawa mai kina e 65 na pasede ni suka e vakayagataki ena vuravura. Na vo ni 35 na pasede ni suka e rawa mai ena sugar beet, e tubu ena vanua batabata me vaka na tokalau kei na ra kei Urope vaka kina o Noca Amerika. Erau tautauvata ga na suka e rawa mai na dovu kei na suka e rawa mai na beet.

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Dovu kama ni se bera ni musu

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Misini ni ta dovu. Tuya tiko na qiqi na katavila

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 23]

iYaloyalo taucoko ena tabana e 23-6: Queensland Sugar Corporation