Sala ni Wai Mai Roma​—Vakasakiti na Kena Buli

NA VEIKA vakaidinia kece e tara ena gauna makawa, e vakasakiti duadua na sala ni wai mai Roma. E vola kina e dua na kovana, e ivakalesilesi ni waia e Roma o Sextus Julius Frontinus (35—r. 103 G.V.), “E vakasakiti na tara ni sala ni wai duru lelevu qo me vakadrodroi kina na wai, qai vakatauvatana kei na vale cecere na Pyramid kei nodra cakacaka na kai Kirisi dina ni rogo, ia era tawayaga.”

Vuna Era Tara Kina

E levu na koro ena gauna makawa me vakataki Roma e dabe voleka ena ivurevure ni wai. Me vaka na Uciwai na Tiber kei na so tale na mataniwai. Ia me tekivu mai na ikava ni senitiuri B.G.V., sa tubu na iwiliwili ni lewenivanua, sega tale ga ni veirauti na wai.

Era tara kina na kai Roma e vica na drau na tobu ni sisili, eso me nodra ga vakaitaukei, so tale me nodra na lewenivanua. Na sala ni wai na Aqua Virgo a vakaoti ena 19 B.G.V., a vakayagataki me tawani kina na imatai ni tobu ni sisili me nodra na lewenivanua. Na itokani voleka i Sisa Akusito o Marcus Agrippa a tara na sala ni wai qori qai vakayagataka e dua na iwase levu ni nona ilavo ena kena vakavinakataki, mera vakawai tale ga e levu.

Sa mai vanua ni sotasota na tobu ni sisili, era vakabasenikau na ka lelevu, tiko tale ga na valeniwilivola. Ena drodro tu ga na sala ni wai qai sega ni dau sogo ni oti na sisili, qori e vukea na kena vakasavasavataki na ivakata mai na duka kei na benu ni valelailai era toka voleka e kea.

Tara qai Vakavinakataki

Ni o rogoca na vosa “sala ni wai mai Roma,” bau votu mai nomu vakasama na tanala e vakaduru lelevu qai balavu? E rauta ni 20 na pasede ni tanala qori e rawa ni laurai, ia e dua na kena iwase levu e tu e lomaniqele. Na kena itaratara e tarova na kena rawa ni vakacacani mai na sisi ni qele, e sega tale ga ni vakavuleqa ena iteitei kei na itikotiko. Kena ivakaraitaki na sala ni wai na Aqua Marcia, a vakaoti ena 140 B.G.V., e 92 na kilomita na kena balavu qai 11 na kilomita na vanua e wavu kina na kena tanala.

Ni bera nira tara na sala ni wai, era dau raica rawa na vakailesilesi na ivurevure ni wai mera dikeva kena savasava, drodro ni wai, kei na kena igunugunu. Era na kauaitaki ira tale ga na gunuva. Ni sa vakadonui, era na cakacakataka na vanua me na wavu kina, kena idavodavo, na raba kei na balavu ni sala ni wai. Sa ra dau qai vakayagataki na bobula me kena liga ni colaivua. E vakayabaki na tara ni sala ni wai, e levu na ilavo e vakayagataki kina, vakabibi ke vinakati me vakatanala.

Kena ikuri, ni dau vinakati tale ga me vakavinakataki. Me caka qori, era vakacakacakataki kina ena dua na gauna e le 700 na tamata. Ni caka na peleni e dau vakasamataki tale ga na gauna ena vakavinakataki kina. Kena ivakaraitaki, ena tiko na vanua era na gole kina nira lai vakavinakataka e dua na ka ena tanala. Ia ke vinakati e levu na ka me vakavinakataki, e rawa nira vakadiva na wai ena dua tale na vanua.

Sala ni Wai ena Korolevu Mai Roma

Ena itekitekivu ni ikatolu ni senitiuri G.V., sa vagunuvi Roma e 11 na sala ni wai lelevu. Kena imatai na Aqua Appia, a tara ena 312 B.G.V., e 16 na kilomita na vanua e ciciva, qai dua na kena iwase levu e tu e lomaniqele. Dua tale na Aqua Claudia se tu ga qo na kena irusarusa, e 69 na kilomita na vanua e ciciva, e 10 na kilomita na balavu ni kena tanala, qai so e 27 na mita na kena rewailagi.

Vakacava na levu ni wai e vakadrodroya? E levu dina. Kena ivakaraitaki na sala ni wai na Aqua Marcia, a tukuni taumada, e vakadrodroya e veisiga e Roma e 190 na milioni na lita wai. Na idre ni vuravura e vakadrodroi rawa kina na wai ina taqi lelevu kei na so tale na taqi, sa qai rawa nira vakayagataka na lewenivanua na wai. Na levu ni taqi e Roma era vakatauvatana kina eso ni rawa ni vakadrodroi kina e veisiga vua e dua na lewenivanua e sivia e 1,000 na lita na wai.

Na veivanua e veiliutaki kina o Roma, e kaya na ivola na Roman Aqueducts & Water Supply, “era tara tale ga kina na sala ni wai.” Era dau qoroya na saravanua na vakatubuqoroqoro ni bulibuli qori nira gole i Esia lailai, Varanise, Sipeni, kei Noca Aferika.