Cyril Lucaris​—Na Turaga e Doka na iVolatabu

E yaco ena dua na siga ni vulaikatakata ni 1638. Era kurabui na dauqoli ni Wasawasa na Marmara, volekati Constantinople (o Istanbul ni gauna oqo), na koroturaga ni Ottoman Empire, nira raica e dua na yagomate ni ciri tu e wai. Nira irova yani vakavoleka, era domobula ni raica ni yago kunati i koya na peteriaki kei Constantinople, na iliuliu ni lotu Orthodox. Oqori na vanua e mai tini tu kina vakaloloma na bula i Cyril Lucaris, e dua na iliuliu ni lotu kilailevu ena ika17 ni senitiuri.

E SEGA ni mani bula balavu o Lucaris me raica na vatuka ni nona tadra​—na veisoliyaki ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito ena vosa vakirisi kilai rawarawa. E dua tale ga na tadra i Lucaris a sega ni vakavatukanataki rawa oya me “vakarawarawataki na veika” ena lotu Orthodox “me salavata kei na kena ena Kosipeli.” O cei sara mada o koya? Na veika dredre cava soti a sotava ena nona sasaga oqo?

Kurabuitaka na Sega ni Vuli

A sucu o Cyril Lucaris e Candia nira se tawana tu na kai Venice (o Iráklion ni gauna oqo), Kiriti ena yabaki 1572. E turaga vuku, a vuli e Venice kei Padua e Itali, e vakalakova e levu sara na vanua e Itali kei na veivanua tale e so. Ni rarawataka na veisei ena lotu Orthodox lako vata kei na nona taleitaka na veiveisau vakalotu e yaco tiko e Urope, a rairai sikovi Geneva, e bulabula tu kina ena gauna oya na ivakavuvuli i Calvin.

Ni sikovi Poladi o Lucaris, e raica ni levu na lotu Orthodox, wili kina o ira na italatala kei ira na lewenilotu nira malumalumu tu vakayalo mai na nodra sega ni vuli. Ena so na valenilotu e Alexandria kei Constantinople, e kurabui ni sa sega kina na itutu ni vunau​—na vanua e dau wiliki mai kina na iVolatabu!

A lai sosomitaka na wekana o Meletios o Lucaris me peteriaki e Alexandria ena 1602. E veivolavolai sara kei ira e so na daunicioloji e Urope era sasagataka tiko na veisau. E cauraka ena dua na nona ivola ni muria tiko na lotu Orthodox e vuqa sara na ivakavuvuli cala. A vakabibitaka ena so tale na nona ivola me isosomi ni rere vakalialia ena lotu Orthodox na “vakarawarawataki ni veika me salavata kei na kena ena Kosipeli” ena kena muri ga na iVolatabu.

E domobulataka tale ga o Lucaris ni sa tautauvata ga na nodra kaukaua na qase ni lotu ena nodra bula vakayalo na lewenilotu kei na vosa i Jisu kei ira na yapositolo. E vola: “Au sega ni vosota rawa niu rogoca nira kaya na tamata ni tautauvata ga na bibi ni ivakavuvuli vakatamata kei na ivakavuvuli ni iVolatabu.” (Maciu 15:6) Kuria, e nanuma o koya ni sa dua na leqa levu na sokaloutaki matakau. Na nodra dau masuti na “santo” e sa beci sara ga kina na Dauveisorovaki, o Jisu.​—1 Timoci 2:5.

Veivolitaki na iTutu Liu ni Lotu

Na veivakavuvuli oqori, kei na nona sega ni tokona na lotu Katolika vakaroma, era cati Lucaris kina na matabete ni lotu Katolika na Jesuit kei ira na lotu Orthodox era vinakata mera cokovata kei na lotu Katolika. Dina ga ni sega ni taleitaki, a digitaki o Lucaris ena 1620 me peteriaki e Constantinople. Era vakarorogo na peteriaki ni lotu Orthodox ena gauna oya ina Ottoman Empire. E dau kena ivalavala vei ira na veiliutaki tiko ena Ottoman Empire mera vakasakea e dua na peteriaki qai vakatikora e dua tale ke sauma rawa na ilavo e lavaki.

Era vosa vakacataki Lucaris, era qai bukiveretaki koya tale ga na kena meca, vakabibi ga o ira na Jesuit kei na Congregatio de Propaganda Fide (iVavakoso ni Veivakabulabulataki ni Vakabauta). “Me vakavatukana na nodra sasaga na Jesuit, era muria kina na iwalewale kece ga e rawa​—era naki ca, veibeitaki vakailasu, veivakabekabei, vakauasivi na veivaqumi, na iyaragi kaukaua duadua mera rawai kina na veiliutaki [ena Ottoman Empire],” e kaya na ivola na Kyrillos Loukaris. Mani vakau tani kina o Lucaris ena 1622 ina yanuyanu o Rhodes, volia sara na nona itutu o Gregory mai Amasya ena 20,000 na tiki ni siliva. E sega ni solia rawa o Gregory na ilavo lavaki oya, e qai sauma rawa o Anthimus mai Adrianople, ia sega ga ni dede sa kere vakacegu tale. E veivakurabuitaki na nona vakatikori tale o Lucaris ina nona itutu.

E vakadeitaka o Lucaris ena nona lesu mai oqo me na vakavulici ira na italatala ni lotu Orthodox kei na lewena ena nona na tabaka e dua na ivakadewa ni iVolatabu kei na so na ivolacebaceba vakalotu. Mani veivosakitaka me vakau mai Constantinople e dua na misini ni tabaivola, me raica na kena vakau mai na mata ni matanitu o Peritania. Ia ni yaco mai na misini ni tabaivola ena June 1627, era beitaki Lucaris na kena meca ni vakayagataka ena veika vakapolitiki, e qai yaco mera vakacacana. E qai vakayagataki ira ga na misini ni tabaivola e Geneva o Lucaris.

Dua na iVakadewa ni iVolatabu Vakarisito

E yavalati Lucaris na nona doka vakalevu na iVolatabu kei na vakayacoka ni kena ivakavuvuli, e saga kina me vakarawarawataka na nodra taura na lewenivanua. E kila deivaki nira sa sega ni kila na lewenivanua na vosa a volai taumada kina na iVolatabu Vakirisi. Oqo na vuna a sasagataka kina o Lucaris me imatai ni ivola me na tabaka, na ivakadewa ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito ina vosa vakirisi ni nona gauna. A tekivutaka na kena cakacaka na monk vuli vinaka o Maximus Callipolites ena Maji 1629. Era nanuma e levu na lotu Orthodox ni sa rui sivia tale ke vakadewataki na iVolatabu, veitalia ga se mani buawa tu vakacava vei ira na dauwiliwili na vosa a volai kina. Me vakalomavinakataki ira, e tabaki rau veitikivi o Lucaris na vosa makawa kei na kena ivakadewa, qai vakuria ga vakalekaleka e so na kena ivakamacala. Me vaka ni mai mate o Callipolites ni qai oti ga na nona vakadewa, e wilika sara ga vakataki koya o Lucaris me vakadeitaka me dodonu na ka e tabaki. E qai tabaki na ivakadewa oqo ni oti ga e dua na gauna lekaleka mai na mate i Lucaris ena 1638.

Dina ni a qarauna vinaka o Lucaris na ivakadewa oqo, ia sa dua na ka na nodra kudruvaka e levu na bisopi ena nodra sega ni vakadonuya. E laurai ena ivakamacala taumada ni nona ivakadewa ni iVolatabu na levu ni nona vakamareqeta o Lucaris na Vosa ni Kalou. E kaya ni volai na iVolatabu ena vosa era vosataka sara ga na tamata, e “itukutuku kamikamica, e soli vei keda mai lomalagi.” E vakasalataki ira na tamata “mera kila vinaka na ka e volai [ena iVolatabu],” e qai kuria ni sega ni dua tale na sala me rawa ni kilai kina “na ivakamacala matata ni vakabauta . . . vakavo ga ena Kosipeli tabu vakalou.”​—Filipai 1:​9, 10.

E vunauci ira sara vakaukaua na vakatabuya na vulici ni iVolatabu o Lucaris, kei ira era saqata na kena vakadewataki: “Nida sega tiko ni kila na ka eda tukuna se wilika, e vaka ga eda vosa tiko ina cagi.” (Vakatauvatana 1 Korinica 14:​7-9.) E mai tinia na nona ivakamacala taumada ena nona vola: “Ni oni sa wilika tiko na Kosipeli tabu vakalou oqo ena nomuni vosa, vakasamataka vakatitobu na kena yaga, . . . me qai vakararamataka mada ga na Kalou na nomuni sala ina veika vinaka.”​—Vosa Vakaibalebale 4:18.

Yavu ni iVakavuvuli ni Lotu

Ni oti nona sasagataka na vakadewataki ni iVolatabu, e cavuikalawa tale ena doudou o Lucaris. A tabaka ena 1629 mai Geneva na Confession of Faith (Yavu ni iVakavuvuli ni Lotu). E vakamacalataka kina na ka e vakabauta o koya qai nuitaka ni na ciqoma na lotu Orthodox. E kaya na ivola na Orthodox Church ni ivola na Confession “e vakawaicalataka sara ga na yavu ni ivakavuvuli vaka Orthodox me baleta na matabete kei na ito vakalotu, e vakacala tale ga na qaravi ni ivakatakarakara kei na nodra dau masuti na santo, ni oqo e tautauvata ga kei na qaravi matakau.”

E 18 na vakatulewa ni Confession. E vakamacalataka na ikarua ni vakatulewa ni ceguvi vakalou na iVolatabu qai cecere cake na kena kaukaua mai na lotu. E kaya: “Keimami vakabauta ni soli mai vakalou na iVolatabu . . . Keimami vakabauta ni kaukaua ni iVolatabu e cecere cake mai na Lotu. E duidui sara na veivakavulici ni Yalo tabu mai na veivakavulici ni tamata.”​—2 Timoci 3:16.

E vakadeitaka na vakatulewa walu kei na ikatini ni o Jisu Karisito ga na Dauveisorovaki, na Bete Levu, e Ulu tale ga ni ivavakoso. E vola o Lucaris: “Keimami vakabauta ni sa dabe tiko ena yasa imatau i Tamana na Turaga o Jisu Karisito, e sa vosa vakavinakataki keda tiko, o koya taudua ga e tu vua na dodonu me qarava na itavi vakabete levu, me dau veisorovaki tale ga.”​—Maciu 23:10.

Na ika12 ni vakatulewa e kaya ni rawa ni cala na lotu, e rawa tale ga ni kaya me ka dina na ka lasu, ia e rawa nira na qai vakadodonutaka na italatala yalodina ena veidusimaki ni yalo tabu. E vakadeitaka ena vakatulewa 18 o Lucaris ni vatavatairalago wale ga o puregatorio: “Me vakadeitaki ni na sega ni vakadinadinataki na itukuni kei Puregatorio.”

E tu ena ikuri ni ivakamacala ni Confession e so na taro kei na kedra isau. E vakabibitaka kina o Lucaris ni dodonu vei ira kece na tamata yalodina mera wilika na Vosa ni Kalou na iVolatabu, ni na ca vua e lotu Vakarisito ke sega ni wilika. E qai kuria na nona ivakasala mera kakua sara ni wiliki na ivola era dau okati mera lewe tale ga ni iVolatabu, ia e vakatitiqataki na kedra dina.​—Vakatakila 22:​18, 19.

Oqo na ikava ni taro: “Mera dikevi vakacava na iVakatakarakara?” E sauma o Lucaris: “E vakavulici keda na iVolatabu soli vakalou, ni vakamatatataka, ‘Mo kakua ni cakava vei iko e dua na matakau ceuceu; se dua nai vakatakarakara ni ka mai lomalagi ecake, se dua na ka e tu e vuravura era, mo kakua ni cuva vei ira, se qaravi ira; [Lako Yani 20:​4, 5]’ ni dodonu ga meda sokaloutaka, sega ni dua na ka buli, ia na Dauveibuli ga kei koya e Cakava na lomalagi kei na vuravura, ni sa o Koya duadua ga meda vakarokorokotaka. . . . Ni vakatabui . . . ena iVolatabu na sokaloutaki kei na qaravi ni [ivakatakarakara], me kua ni guilecavi meda cata na vakarokorokotaki ni drotini, na cakacaka ni liga, kei na manumanu.”​—Cakacaka 17:29.

Dina ga ni sega ni kila kece o Lucaris na veika e cala ena gauna ni butobuto vakayalo a bula kina,a e sa bau dua ga na ka nona saga me vakadeitaka ni iVolatabu ga e dodonu me vakatulewataka na veika vakalotu, e saga tale ga mera vakavulici na tauvanua ena kena ivakavuvuli.

E tekivu tusaqati tale o Lucaris ni oti ga na kena veisoliyaki mai na Confession. Ena 1633, a sasagataka vaqaseqase ina Ottoman Empire o Cyril Contari, e dua na vakailesilesi ni lotu e Beroea (o Aleppo ni gauna oqo), e dau tusaqati Lucaris ena nodra veitokoni na Jesuit, oya me taura na itutu ni veiliutaki vakapeteriaki. Ia a sega ni mani yaco na sasaga oqori ni sega ni sauma rawa o Contari na ilavo e lavaki. A mani taura toka ga o Lucaris na itutu oya. Ena yabaki e tarava e qai sauma o Athanasius mai Cesalonaika e 60,000 na tiki ni siliva me rawa ni taura na itutu oya. E baci kevu sobu tale o Lucaris. Ia ena loma ga ni dua na vula e sa vakalesui me dabeca tale na nona itutu. Ena gauna vata oqori sa qai rawata kina o Cyril Contari na 50,000 na tiki ni siliva lavaki. Oqo e vakavuna me vakau tani kina i Rhodes o Lucaris. Era sa qai rawata na nona itokani me sereki ni oti e ono na vula.

Ia ena 1638, era beitaki Lucaris na Jesuit kei ira na nodra ilala lotu Orthodox ni via vuaviritaka na Ottoman Empire. E ke sa qai vakatulewataka na iliuliu ni matanitu me sa vakamatei. A vesu o Lucaris, sa qai vakau tani ena dua na waqa lailai ena 27 Julai, 1638. A kunati ni yaco yani na waqa e loma ni wasawasa. E qai bulu ga e baravi, dede tale vakalailai era kelia na yagona qai kolotaka yani e loma ni wasawasa. Era qai kunea na yagona na dauqoli, oti era qai buluti koya vinaka na nona itokani.

iVakavuvuli Vei Keda

“Me kua ni guilecavi ni dua na inaki levu i [Lucaris] me vakararamataki ira na nona ilawalawa italatala kei ira na lewenilotu, me vaka ni sa tu sara ga e ra ena ika16 kei na itekitekivu ni ika17 ni senitiuri na ivakatagedegede ni nodra kilaka,” e kaya e dua na dauvakadidike. E levu na ka era vakalatilati ena sasaga i Lucaris. A vakasivoi vakalima mai na itutu ni veiliutaki vakapeteriaki. Ni sa oti e 34 na yabaki mai na nona mate, sa qai beitaki koya e dua na matabose ni lotu e Jerusalemi ni veicoqacoqa kei na lotu na nona ivakavuvuli. E nodra ile “me kakua ni wiliki vakailoa [na iVolatabu], vakavo wale ga vei ira era sa vakelia oti vakatitobu na veika ni yalo tabu”​—oya o ira beka ga na italatala era kaya tiko nira vuli vinaka.

Eda se baci raica na nodra sasagataka na italatala me tabonaki na kena yaco vakarawarawa vei ira nodra lewe ni ivavakoso na Vosa ni Kalou. Era muria na itovo voravora mera vagaluya kina e dua a via ceburaka na nodra ivakavuvuli cala vakaivolatabu. Era vakaraitaka ni sa o ira ga na meca levu duadua ni veivagalalataki vakalotu kei na dina. E ka ni rarawa ni se bula tiko ga na rai cala oqori me yacova mai na gauna oqo. Na ka e yaco, e vakaraitaka na cava ena yaco kevaka era lawakitaka na iliuliu ni lotu ena nodra saga mera tarova na galala ni noda vakaraitaka na ka eda nanuma, kei na ka eda via tukuna.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 29]

E sa bau dua na ka nona saga o Lucaris me vakadeitaka ni iVolatabu ga e dodonu me vakatulewataka na veika vakalotu, e saga tale ga mera vakavulici na tauvanua ena kena ivakavuvuli

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 28]

Lucaris kei na Codex Alexandrinus

E dua na isakisaki ni British Library na Codex Alexandrinus, na ilavelave makawa sara ni iVolatabu a volai ena ika5 ni senitiuri S.K. Mai na 820 na taqana a rairai volai taumada kina, e maroroi rawa e 773.

Na gauna a peteriaki tu kina mai Alexandria, Ijipita, o Lucaris, e taukena e dua na ibinibini ivola levu. Ena gauna a peteriaki tu kina mai Constantinople, a kauta vata kei koya na Codex Alexandrinus. A solia ena 1624 vua na mata ni matanitu o Peritania e Taki me nona iloloma vua na Tui Igiladi, o James I. Sa qai soli vua e taravi koya, o Charles I, ni oti tale e tolu na yabaki.

Ena 1757 a soli na King’s Royal Library ina matanitu o Peritania, ia ena gauna oqo e sa maroroi tu me dau saravi na ivola mareqeti na Codex Alexandrinus ena John Ritblat Gallery ena British Library vou.

[Credit Line]

Gewerbehalle, Vol. 10

From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 26]

Bib. Publ. Univ. de Genève