Vu ni Tubu Mai Anitioki na Veivakacacani

NI SA katakata na veivakacacani ni oti nona vakamatei o Sitiveni, era biuti Jerusalemi e levu na tisaipeli i Jisu. So era lai vakaruru e Anitioki, mai Siria, rauta ni 550 na kilomita ena vualiku. (Cakacaka 11:19) Na veika e lai yaco e kea e yavutaki sara kina na itosotoso ni lotu Vakarisito. Me kilai na veika e yaco, ena yaga meda kila mada e so na ka e baleti Anitioki.

Ni laurai na kedra lelevu, na nodra vutuniyau, kei na kedra kilai na veikorolelevu ni matanitu o Roma, o Anitioki e taravi rau toka yani o Alexandria kei Roma. Na koroturaga kei Siria oqo e toka ena vuaicake ni bucabuca ni Mediterranean. O Anitioki, (Antakya, mai Taki nikua) e toka ena bati ni uciwai e dau sokoti na Orontes, e semati Anitioki kei na toba e kena ikelekele ni waqa o Selusia (Seleucia Pieria), rauta ni 32 na kilomita mai Anitioki. Era na dau sikovi Anitioki e liu na dauveivoli ni Roma ni bera nira yacova yani na bucabuca ni Taikirisi kei na Uferetisi. Ni koro toka ni veivoli, e caka bisinisi kei na matanitu taucoko qai nodra isotasota tale ga na veimatatamata era kauta mai na itukutuku ni veilotu ena loma ni matanitu o Roma.

A takalevu tale ga e Anitioki na lotu kei na ivakavuvuli vakirisi. Ia, “ena gauna i Karisito,” e kaya na daunitukutuku makawa o Glanville Downey, “era sega soti ni tokona na tamata na veilotu kei na ivakavuvuli makawa, nira dui vaqara na lotu e rawa ni vakaceguya na nodra leqa, e solia tale ga na ka era gadreva.” (A History of Antioch in Syria) Levu gona era ciqoma na ivakarau ni sokalou ni lotu Vakajiu, wili kina na ivakavuvuli ni dua ga na Kalou.

Era vakaitikotiko e Anitioki e dua na iwiliwili vinaka ni Jiu me tekivu sara mai na gauna e tauyavutaki kina na koro ena 300 B.S.K. E nanumi ni tiko na kedra iwiliwili ena maliwa ni 20,000 kei na 60,000, sivia na 10 na pasede ni lewenikoro. E kaya na daunitukutuku makawa o Josephus ni o ira na tui era kawa i Seleucus era uqeti ira na Jiu mera vakaitikotiko e Anitioki, mera lewenivanua tale ga. Ena gauna oya sa tu na iVolatabu Vakaiperiu ena vosa vakirisi. Oqo e vakavuna mera taleitaka kina e so tale na matatamata na nodra waraka voli na Mesaia o ira na Jiu. Era mani tavuki kina e levu na kai Kirisi mera lotu Vakajiu. Na veika oqori e vakavuna me vanua vinaka ni vakatubu tisaipeli ni lotu Vakarisito na koro o Anitioki.

Vunau Vei Ira na Kai Matanitu Tani

E levu vei ira na imuri i Jisu era biuti Jerusalemi mai ena gauna ni veivakacacani era vunau ga vei ira na Jiu. Ia e Anitioki, e so na tisaipeli mai Saipurusi kei Kirini era vunau vei ira na “kai veimatanitu tani [era vosa vakirisi].” (Cakacaka 11:​20, VV) E kena irairai ni ka vou na cakacaka vakavunau oqo e Anitioki, dina ga ni se tekivutaki na vunau vei ira na Jiu era vosa vakirisi, kei ira na tavuki mera lotu Vakajiu ena Penitiko ni 33 S.K. Ia oqo a sega ni caka na vunau vei ira ga na Jiu. Sa kilai levu ni ratou sa tisaipeli rawa tu na kai Matanitu Tani, o Konilio kei na nona vuvale. Ia e se solia tale o Jiova vei Pita na yapositolo e dua na raivotu me kila kina ni sa dodonu me caka na vunau vei ira na kai Matanitu Tani.​—Cakacaka 10:​1-​48.

Sa ra rogoca tiko, ra qai vakabauta na itukutuku vinaka o ira na sega ni Jiu ena koro oqo, era tiko tale ga kina e dua na iwiliwili levu ni Jiu era bau veimaliwai vinaka toka kei ira na kai Matanitu Tani. Na ituvaki kei Anitioki e vakarawarawataka na nodra yaco e ‘lewe vuqa sara mera mai vakabauta.’ (Cakacaka 11:21) E so na mai vakabauta oqo era a lotu butobuto tu mada, ra qai tavuki e muri mera lotu Vakajiu. Oya na vuna e ganiti ira vinaka kina mera vunau vei ira na kai Matanitu Tani era se lotu butobuto voli ga.

Nira rogoca na ka e yaco tiko e Anitioki na ivavakoso e Jerusalemi, era digitaki Panapasa me lai raica na ka sa yaco tiko. E caka dina vakavuku qai ivakaraitaki ni loloma na veidigitaki oya. E kai Saipurusi o koya, me vakataki ira na so era sa vunau tiko vei ira na sega ni Jiu. Ena sega ni vaka e vulagi o Panapasa vei ira na kai Matanitu Tani era tiko e Anitioki. Era sega ni okati koya me vulagi.a E kila vinaka o koya na cakacaka era cakava tiko. “Ni sa yaco yani ka sa raica na levu ni veivakalougatataki ni Kalou vei ira na tamata, sa marau sara, ka sa vakauqeti ira me ra kabita matua na Turaga e na yalodra taucoko, . . . sa lewe vuqa na tamata era sa vuki vua na Turaga.”​—Cakacaka 11:​22-24, VV.

“De dua na vuna e toso vinaka kina na veivakalotutaki e Anitioki,” e kaya na daunitukutuku makawa o Downey, “ni o ira na daukaulotu ena koro oqo era sega ni rerevaki ira na Jiu yalo vakatani, me vaka era sotava mai Jerusalemi; e baleta tale ga ni koro oqo e koroturaga kei Siria, e liutaka tiko e dua na turaganivalu. E rokovi vinaka kina na lawa, ena via dredre kina na vakacaca me vaka e dau caka mai Jerusalemi. E kea e dau dredre vei ira na iliuliu ni Roma era liutaki Jutia tiko (ena gauna oya) mera tarovi ira na Jiu yalo vakatani.”

Ni a sega na veivakacacani qai levu na cakacaka e tu me caka, e rairai vinakata o Panapasa na veivuke, e mani vakasamataki Saula kina na nona itokani. Na cava e vakasamataki Saula, se Paula kina? Dina ga ni sega ni dua vei ira na 12 na yapositolo o Paula, ia e lesi me yapositolo ina veimatanitu tani. (Cakacaka 9:​15, 27; Roma 1:5; Vakatakila 21:14) O koya gona, e ganiti Paula vinaka me mai tomani Panapasa me rau kacivaka na itukutuku vinaka ena nodra koro oqo na kai Matanitu Tani, o Anitioki. (Kalatia 1:​16) Mani gole i Tarisu o Panapasa, kunei Saula, qai kauti koya i Anitioki.​—Cakacaka 11:​25, 26; raica na kato ena taqana e 26-7.

Vakatokai Mera Lotu Vakarisito Ena Veivakamuai ni Kalou

E dua taucoko na yabaki na nodrau vakavulici ira na lewe vuqa o Panapasa kei Saula. E kaya tale ga na iVolatabu ni “mai Anitioki era a vakatokai taumada kina na tisaipeli mera lotu Vakarisito ena veivakamuai ni Kalou.” E sega ni vakabauti nira vakatokai ira na imuri i Jisu mera lotu Vakarisito (ena vosa vakirisi) se imuri ni Mesaia (ena vosa vakaiperiu) o ira na Jiu, nira sega ni vakadonui Jisu me Mesaia, se Karisito. Ke ra a vakatokai ira na nona imuri mera lotu Vakarisito, e vaka sara ga nodra kaya tiko ni o koya dina na Karisito. E so era vakabauta nira rairai vakayacani ira na imuri i Jisu mera lotu Vakarisito o ira na lotu butobuto nira veiwalitaki ira se beci ira. Ia e vakaraitaka na iVolatabu ni yaca na lotu Vakarisito e solia na Kalou.​—Cakacaka 11:​26, NW.

Ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito, na vu (verb) e vakayagataki vata kei na yaca vou oya e dau vakadewataki me “a vakatokai,” e dau cavuti vata kei na ka e sega ni vakatamata, e vakalou. Oya na vuna era vakadewataka kina na vuku me “soli vakalou,” “kacivaka na kalou,” se “vakaroti se vakasalataki vakalou mai lomalagi.” Nira vakatokai na imuri i Jisu mera lotu Vakarisito “ena veivakamuai ni Kalou,” e rairai uqeti Saula kei Panapasa o Jiova me rau solia na yaca oya.

Sa vakayagataki sara na yaca vou oqo. Sa ra sega ni kilasevati na imuri i Jisu me dua na taba ni lotu Vakajiu nira duatani sara o ira. Rauta na 58 S.K., era sa kilai ira vinaka na lotu Vakarisito o ira na vakailesilesi ni matanitu o Roma. (Cakacaka 26:28) E kaya na daunitukutuku makawa o Tacitus ni rauta na 64 S.K., sa kilai levu tale ga e Roma na yaca oya.

Vakayagataki Ira Nona Tamata Yalodina o Jiova

E toso totolo sara na kacivaki ni itukutuku vinaka e Anitioki. Ni vakalougatataka o Jiova nodra vunau vagumatua na imuri i Jisu, e mani yaco o Anitioki me dua na itikotiko liu ni lotu Vakarisito ena imatai ni senitiuri. E vakayagataka na Kalou na ivavakoso oya me idewadewa ni kena kacivaki na itukutuku vinaka ena veivanua yawa. Me kena ivakaraitaki, e dau cavutu mai Anitioki na yapositolo o Paula ena nona ilakolako vakaulotu kece.

Nodra lomakatakata kei na nodra dei tale ga nira vakacacani na imuri i Jisu ena gauna oqo e vakavuna me tete na lotu Vakarisito dina, era rogoca kina e lewe levu na itukutuku vinaka, era vakavinavinakataka tale ga.b O koya gona, ke o vakacacani ni o tokona tiko na sokalou savasava, kua ni guilecava ni tiko na vuna e vakatara kina o Jiova na veivakacacani. Me vaka ena imatai ni senitiuri, e dodonu tale ga vei ira na tamata ena gauna oqo mera rogoca na itukutuku ni Matanitu ni Kalou me rawa kina nira qai totaka. Nomu dei tiko ga ena qaravi Jiova ena yalodina ena rawa ni vukea e dua me mai kila kina na ka dina.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 26, 27]

Veiyabaki e Sega ni Cavuti Kina o Saula

NA IOTIOTI ni gauna e cavuti kina o Saula ena ivola na Cakacaka ni bera ni toki i Anitioki ena 45 S.K., na yabaki 36 S.K., na yabaki e bukiveretaki kina me vakamatei e Jerusalemi, ia era vakabulai koya na nona itokani vakabauta ra qai kauti koya sara i Tarisu. (Cakacaka 9:​28-​30; 11:25) Kena ibalebale e rauta ni ciwa na yabaki e sega tu kina ni cavuti e dua na ka me baleti Saula. Na cava e cakava voli ena loma ni gauna oqori?

Ni biuti Jerusalemi, e gole sara o Saula ena yasayasa vakasiria kei na yasayasa vakasilisia, oqo na ka era rogoca na veivavakoso e Jutia: “O koya ka a vakacacani keda e liu, sa vunautaka voli edaidai na vakabauta ka a tovolea taumada me vaqeyavutaka.” (Kalatia 1:​21-23, VV) Na itukutuku oya e rairai baleta nona cakacaka voli kei Panapasa e Anitioki, ia ni se bera na gauna oya e osooso tale tiko ga o Saula. Donuya na 49 S.K., sa tauyavu oti e vica na ivavakoso e Siria kei Silisia. E dua e tiko e Anitioki, ia era kaya e so ni a rairai tauyavutaka e so tale o Saula ena veiyabaki e sega ni cavuti kina o koya.​—Cakacaka 11:26; 15:​23, 41.

Era kaya e so na vuku ni yaco tale ga ena loma ni gauna oya na veika vakadomobula e yacovi Saula. De dua e dina oqori ni levu na veika rarawa e sotava ena cakacaka ‘vakaitalatala i Karisito’ e sega ni vakamatatataki na gauna se na vanua era yaco kina. (2 Korinica 11:​23-​27) Ena gauna cava era kuitataki Saula kina vakalima na Jiu ena kena tau e ya39 na kuita ena veigauna yadua? E vei na vanua e warolaki kina vakatolu? E vei e ‘tiko vakavuqa’ kina e valeniveivesu? E qai muri nona lai kaivesu e Roma. E cavuti ga vakadua nona warolaki qai bala e valeniveivesu mai Filipai. Ia vakacava o ira na kena vo? (Cakacaka 16:​22, 23) E kaya e dua na dauvolaivola ni o Saula ena gauna oqori e “vunautaki Karisito voli ena nodra veivalenilotu na Jiu era vakaitikotiko ena taudaku kei Palesitaina qai vakavuna mera vakacacani koya kina na iliuliu ni lotu kei ira na veiliutaki vakamatanitu.”

E sotava o Saula e va na kasa ni waqa, ia na iVolatabu e vakamacalataka ga e dua, na kena e qai yaco ni sa oti nona vola vei ira na kai Korinica na veika rarawa e sotava. (Cakacaka 27:​27-​44) O koya gona na va na kasa ni waqa e sotava oya e rairai yaco ena nona ilakolako e sega ni tukuni vei keda. E yaco e dua vei ira se na veika kece oqori ena veiyabaki e sega ni cavuti kina o Saula!

Na ka e vakamacalataki ena 2 Korinica 12:​2-5, e rairai yaco tale ga ena loma ni gauna oya. E kaya o Saula: “Au sa kila e dua na tamata o koya sa tu vata kei Karisito, ni sa kau cake mada ko koya oqo ki nai katolu ni lomalagi, a sa qai oti na yabaki e tikinikava, . . . ni sa kau cake ki Parataisi, a sa rogoca na vosa sa sega ni tukuni rawa, sa sega ni tara me tukuna na tamata.” Rairai e vakamacalataki koya tiko o Saula. E vola na veivosa oqori ena 55 S.K., ke da suka ena 14 na yabaki ena kauti keda ina 41 S.K., ena loma ni veiyabaki e sega ni cavuti kina o koya.”

E sega ni vakabekataki ni vukei Saula na raivotu oya me yalomatua cake kina. E vakarautaki koya beka me “nodrai apositolo na veimatanitu tani”? (Roma 11:13) De a veisautaka beka na ivakarau ni nona vakasama, nona volavola, se nona vosa? E vukei Saula beka na veiyabaki me tekivu mai na gauna e tavuki kina me yacova ni sa kacivi i Anitioki me matua cake kina, me vulica tale ga kina na itavi ena vakarau qarava? Se cava e isaunitaro kece oqori, e rawa ga nida vakadeitaka ni gauna e sureti koya kina o Panapasa me vukei koya me rau liutaka na cakacaka vakavunau e Anitioki, sa ganiti Saula vinaka sara ga na itavi oya.​—Cakacaka 11:​19-​26.

[Mape ena tabana e 25]

(Raica tale na ivola)

SIRIA

Orontes

Anitioki

Selusia

SAIPURUSI

WASAWASA NA MEDITERRANEAN

Jerusalemi

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[iYaloyalo ena tabana e 24]

E cake: O Anitioki ena gauna oqo

E loma: O Selusia ni laurai mai na ceva

E ra: Na Baniua e Selusia