Vu ni Nodra Tinia Koso Nodra Bula Eso

“E dui tu na vuna era vakamatei ira ga kina: era kila ga o ira, e sega ni dau kilai, qai rerevaki.”​—Kay Redfield Jamison, vuniwai ni mona.

“E VEIVAKARARAWATAKI na bula.” E tauca na vosa oya o Ryunosuke Akutagawa, na dauvolaivola rogo ni Japani ena ika 20 ni senitiuri, ni bera toka ga nona vakamatei koya. Ia, e vaka oqo na itekitekivu ni vosa oya: “Io, au sega ni via mate, ia . . . ”

Me vakataki Akutagawa, e levu vei ira na tinia na nodra bula era sega dina ni via mate nira vinakata ga “me vakaoti na veika era sotava tiko,” e kaya e dua na parofesa ni saikoloji. E vakadeitaki oqo ena ivola era dau vola na vakamatei ira ga. Na matavosa ‘Au sa sega ni vosota rawa’ se ‘E sega tale ni yaga meu bula tiko’ e vakaraitaka nira sa via vakacegu sara ga mai na bula dredre era sotava tiko. Ia e kaya e dua na kenadau ni nona vakamatei koya ga e dua “e vaka e vakayagataka na gasaukuro vakaniukilia me vakaotia na matetaka e tauvi koya.”

Dina ni duidui na vu ni nodra vakamatei ira ga na tamata, ia e tiko e so na ka e rawa ni vakavuna.

Veika e Vakavuna

E dau yaco vakalevu mera vakamatei ira ga na gone ena vuku ni nodra sa sega ni walia rawa na leqa era raica na tani me sega soti ni bibi. Nira vakararawataki ra qai sega ni cakava rawa kina e dua na ka, e rawa nira raica na gone na nodra vakamatei ira ga me isau ni nodra vakararawataki. E vola o Hiroshi Inamura, e kenadau ni qaravi ira na via vakamatei ira ga mai Japani: “Nira vakamatei ira ga, era vakaraitaka kina na gone nira via totogitaki ira na vakararawataki ira.”

E vakaraitaka e dua na vakatataro mai Peritania ni kevaka era vakararawataki vakalevu na gone, e rawa ni vakavitutaki na totolo ni nodra vakamatei ira ga. E dau mositi ira dina na gone na veika rarawa e caka vei ira. E dua na gonetagane yabaki 13 e kunati koya e vola sara ga na yacadratou na lima na tamata eratou vakararawataki koya, ratou qai taura vakaukaua vua na ilavo. E mani vola: “Ni yalovinaka, ni taqomaki ira na vo ni gone.”

E so tale na gone era tinia koso nodra bula nira vakararawataki e koronivuli se era basuka na lawa, ni tinidole nodra veidomoni, rarawataka na nodra sega ni rawata na nodra veitarogi, se nira lomaleqataka vakalevu na veika e se bera ni yaco. E rawa sara tale ga mera saga mera vakamatei ira ga o ira na sega sara ni rawata na veika era namaka, se e yaco dina se ra vakasamataka tu ga.

Vei ira na qase, e rawa ni vu ni nodra vakamatei ira ga na leqa vakailavo se so na leqa e sotavi e vanua ni cakacaka. Ni sotava o Japani na leqa vakailavo ena vica na yabaki, e tubucake ina 30,000 na iwiliwili ni tamata era vakamatei ira ga ena dua na yabaki. E vakaraitaka na Mainichi Daily News ni vu ni nodra vakamatei ira ga e voleka ni dua na ikava ni tagane uabula “na nodra sa sega ni sauma rawa na nodra dinau, lusi nodra bisinisi, dravudravua kei na kena sa sega na cakacaka.” E rawa ni vu tale ga ena leqa e sotavi ena vuvale. E vakaraitaka e dua na niusiveva ni Finland: Era vakamatei ira ga vakalevu na “tagane uabula era se qai veisere ga.” E laurai ena dua na vakadidike e caka mai Hungary ni levu vei ira na goneyalewa era vakamatei ira ga era susugi ena vuvale e kavoro.

Na vakacegu mai na cakacaka kei na tauvimate vakayago e dau vu tale ga ni nodra vakamatei ira ga na sa qase. Era bolea mera vakamatei ira ga, sega ni baleta ni tauvi ira tu vakadede e dua na mate, ia era sega ga ni vosota rawa na rarawa e vu mai na tauvimate.

Ia, era na sega ni vakamatei ira ga na tamata kece nira sotava na veika oya. Sega, era na sega ni tinia koso nodra bula e lewe levu nira sotava na veika oya. Na cava era vakamatei ira ga kina e so me iwali ni nodra leqa, ia e levu era sega?

Na Vuna Levu

“E levu era vakatulewataka mera vakamatei ira ga nira sotava e dua na ituvaki dredre,” e kaya o Kay Redfield Jamison, na parofesa ni mona ena Johns Hopkins University School of Medicine. E kuria: “Ke sega ni vakaleqai na vakasama, era na sega ni vakatulewataka e levu mera lai cakava sara e dua na ka levu me vaka nodra vakamatei ira ga.” E vakaraitaka o Eve K. Mościcki, mai na U.S. National Institute of Mental Health, ni levu na ka e rawa nira umani vata me qai vakamatei koya ga kina e dua. Oqo e okati kina na tauvimate ni vakasama kei na bobula ina dua na ivalavala, kei na cakacaka ni mona. Meda raica mada e so vei ira.

E liu vei ira oqo na tauvimate ni vakasama kei na bobula ina dua na ivalavala, me vaka na lomabibi, na mate e vakatokai na bipolar mood disorder, schizophrenia, kei na bobula ina alakaolo kei na wainimate gaga. Na vakadidike e caka mai Urope kei Mereke e vakaraitaka ni nodra vakamatei ira ga e sivia na 90 na pasede e vu mai na veimate oqo. E vakaraitaka na vakadidike mai Sweden ni 8.3 mai na veiya 100,000 era vakamatei ira ga a sega ni tauvi ira na veimate oqo, ia e 650 mai na veiya 100,000 era vakamatei ira ga baleta ni tauvi ira! Era kaya na kenadau ni vaka tale ga kina ena veivanua vakaesia. Ia, ke mani tauvi ira mada ga na veimate oya, e sega ni kena ibalebale nira sa na vakamatei ira ga.

E kaya o Parofesa Jamison, o koya a saga mada me vakamatei koya ga ena dua na gauna: “E rawa nira vosota na yalobibi na tamata ke ra vakabauta ni na veisau me vinaka cake na ituvaki era sotava tiko.” Ia e kaya ni kevaka e sega ni vosoti rawa na yalolailai, e dredre ni tarova na mona na vakasamataki ni nona vakamatei koya ga e dua. E vakatauvatana kei na bereki ni motoka sa sega ni kati vinaka baleta ni vakayagataki wasoma.

E dodonu me siqemi totolo na yalolailai baleta e tiko na kena iwali. E rawa ni veisautaki na yalolailai. Ni wali na ka e vakavuna tiko, ena duatani na raici ni rarawa e dau vakavuna wasoma mera vakamatei ira ga na tamata.

E so era nanuma ni rawa ni vakavuna nodra vakamatei ira ga e le levu na kedra ituvaki vakayago. E vakaitavi na gene ni yagoda ina kena kilai na noda ivalavala, qai vakaraitaka tale ga e so na vakadidike ni so na vuvale e kilai tani ena nodra dau vakamatei ira ga na lewena. Ia, “na nodra dau vakamatei ira vakalevu na lewe ni dua na vuvale e sega ni kena ibalebale ni sega ni rawa ni tarovi na nodra vakamatei ira ga,” e kaya o Jamison.

E rawa ni vakavuna tale ga na cakacaka ni mona. Era cakacaka vata e vica vata na milioni na neuron ena noda mona. Ena mua ni veitaba ni nave era tu kina na synapse era dau ciqoma se vakau itukutuku. Na ivakarau ni dua na neurotransmitter, serotonin, e rawa ni vakatau kina na nona vakamatei koya e dua. E kaya na ivola Inside the Brain: “Ke lailai na ivakarau ni serotonin . . . ena sega ni marautaka na bula, ena sega so ni taleitaka na tamata na nona bula qai tubucake na nona yalolailai kei na nona via vakamatei koya ga.”

E sega ni dua sa lewai rawa tu me na vakamatei koya ga. E vica vata na milioni na tamata era vosota voli na mosi ni lomadra kei na lomabibi. Nona vakamatei koya ga e dua e vakatau sara ga ina kaukaua ni nodrau saga na nona vakasama kei na lomana me walia na leqa e sotava tiko. Me kua ni kauaitaki ga na leqa e sotavi tiko ena gauna oya, ia me wali tale ga na veika e vakavuna.

O koya gona, na cava e rawa ni caka me marautaki cake kina na bula?

[Kato ena tabana e 26]

Tagane kei na Yalewa Era Vakamatei Ira Ga

E vakaraitaka e dua na vakadidike mai Mereke ni dina ga e vakarua se vakatolutaki mai na kedra iwiliwili na tagane na iwiliwili ni yalewa era saga mera vakamatei ira ga, e vakavataki na iwiliwili ni tagane era na vakamatei ira ga. E vakaruataki na kedra iwiliwili na tagane na iwiliwili ni yalewa era yalobibi, oqo e vakavuna mera saga mera dau vakamatei ira ga kina. Ia e sega ni dau kaukaua sara na nodra yalobibi, oya na vuna era sega ni dau cakava kina na veika e voravora sara. Ia era dau yalokatakata cake na tagane, ena rawa kina ni dau voravora na ka era cakava me rawati kina na ka e lomadra.

Ia mai Jaina, e levu cake na yalewa era rawata na ka era saga mai vei ira na tagane. E vakaraitaka e dua na vakadidike ni 56 na pasede ni yalewa e vuravura era vakamatei ira ga era yalewa ni taudaku ni koro vakavalagi mai Jaina. E kainaki ni vakavuna vakalevu nodra vakamatei ira ga na marama oqo na kena tu vakarawarawa na wainimate ni co ca e rawa ni veivakamatei.

[Kato ena tabana e 27]

Vakamatei Ira ga kei na Galili

Na galili e dua na vuna era yalolailai kina ra qai vakamatei ira ga kina e so. E kaya o Jouko Lönnqvist, e liutaka na nodra vaqaqai na vakamatei ira ga mai Finland: “E levu vei ira [na vakamatei ira ga], era galili. E levu na gauna era galala kina ia era sega ga ni dau veimaliwai.” E kaya o Kenshiro Ohara, na vuniwai ni mona ena Hamamatsu University School of Medicine mai Japani, ni vakavuna na tubu ni iwiliwili ni tagane uabula era vakamatei ira ga na “tu duadua.”

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Vei ira na qase, e dau vakavuna na leqa vakailavo kei na ka e sotavi e vanua ni cakacaka