Na Leqa e Tarai Vuravura

“E vakilai e veiyasa i vuravura na nodra vakamatei ira ga na tamata.”—David Satcher, iliuliu ni tabana ni bula e Mereke, ena 1999.

OYa e sega qai imatai ni gauna me tukuna kina na iliuliu ni tabana ni bula e Mereke ni vakilai e veiyasa i vuravura na nodra vakamatei ira ga na tamata. E levu na lewe i Mereke era vakamatei ira ga, era lewe lailai era labati. Sa rauta me vakadonuya kina na Seneti ni Mereke me vakaliuca na matanitu na kena tarovi na nodra vakamatei ira ga na lewenivanua.

Ia, na iwiliwili ni vanua e Mereke era vakamatei ira e rauta ni 11.4 ena veiya 100,000 na lewenivanua ena 1997, oqo e lailai mai na kena ivakatautauvata e vuravura raraba e vakaraitaka na World Health Organization ni 16 mai na veiya 100,000 na lewenivanua. Ena loma ni 45 na yabaki sa oti e tubucake na kedra iwliwlii na tamata era vakamatei ira ga ena 60 na pasede. Ia ena gauna oqo, ena dua ga na yabaki e rauta nira le duanamilioni era vakamatei ira ga. E kena ivakatautauvata ni mate e dua ena rauta na veiya 40 na sekodi!

Ia e sega ni vakaraitaka na veika kece e yaco na iwiliwili. Ena levu na gauna era dau cakitak ana lewenivuvale ni a vakamatei koya ga e dua vei iratou. E nanumi ni veigauna e vakamatei koya kina e dua, e rauta ni 10 ina 25 era saga tale ga mera vakamatei ira. E vakaraitaka e dua na vakatataro ni 27 na pasede ni gone ena koronivuli torocake e Mereke era vakasamataka mera vakamatei ira ena yabaki sa sivi, e 8 na pasede ni ilawalawa oya era a saga sara ga mera vakamatei ira. Eso tale na vakatataro e vakaraitaka ni tiko ena maliwa ni 5 kei na 15 na pasede ni tamata uabula era sa vakasamataka tale ga mera vakamatei ira ena dua na gauna.

Duidui na iTovo Vakavanua

E duidui na ivakarau ni raici ni nona vakamatei koya ga na tamata. Eso era raica me vaka na basulawa, eso era kaya nira dau cakava ga na dadatuvu, era kaya tale ga eso ni oya e ivakarau ni kere veivosoti ena sala rakorako. Era kaya eso tale ni oya e sala ni kena rawati na veika e gadrevi. Na cava e duidui kina na vuna? E vakatau vakalevu ena itovo vakavanua. E bau vakatura tale ga na Harvard Mental Health Letter ni rawa tale ga ni “vakavuna nodra vakamatei ira ga na tamata” na nodra itovo vakavanua.

Vakasamataka mada na vanua ena loma i Urope o Hungary. E vakamacalataka o Dr. Zoltán Rihmer ni iwiliwili levu ni tamata era vakamatei ira ga e Hungary sa “‘ivakarau ni bula’ ni vanua oya.” E kaya na dairekita ni National Institute for Health e Hungary, o Béla Buda nira dau vakamatei ira ga vakaveitalia na lewe i Hungary. “Ke dua e tauvi kenisa—e kila se na vakaotia vakacava,” e kaya o Buda.

E dau ivakarau ni lotu e Idia ena gauna e liu na suttee. Dina ga ni sa vakatabui na nodra dau rika na yalewa ina buka e vakamai tiko kina na yago i watidra, ia e se vakayacori tiko ga. Ni vakamatei koya vaka oya e dua na marama, e vakacaucautaki sara vakalevu. E vakaraitaka na India Today, ni yasa i Idia oya “era sa vakamai ira kina ena ivalavala oqo e voleka ni 25 na marama ena loma ni 25 na yabaki sa sivi.”

E kidroataki e Japani ni vakatolutaki na iwiliwili ni tamata era mate ena vakacalaka e gaunisala me qai yacova na iwliwili era vakamatei ira ga! E kaya na Japan—An Illustrated Encyclopedia, ni “itovo vakaJapani e sega ni dau vakacala na nona vakamatei koya ga e dua, e muria tiko ga na ivakarau ni nona vakamatei koya e dua ni suaka na ketena, e dau vakatokai me seppuku se hara-kiri.”

Ena nona ivola Bushido—The Soul of Japan, e vakamacalataka kina o Inazo Nitobe, e qai yaco me ivukevuke ni vunivola tudei ni Matabose kei Vuravura Makawa, na kaukaua ni idre ni veivakamatei oqo. E vola: “Ena veiyabaki ni 500 S.K. ina 1500 S.K., a tekivutaki kina na nodra dau vakamatei ira ga na sotia nira suaka na ketedra [seppuku] me guilecavi kina na nodra basuka na lawa, me vosoti kina na nodra cala, mera kua kina ni qai madua, me bokoca na cala era vakavuna, se vakadinadinataka nira dodonu.” Dina ni dau vakayacori ga e liu na mataqali veivakamatei vaka oya, eso era se vakamaei ira tiko ga vaka oqo ena vuku ni kedra irogorogo.

Ia ena Veivanua Vakarisito, e cala vakalawa na nona vakamatei koya vakataki koya e dua. Mai na ikaono kei na ikavitu ni senitiuri, e lewa na lotu Katolika mera vakasivoi qai sega ni caka vei ira na veibulu vakalotu na lewenilotu era vakamatei ira ga. Ena so na vanua, era tekivutaka eso na lotu na ivalavala matalia ni nodra vakaliligi se suaki sara ga na utodra na tamata era vakamatei ira ga.

Ia, era totogi mate o ira na tovolea mera vakamatei ira ga. E kuna e dua na turaga ni Igiladi ena ika19 ni senitiuri baleta ni tovolea me vakamatei koya ga. E qai caka tale vua na ka e saga me cakava vakataki koya. E veiveisau tiko mai na kedra itotogi na via vakamatei ira ga, ia e qai vakadonuya na palimedi ni Peritania ena 1961 ni sa sega ni cala vakalawa na nona saga e dua me vakamatei koya ga. Mai Ailadi, sa qai sega ni cala vakalawa ena 1993.

Eso na dauvolaivola ni gauna oqo era vakauqeti ira eso tale mera vakamatei ira ga kevaka era vinakata. A vakaturi ena dua na ivola e tabaki ena 1991 na veisala eso e rawa ni ra vakamatei ira ga kina o ira na tauvimate bibi vakabalavu. E muri, era qai vakayagataka tale ga na sega ni tauvimate vaka oya na veika e vakaturi oqo.

E iwali dina beka ni leqa na noda vakamatei keda ga? Se vinaka cake meda bula tiko ga? Ni bera ni saumi n ataro oqori, meda raica mada we cava e dau vakavuna mera vakamatei ira ga eso.

[Tikina bibi ena tabana e 24]

Ena dua ga na yabaki e rauta nira le duanamilioni era vakamatei ira ga. E kena ivakatautauvata ni mate e dua ena rauta na veiya 40 na sekodi!