Cava sa Rui Levu Kina na iTovo Kaukaua Nikua?
NA ITOVO kaukaua kece e ca. Ia na kena li e caka tu ga vakaveitalia, e sa qai dredre sara na kila se cava a yaco kina. Vakalevu ni sega na inaki e vakayacori kina, era dau veilecayaki tale na dauveivaqaqai. Ena veiyabaki sa sivi e sa totolo sara na sala ni vakauitukutuku, yaco kina mera rogoca ena loma ni vica ga na aua na le vica vata na milioni se mani bilioni sara na itukutuku vakadomobula ni so na itovo kaukaua. E kaya e dua na ripote a tabaka na World Health Organization ni “tatara na itovo kaukaua ena veivanua lelevu, veivanua lalai, vakavo ga e vica wale sara na itikotiko.”
Ena veivanua mada ga e dau nanumi tu ni vinaka ena veiyabaki sa sivi, sa caka vakaveitalia sara tale tiko ga kina e levu na itovo kaukaua. Tauri Japani mada, ena dua na gauna balavu e lailai sara na iwiliwili ni itovo kaukaua e volatukutukutaka. Ia, ena June 2001, a curu yani ena dua na koronivuli mai Ikeda e dua na turaga qai tekivu veisua qai veita ena dua na iselenikuro levu. Ena loma ga ni 15 na miniti a vakamatea e 8 na gone qai vakamavoataka e le 15. Ni biu vata na itukutuku oqo kei na veitukutuku tale e so e tauri mai Japani, me vakataki ira na itabagone era vakamatea e so era sega ni kila nira raica me ka ga ni lasa, e matata vinaka ni sa veisau na ituvaki ni bula mai kea.
Ena vanua e rewailagi kina na itovo kaukaua, era se sokonu ga na lewenivanua ena so na kena mataqali e yaco. E dina oqo ena 11 Sepiteba, 2001, na kena karusa na World Trade Center mai Niu Yoka. E kaya kina na vuniwai ni vakasama o Gerard Bailes: “Na ka levu e yaco oqo, e veisautaka sara ga na vuravura me vanua vakarerevaki eda sa vulagi tale kina, nida sega ni kila se cava e rawa ni yaco.”
Cava Era Cakava Kina?
E levu na ka e rawa ni vakavuna na yaco ni veitovo kaukaua. Ia, na ka e dredre meda vakasamataka oya na kena vakayacori ga vakaveitalia e so na itovo kaukaua, me sega tu na kena inaki. Me kena ivakaraitaki, e dredre me vakasamataki se rawa vakacava vua e dua me lai suaka mate e dua erau sega ni veikilai, se cava e uqeta e dua me curu yani ina dua na vale qai vanavana vakaveitalia.
So era kaya nida sucukaya ga mai na tamata na itovo kaukaua. So tale era veiletitaka ni sega ni vakamacalataki rawa na itovo kaukaua e caka tu ga vakaveitalia baleta e sega ni noda ivakarau.—Raica na kato “Eda Kawa Beka ga ni iTovo Kaukaua?”
Levu na kenadau era vakabauta ni tiko e vuqa na ituvaki kei na vuna e uqeta na tamata me cakava kina na itovo kaukaua e sega na kena inaki. Na ripote a tabaka na FBI (Federal Bureau of Investigation) Academy mai Mereke e kaya: “Na laba e cakava rawa ga e dua e sega ni tu vinaka nona vakasama.” De ra na sega beka ni duavata kei na ivakamacala oqori e so na vakailesilesi. Ia, e vuqa era duavata kei na vakasama e koto kina. Eda sega beka ni kila se cava e vakavuna, ia na ka ga e kilai ni sega ni tu vinaka na nodra vakasama o ira era cakava na itovo kaukaua e sega na kena inaki. E dua na ka e vakaleqa na nodra vakasama, ra mani cakava kina na itovo e sega ni namaki me caka. Na cava e so na ituvaki e uqeta na tamata mera cakava na veitovo vaka oqo? Meda dikeva mada e vica na ituvaki era tukuna na kenadau e rawa ni vakavuna.
Kavoro ni Vuvale
A vakatarogi Marianito Panganiban, e dau vosa ena vukuna na National Bureau of Investigation mai na Yatu Filipaini, na dauvolavola ni Yadra! me vakamacalataka na nodra isususu o ira sa sivia tale na ivakatagedegede ni itovo kaukaua era cakava. A kaya: “Era susu mai na vuvale kavoro. E sega gona nira qaravi se ra lomani. E sega na kaukaua e tu vei ira mera lewa vinaka nodra bula, nira sega ni vakavulici, era mani tini lakosese kina.” E vuqa na dauvakadidike era kaya ni levu vei ira na dau vakacaca era susu mai na vuvale voravora e sega kina na veivolekati.
Ena dua na ripote a tabaka na National Center for the Analysis of Violent Crime mai Mereke, e vakamacalataki kina e so na ituvaki e vakatakilakilataki ira na itabagone e rawa nira cakava e koronivuli na itovo kaukaua e tini kina na mate. E so na ituvaki vakavuvale e vauci kina: na voravora ni nodrau veimaliwai na itubutubu kei na gone, era sega ni kila rawa na itubutubu na leqa e sotava tiko na luvedra, sega na veilomani, e lailai se sega sara ga nira yalana na itubutubu na itovo mera muria na gone, vaka kina o ira na gone era sega ni vinakata me kila e dua na nodra bula, yaco mera vunitaka kina vei ira na nodra itubutubu ni rua tiko na ivakarau ni nodra bula.
Levu na gone nikua era susu mai na vuvale kavoro. So tale, era tiko vata kei na nodra itubutubu, ia e lailai sara na gauna era veitalanoa kina. Sa rauta me le vica vata na udolu na itabagone era sega ni kila na itovo kilikili nira tubucake tiko, ni sega na veidusimaki vakavuvale. Era nanuma kina e so na kenadau ni isususu sara ga vaka oqo e vakavuna vei ira na gone mera sega ni kila na bula ni veimaliwai, e rawarawa kina mera lai cakava na itovo kaukaua vua e dua, qai vakavuqa ena sega ni mosi vei ira.
iLawalawa Dauveivakaduiduitaki kei Ira na Matalotu Rerevaki Ra Muri Tamata
E vakadinadinataki ni so na ilawalawa dauveivakaduiduitaki se matalotu rerevaki ra muri tamata, e uqeta sara tiko ga vakaukaua na kena yaco e so na itovo voravora. Mai Indiana, e Mereke, a taubale lesu tiko i nona vale e dua na cauravou yago loaloa yabaki 19 ni volivoli oti mai na sitoa. Sega ni dede, sa davo tale tu ena yasa ni gaunisala ni a lauvana na uluna. Cava na vuna a digitaki koya kina na cauravou a veivana? E tukuni ni o koya e veivana a vinakata me lewe ni dua na isoqosoqo era vakabauta ni cecere duadua na kawa ni tamata yago vulavula, qai rawata tale ga kina na samuqawe ni viritalawalawa e dau caka vua e vakamatea rawa e dua na tamata loaloa.
Na veivagagai ena kasi gaga a yaco ena dua na salanisitima e lomaniqele e Tokio ena 1995; nodra vakamatei ira vakataki ira e dua na ilala levu mai Jonestown, e Guyana; kei na nodra mate na le 69 na lewe ni Order of the Solar Temple mai Suwitisiladi, Canada, kei Varanise, e veivakauqeti kina na matalotu rerevaki ra muri tamata. Na ivakaraitaki oqo e vakadinadinataki kina na nodra kaukaua e so na ilawalawa me uqeta na nodra vakasama e so tale. O ira na kena iliuliu dau vakacolasau era rawai ira na lewenilotu mera cakava na ka “e sega ni bau tadrai me yaco,” ena nodra lasutaki ira nira na rawata kina e so na ka vinaka.
Tabana ni iTukutuku kei na iTovo Kaukaua
E so era tukuna ni rairai vakauqeta tale ga na itovo voravora na levu ni tabana ni itukutuku e sa tu ena noda gauna oqo. E tukuni ni saravi wasoma na itovo kaukaua ena retioyaloyalo, iyaloyalo, qito ena kompiuta, kei na Internet e vakamatea na lewaeloma qai uqeta na itovo kaukaua. E kaya o Vuniwai Daniel Borenstein, na peresitedi ni American Psychiatric Association: “Ena gauna oqo e sivia na 1,000 na vuli e yavutaki ena 30 vakacaca na yabaki ni vakadidike e vakaraitaka ni nodra itovo voravora e so na gone e veisemati kei na kena saravi na itovo kaukaua.” Ena matadra e dua na komiti ni Seneti ni Mereke, a kaya kina o Vuniwai Borenstein: “Keimami vakadeitaka ni na vakaleqa na bula raraba na saravi wasoma ni veimataqali itovo kaukaua kece me ka ni veivakalasai.”—Raica na kato “Qito Voravora ena Kompiuta—Nona Rai e Dua na Vuniwai.”
E dau cavuti vakavuqa e so na kisi me vakaraitaka na dina ni vakasama oqo. Me vaka na kisi a cavuti oti ena ulutaga e liu me baleta na turaga a vanai rau mate e dua na veiwatini erau a sarava voli e baravi na cabe ni matanisiga. Ena nona ivakamacala na dauveibeitaki a kaya ni veivakamatei oqo a caka me ka ni lasa, ni a uqeti koya e veivana na nona sarava vaka vica vata na iyaloyalo voravora. Ena veivanavanai e koronivuli era a mate kina e le 15, e tukuni ni veisiga, e vica na aua erau na qitotaka tiko kina ena kompiuta na qito voravora o rau na veivana. Kuria oya, erau sarava vaka vica vata na iyaloyalo e vakabekabea na itovo voravora kei na veivakamatei.
Wainimate Gaga
Mai Mereke, e vakatolutaki na iwiliwili ni laba era cakava na itabagone ni vakatauvatani kei na walu na yabaki sa oti. Na cava e dua na ka era kaya na vakailesilesi ni vakavuna? Na laba vakailawalawa, vakauasivi o ira na ilawalawa era dau vakayagataka na wainimate gaga na cocaine. Sivia e 500 na kisi ni laba e se qai tauri wale tiko ga oqo mai Los Angeles, e California, “era kaya kina na ovisa ni 75 na pasede era caka vakailawalawa.”
E kaya e dua na ripote e tabaka na FBI Academy: “E sega ni taqei rawa na levu ni kisi ni laba e vauci kina na wainimate gaga.” So era tini veivakamatei nira mateni ena wainimate gaga. So tale era vakayacora na itovo kaukaua mera taqomaka kina nodra bisinisi ni volitaki wainimate gaga. E matata e ke ni cakayaco sara ga na wainimate gaga ina bula ni tamata me cakava kina na itovo vakadomobula.
Rawarawa na Taukeni ni iYaragi ni Veivakamatei
Me vaka a cavuti ena ulutaga sa oti, a vanai ira mate e le 35 e dua na turaga mai Tasmania, e Ositerelia. A vakamavoataki ira tale ga e le 19. A taurivaka na turaga oqo na dakai era dau vakayagataka na mataivalu. Era kaya kina e levu ni sa rauta me tubu na itovo kaukaua ni sa rawarawa tu ga na taukeni ni iyaragi vaka oqo.
E laurai ena dua na ripote ni a 32 wale ga na kisi ni laba e taurivaki kina na dakai mai Japani ena 1995, e levu era vakamatei ena nodra veilabalabati ga vakailawalawa na tamata ca. Kena veibasai, mai Mereke e sivia na 15,000 na kisi ni laba e vakayagataki kina na dakai. Cava sa rui duidui kina? E so era kaya ni vakavuna oya na lawa a vakatura na matanitu o Japani me vakadredretaka na taukeni ni dakai.
Sega ni Vorati Rawa na Leqa
Ni rogoci e so na itovo vakadomobula, era na rairai kaya e so, ‘E lialia na tamata oya!’ Ia, sega nira lialia kece o ira era cakava na itovo kaukaua. E levu era sega ga ni vorata rawa na ituvaki dredre era sotava ena nodra bula. Era vakatakila na kenadau na leqa e kunei ena nona ivakarau ni bula e dua, e rawa ni tini cakava kina e so na itovo kaukaua. Era wili kina oqo: ulumalumalumu qai sega ni kila na veitaratara kei ira na so; na leqa ni nodra dau mokulaki se vakacacani; sega ni veimaliwai kei ira na tani; cata e so na iwase tamata me vakataki ira beka na yalewa; sega ni mositi ira nira cakava na ka e cala; kei na veidabui me rawati kina na ka era vinakata.
Se leqa cava era sotava, ni sa tarabi na dredre ni bula era sotava tiko e sa lai vakaleqa kina na nodra vakasama mera tini cakava sara e so na itovo lolovira. Me kena ivakaraitaki e dua na nasi e dau vinakata mera kauaitaki koya na tani. Sa qai culai ira na gonelalai ena wainimate e vakamalumutaka na masela ni yagodra mera kua ni cegu kina. Dua na ka na nona marautaka na veikauaitaki a caka vua ena gauna e vakabulai ira yadua kina na gone. Ia, e kena seva ga ni a sega ni rawa ni vakabulai ira kece. A qai beitaki ena laba.
E matata mai na veika sa vakamacalataki oti ni tiko e so na ituvaki e uqeta na tamata mera cakava na itovo kaukaua. Ia, ena sega ni taucoko sara na veika sa vakamacalataki oti, ke da sega ni dikeva e dua tale na vuna bibi.
Na Kena iSau Vakaivolatabu
E vukei keda na iVolatabu meda kila na vuna e sa qai torosobu ga kina na bula, kei na cava era cakava kina na tamata e so na itovo voravora vaka oqo. E cavuta na itovo eda raica ni sa yaco sara tu ga ena gauna oqo. Me kena ivakaraitaki, na veika e cavuti ena 2 Timoci 3:3, 4, e kaya ni o ira na tamata era “na caca veiwekani” ra qai “sega ni daurawa na yalodra, era na daucudrucudru, era na daucati ira na tamata vinaka,” ra qai “qaqa sodrosodro.” Ena dua tale na ivola ena iVolatabu, a kaya kina o Jisu: “Ena batabata mai na nodra loloma na lewe vuqa.”—Maciu 24:12.
Na iVolatabu e kaya: “Ena iotioti ni veisiga ena yaco mai na gauna cacamatua, lewalewai dredre.” (2 Timoci 3:1, NW) Io, e vakadinadinataka na veika sa yaco tu oqo nida sa bula tu ena icavacava ni ituvaki makawa oqo. Ena torosobu tiko ga na ivakarau ni bula kei na itovo ni tamata. E dodonu beka meda namaka e dua na kena iwali totolo? E sauma na iVolatabu: “[O] ira na tamata ca kei ira na dauveitemaki, era na tubu cake me ra ca sara.”—2 Timoci 3:13.
Kena ibalebale beka oqo nida na sotava tawamudu na kawatamata na itovo kaukaua qai vakadomobula? Meda dikeva sara mada na taro oqori ena ulutaga e tarava.
[Kato ena tabana e 6]
Eda Kawa Beka Ga Ni Itovo Kaukaua?
So era tukuna nida sucukaya mai na noda gadreva meda cakava na itovo kaukaua se meda veivakamatei. E nodra ile o ira era vakabauta na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa, oya nida kawa mai vei ira na manumanu kila, sa rauta me na dewavi keda na nodra ivalavala kaukaua. Ia ke dina na ile oqori, e kena ibalebale nida na sotava tawamudu na ivakarau ni bula voravora, ena sega vakadua ni oti.
Ia, e tiko e vuqa na ivakadinadina e vakacala na ile oya. E sega ni sauma rawa na ile sa cavuti oti oqo na vuna e duidui vakalevu kina ena veivanua na ivakatagedegede kei na wasoma ni kena dau yaco na itovo kaukaua. E sega tale ga ni dua na ivakamacala ni vuna e ivakarau kina ni nodra bula e so na vanua na itovo kaukaua, ia ena so tale na vanua e lailai sara na iwiliwili ni itovo kaukaua e volatukutukutaki, voleka ni sega sara ga na laba. A vakavotuya e dua na vuniwai ni vakasama o Erich Fromm na veicalati ni ile oya, nida kawa mai vei ira na maqe e dewavi keda gona na nodra itovo kaukaua. E kaya o vuniwai ni dina e so vei ira na maqe era ivalavala kaukaua nira qara na veika mera bula kina se mera taqomaki ira, ia e laurai ni o keda ga na tamata eda dau veivakamatei me ka ni lasa.
Ena nodrau ivola o Parofesa James Alan Fox kei Jack Levin, The Will to Kill—Making Sense of Senseless Murder, e kaya: “So e dau rawarawa nira cakava na itovo kaukaua ni vakatauvatani kei na so tale, ia e tu vei ira na galala ni vakatulewa. O koya gona, e dina beka ni lewai ira era via veivakamatei na ituvaki ni lomadra se na sala era susugi mai kina, ia e vakatau tale ga ina digidigi kei na vakatulewa, era na tarogi se beitaki kina.”
[Kato/iYaloyalo ena tabana e 7]
QITO VORAVORA ENA KOMPIUTA—NONA RAI E DUA NA VUNIWAI
A vosa tiko vei ira na ilawalawa vuli vuniwai era se qai taura na nodra ivola mai Philadelphia, Pennsylvania, e Mereke, o Vuniwai Richard F. Corlin, e peresitedi vakacegu ni American Medical Association. A vakamacalataka kina o koya ni qito ena kompiuta e uqeta na itovo voravora. Ena so na qito oqo e rawati na kai ni caka na veivakamavoataki, ena levu cake na kai ke lau na gasau ni dakai, qai levu cake sara ke lauta na uluna. Sa na qai tacoka mai na dra, qai tasika e veivanua na vuruvuru ni mona.
E kaya o Vuniwai Corlin, ni sega ni vakatarai mera draiva na gonelailai, ra kua ni gunu yaqona ni vavalagi, se mera vakatavako. A tomana: “Ia eda vakatarai ira mera vulica na veivana nira tiko ena yabaki ni bula e sega ni rawa nira se lewai ira vinaka, qai sega vei ira na yalomatua kei na kilaka mera kila na kena ivakavakayagataki dodonu na iyaragi era qitotaka tiko. . . . E dodonu meda vakavulica vei ira na luveda nira se gone, ni itovo kaukaua e dau tini ina leqa ena veigauna kece—qai leqa lelevu sara.”
E ka ni rarawa, nira sega ni vakavulici na gone mera kila na itinitini ni itovo kaukaua, vakavuqa mera dau lai vakaleqai wale kina. Mai na dua na iwiliwili e tauri rawa, e vakaraitaka nira lauvana mate e veisiga e tini na gone mai Mereke. E kaya o Vuniwai Corlin: “O Mereke e levu duadua kina na iwiliwili ni gone era lauvana mate ni vakatauvatani kei na veiyasa i vuravura tale e so.” Na cava e vakadinadinataka oqo? “Na vakayagataki ni dakai ena vakaleqa na bula raraba ena noda vanua. E sega ni dua e rawa ni vakacala oya.”
[Kato ena tabana e 9]
SO NA ITUVAKI E VAKAVUNA NA ITOVO KAUKAUA
Oqo na veika era nanuma e vuqa na kenadau ni rawa ni vakavuna na itovo kaukaua e caka tu ga vakaveitalia:
Kavoro ni vuvale
O ira na ilawalawa era dauveivakaduiduitaki, ra qai dau vakaunodra
O ira na matalotu rerevaki ra muri tamata
Na ka ni veivakamarautaki voravora
Saravi wasoma ni itovo kaukaua
Vakayagataki ni wainimate gaga
Sega ni vorati rawa na leqa
Rawarawa na taukeni ni iyaragi ni veivakamatei
So na mataqali mate ni vakasama
[iYaloyalo ena tabana e 8]
Dua vei ira na lima na vanua a vakalutu gasaukurotaki, rauta ni le 12 era mate ra qai mavoa e sivia e 80, mai Quezon, ena Yatu Filipaini
[Credit Line]
AP Photo/Aaron Favila December 30, 2000
[iYaloyalo ena tabana e 8]
Rua na gonevuli rau a vakamatea e dua na qasenivuli, 12 na gonevuli ni Columbine High School, e Colorado, mai Mereke, rau qai vakamatei rau
[Credit Line]
AP Photo/Jefferson County Sheriff’s Department April 20, 1999
[iYaloyalo ena tabana e 9]
Ra mate e le 182, qai mavoa e le 132 ni a kacabote na gasaukuro ena dua na motoka a kele volekata toka na valenidanisi mai Bali, e Idonisia
[Credit Line]
Maldonado Roberto/GAMMA October 12, 2002