Pilgrim Kei na Puritan​—O Cei o Ira Oqo?

E KOTO ena baravi kei Noca Amerika, ena tauni o Plymouth, e Massachusetts e dua na vatuloa vakaitamera e volai toka e delana na naba 1620. E vakatokai na vatu oqo na Plymouth Rock, qai vakabauti ni toka sara ga ena yasa ni vanua era a cabe mai kina e dua na ilawalawa mai Urope ena rauta ni 400 na yabaki sa oti. Era vakatokai na ilawalawa oqo mera Pilgrim se Pilgrim Fathers (Ira era Bolea na Toki ena Vuku ni Nodra Vakabauta).

So era sa rogoca na italanoa ni nodra yalovinaka na Pilgrim ena nodra dau sureti ira na itaukei kei Amerika (era dau vakatokai tale ga mera kaidia damudamu) ena kana magiti kei na solevu. Ia, o cei o ira na Pilgrim, na cava era toki kina i Noca Amerika? Eda na sauma na taro oqo ke da lesu tale ena gauna e se tui tiko kina e Igiladi o King Henry VIII.

Tiko Yavavala na Lotu e Igiladi

Ni vo toka e rauta ni 100 na yabaki mera qai soko i Amerika na Pilgrim, a vanua lotu Katolika o Igiladi. A dau tutaka na lotu Katolika o King Henry VIII, mani vakatokai koya kina na tui tabu me O Koya e Dautaqomaka na Vakabauta. Ia, e qai basika e dua na veileqaleqati ena gauna e sega ni ciqoma kina na Tui Tabu o Clement VII nona vinakata na tui me sereka na imatai ni watina o Catherine of Aragon (e ono taucoko na watina na tui).

Sa mani leqataka voli o Henry na nona bula vakawati, ia ena gauna vata oya, sa tekivu na tiko yavavala ni lotu Katolika ena levu na vanua e Urope ena nodra sa tawase na lewenilotu mera lai tauyavutaka ga na nodra dui lotu. Taumada, a kauaitaka o Henry na veivakacerecerei a solia tiko vua na lotu, oya na vuna a qarauna sara tiko kina o koya me kua tale ni dua na matalotu e tauyavu e Igiladi, na Katolika ga. Ia, e qai veisau na lomana. A sega ni vakadonuya na lotu Katolika nona vinakata me rau sere kei watina, ena nona cudru, sa qai lomana me sa sereka na lotu, me vakatikitikitaka tani e Igiladi. Ena 1534, e tagutuva kina o koya na veiliutaki ni tui tabu vei ira e Igiladi qai buli koya me sa iliuliu ni lotu Jaji. Oti oya sa qai tekivu sogoti ira na itikotiko ni bete e Igiladi, volitaka tale ga na nodra qele lelevu. Ni qai mate o Henry ena 1547, sa sega tale ni qai vanua ni lotu Katolika o Igiladi, ia e sa vanua ni lotu Tawase.

Mai tomana na luve i Henry, o Edward VI, na nona sa tawasei koya tani na matanitu o Igiladi mai na veiliutaki ni tui tabu. Ni mate o Edward ena 1553, sa mani taura na itutu ni ranadi o Mary, na luve i Henry e lotu Katolika. Oqo na luve i Henry vua na watina o Catherine of Aragon. E mai saga na ranadi vou oqo me vakamalumalumutaki koya tale na matanitu o Igiladi ina veiliutaki ni tui tabu. Vakavuna o koya mera biu vanua ena vaqara bula e levu na lotu Tawase, e vakamai ira bulabula tale ga ena kau e lewe 300 vakacaca, mani vakatokai kina ena yaca, Bloody Mary (Mary Dauvakadavedra). Ia, sa sega ni tarova rawa na veisau e sa yaco. Mate o Mary ena 1558, qai sosomitaki koya o Elizabeth I, erau veitatacini. Mai saga tale o Elizabeth me vakadeitaka sara me kua ni qai lewa tale na tui tabu na nodra vakabauta vakalotu na kai Igiladi.

Ia, era nanuma e so na Lotu Tawase ni sega ni veirauti na nodra tawasei ira wale ga mai na lotu ni vanua o Roma​—e dodonu me kau laivi na ka kece e okati ena lotu Katolika e se vo tu vei ira. Era vinakata mera vakasavasavataka na ivakarau ni lotu e Igiladi ena gauna oya, oya na vuna era vakatokai kina na Puritan, na yacadra oqo e vu mai na vosa vakavalagi na “pure,” e kena ibalebale na savasava. Ia, e so na Puritan era kaya ni sa sega na kedra yaga na bisovi, era vakabauta ni dodonu mera cicivaki ira vakataki ira na veivavakoso, mera tawasei ira tani mai na lewa ni lotu Jaji. Era vakatokai o ira oqo na Separatist, na yacadra e vu mai na vosa vakavalagi na “separate,” e kena ibalebale na tawasei tani.

Nodra sega ni duavata kei na so na ivakarau vakalotu ena gauna oya na Puritan e qai votu mai donuya na gauna e veiliutaki kina o Elizabeth. E votivoti vua na ranadi na nodra isulusulu e so na bete, vakavuna me vakaroti koya na Ajibisovi kei Canterbury (na bete iliuliu ena lotu Jaji) me vakarautaka e dua na lawa ni isulusulu mera muria na bete nira liutaka na sokalou. Nira siqema na Puritan nira sa na baci vakaukauataki tale mera tokara na nodra iovi na bete ni lotu Katolika, era sa mani sega ni muria. E veiletitaki tale ga na nodra veiliutaki na bisovi kei na ajibisovi. Ia, e sega ni veisautaka e dua na ka me baleti ira o Elizabeth, e lewa ga mera vosa bubului vua me nodra iliuliu.

Ra Vuki e So na Separatist Mera Pilgrim

Yaco me sosomitaki Elizabeth ena veiliutaki o James I ena yabaki 1603, qai saga sara ga o koya me vakasaurarataki ira na Separatist mera vakarorogo ena nona veiliutaki. Ena 1608, e dro kina i Oladi e dua na ivavakoso lotu Separatist ena tauni o Scrooby nira vinakata na galala ni sokalou e solia vei ira na matanitu oya. Ia ni toso na gauna, era vakila na Separatist ni vaka e sa ca sara na bula i Oladi bau vinaka cake na ka era a drovaka mai Igiladi, oqo ena nodra sa sega ni taleitaki na veimatalotu tani ena vanua oya, lako vata kei na kena sa qai torosobu ga na ivakarau ni bula e kea. Era mani nanuma me sa biu o Urope mera toki i Noca Amerika. Nodra bolea na ilawalawa oqo me biu vanua ena vuku ni nodra vakabauta era vakatokai kina mera Pilgrim.

Mani vakadonui vei ira na Pilgrim oqo mera lai tawana na vanua qali vakaperitania o Virginia. Ena vula o Sepiteba, 1620, sa mua na ilakolako i Noca Amerika ena waqa na Mayflower. Rauta ni 100 na qase kei na gone era sotava na draki voravora e wasawasa me rua na vula, ra sokota na wasawasa na Noca Atalanitika ni bera nira qai cabe bula i Cape Cod, rauta ni 800 na kilomita na kena yawa mai na vanua o Virginia. E kea, era sa qai lai vola kina e dua na ivola ni veidinadinati e vakatokai na Mayflower Compact, era vola kina na nodra gagadre mera tauyavutaka e dua na itikotiko, ra muria tale ga na kena lawa. Era tara na nodra itikotiko e Plymouth ena 21 Tiseba, 1620.

Tauyavu na Bula ena Nodra Vanua Vou

Ra sega ni vakarautaki ira tu yani ena draki batabata ni vulaililiwa o ira na tokatu yani oqo i Noca Amerika. E mate e rauta ni veimama na kedra iwiliwili ena loma ga ni vica na vula. Ia, e lutu na nodra icegu na kena vo ni sa basika na vulaitubutubu. Era sa mani taravale, ra vulica tale ga vei ira na itaukei ni vanua oya na ivakarau ni tei kakana dina. Me qai yacova na vulaibotabota ni 1621, era sa rawati ira sara ga vakavinaka na Pilgrim, ra mani biuta vakatikitiki e dua na nodra gauna mera vakavinavinaka kina vua na Kalou ena vuku ni nona veivakalougatataki. Oya sara ga na itekitekivu ni soqo e sa mai vakananumi tu ena matanitu o Mereke kei na veivanua tale e so e vakatokai na Thanksgiving Day. Toso na gauna era toki tiko ga mai Plymouth e so tale me yacova ni sa 2,000 na kedra iwiliwili na lewenivanua oya ni oti e 15 na yabaki.

Ia mai Igiladi, era sa vakabauta tale ga e so na Puritan, me vakataki ira na Separatist, ni nodra “Vanua Yalataki” e tiko mai na tai ni Atalanitika. Ena yabaki 1630, e so vei ira oqo era cabe yani ina dua na vanua ena vualiku kei Plymouth, ra lai tauyavutaka sara nodra itikotiko e vakatokai na Massachusetts Bay Colony. Me qai yacova na 1640, e rauta ni 20,000 era biu vanua mai Igiladi era sa mai vakaitikotiko e Mereke ena vanua e vakatokai me o New England. Sa levu sara na itikotiko na Massachusetts Bay Colony, sa tara tale ga yani na nodra itikotiko na Separatist Pilgrim e Plymouth. Mai sevataki gona ena 1691 na nodra inaki na Separatist ena nodra dau vinakata mera tu ga vakataki ira. Sa mai yaco o Boston me itikotiko liu ni lotu ena vanua oya, nira sa mai liutaka na Puritan na veika vakalotu ena vanua o New England. Ia, e vakacava sara mada na nodra ivakarau ni sokalou?

Nodra Sokalou na Puritan

Ena nodra itikotiko vou, sa ra mai tara kina na Puritan e dua na nodra valekau ni soqoni mera dau soqoni vata kina ena veimataka ni Sigatabu. E totoka na loma ni vale oqo ni draki vinaka, ia ena vulaililiwa, sa dau taratara sui sara ga na batabata, qai vosovosoti dredre. Era dau vaqaniliga vavaku na dauvunau me bau tarova na ligadra mai na kena sa dau ninini tu ga ena levu ni batabata.

Era yavutaka na nodra vakabauta na Puritan ena ivakavuvuli i John Calvin, e dua na turaga ni Varanise e cuqena na tawase mai na lotu Katolika. Era vakabauta ni ka kece e yaco ena noda bula e sa lewai oti tu, era vakabauta tale ga ni Kalou e sa lewa oti tu se o cei ena vakabulai, o cei tale ga ena vakamai ena bukawaqa me tawamudu. Se mani vakacava na ka e cakava e dua, ena sega ga ni veisautaka na ka e sa lewa oti tu na Kalou me baleti koya. Era vakabauta ni sega ni kila e dua se na lai bula marau i lomalagi ena gauna e mate kina, se lai kama tawamudu i eli.

Toso na gauna, era sa vunautaka na veivutuni na italatala ni lotu Puritan. Era veivakasalataki ni dau loloma na Kalou, ia ke dua e beca nona lawa, e sa na lako sara ga vakadodonu i eli. O ira na dauvunau oqo era vakavuvulitaka na bukawaqa mai eli me ivakarere vei ira na lewenilotu mera muria tiko ga kina na lawa ni lotu. Dua na kena ivakaraitaki na nona ivunau e dua na dauvunau ni ika18 ni senitiuri o Jonathan Edwards e kena ulutaga, “O Ira na Tamata iValavala Ca ena Liga ni Kalou Cudrucudru.” E vakadomobula na nona ivakamacala me baleti eli, tini vakaleqa sara ga na lomadra kei na nodra vakasama e levu na lewenilotu era rogoca, ra ogaoga tale na vo ni italatala mera saga mera vukei ira oqo.

O ira na dauvunau ena taudaku kei Massachusetts era lai vunau e kea era sa bolea na leqa. Vakatolu na nodra lewa na vakailesilesi me vakatabui nona lako yani i kea o Mary Dyer, e dua na dauvunau ni isoqosoqo lotu na Quaker; ia e lesu yani ena gauna tolutolu oqori qai lai vakatetea tiko ga na nona vakabauta. Era qai vakarubeci koya mate ena dali e Boston ena 1 June, 1660. Rairai guilecava o Phillip Ratcliffe na nodra dau lomakatakata na Puritan ena nodra dau totogitaki ira na dauveitusaqati. Ena vuku ni nona vosabeca na matanitu vaka kina na lotu kei Salem, e vakanakuitataki kina, totogitaki tale ga me saumi ilavo. Ena nodra sega ni vinakata me guilecava, era sa qai gutuva laivi na daligana ni bera nira qai vakatalai koya me lako yani. Na qiqo ni nodra rai na Puritan e vakavuna mera biuti Massachusetts e so ra qai lai tauyavutaka na nodra itikotiko vou.

Yaco na Veivala ena Vuku ni Viavialevu

Ena nodra nanuma na Puritan nira “digitaki” ni Kalou, era sa dau qai raici ira sobu na itaukei dina ni vanua, ra beci ira tale ga. Na veibeci oqo e vakavuna na veicati, tini sara mera sa tekivu ravuti ira mai na Puritan o ira na itaukeinivanua oya. Ra mani veisautaka vakalailai na iliuliu ni Puritan e so na lawa ni Siga ni Vakacecegu me rawa kina vei ira na nodra tagane mera tauri dakai nira lako tiko i lotu. Ia, e sa qai ca ga vakalevu ena 1675.

E tubu na dra nei Metacomet, dau kilai tale ga me o King Philip, ni raica ni vaka e sa cawadru tani tiko mai ligadra na nodra qele. Ni turaga ena nodra yavusa na Wampanoag, na itaukei ni vanua oya (ra dau kilai mera kaidia damudamu), sa qai liutaka na vakacacani ni veivanua era tawana na Puritan, vakama na nodra veivale, qai vakamatei ira na sa mai tawana tiko na nodra vanua. Era ravu lesu mai na Puritan, mani toso tiko na veiraravui oqo me vicavata na vula. Ena vula o Okosita, 1676, era qai vesuki Philip kina na Puritan, ena yanuyanu na Rhode Island. Era gutuva na domona ra qai musuka vakava na yagona. Mai cava e kea na iValu nei King Philip kei na nodra bula galala na itaukei ni vanua o New England.

Ena ika18 ni senitiuri, e baci laurai na nodra lomakatakata na Puritan ena dua tale na sala. Era sega ni taleitaka e so na italatala e Massachusetts na veiliutaki nei Igiladi, ra mani bucina e lomadra na lewenivanua na gagadre ni tu vakataki koya. Era wakia vata na veika vakapolitiki kei na veika vakalotu nira veivosakitaka na veisau era gadreva.

Era dau cakacaka vakaukaua na Puritan, ra doudou, ra dau qai solia nodra dina ena nodra lotu. Nikua, e se dau wewe tu ga ni gusudra e so na “Puritan character” (Yalo Vaka-puritan) kei na “Puritan honesty” (Dina Vaka-puritan). Ia, veitalia na nona dina e dua ena ka e vakabauta, ena sega ni vakadonuya na Kalou na dina oqori ke yavutaki ena ivakavuvuli cala. E sega sara ga ni vakadonuya o Jisu Karisito na wakivata ni politiki kei na lotu. (Joni 6:15; 18:36) Kena ikuri, na ivalavala kaukaua e veisaqasaqa sara ga kei na ka dina oqo: “O koya sa sega ni dauloloma sa sega ni kila na Kalou; ni sa loloma na Kalou.”​—1 Joni 4:8.

E vakavulica beka nomu lotu ni tiko na bukawaqa ni veivakararawataki mai eli, ni sa lewai oti tu na noda bula, se so tale na ivakavuvuli vaka oqori e veisaqasaqa kei na Vosa ni Kalou? Era vakaitavi beka ena vunau vakapolitiki o ira na iliuliu ni nomu lotu? Ke o vulica vinaka na iVolatabu, o na qai kila ni vakadonuya ga na Kalou “na lotu savasava ka sega ni cala” e matana.​—Jemesa 1:27.

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 23]

IRA NA PURITAN KEI NA BUKAWAQA MAI ELI

Era sa veicoqacoqa na Puritan kei na ka e kaya na Vosa ni Kalou ena nodra vunautaka tiko na bukawaqa mai eli. E kaya na iVolatabu ni o ira na mate era sega ni kila e dua na ka, era sega ni vakila na mosi se marau. (Dauvunau 9:5, 10) Kena ikuri, a sega ni bau ‘tubu mai lomana’ na Kalou dina me veivakararawataki. (Jeremaia 19:5; 1 Joni 4:8) E vakamasuti keda ga meda veisautaka na noda ivalavala, ia ni tauca na kedra lewa na tamata ca era sega ni veivutuni, e dau vakayacora ena dela ni yalololoma. (Isikeli 33:11) E veibasai sara kei na ka dina vakaivolatabu oqo na ka era vakavulica na dauvunau ni lotu Puritan, vaka mera vakaraitaka ni Kalou e voravora, e dau sauma na ca me veivakalolomataki kina. Na nodra ivakavuvuli tale ga e sega ni kauaitaki kina na bula, okati kina na vakayagataki ni itovo kaukaua mera vagalui kina na via veitusaqati.

[iYaloyalo ena tabana e 20]

Era yaco yani i Noca Amerika na Pilgrim, 1620

[Credit Line]

Harper’s Encyclopædia of United States History

[iYaloyalo ena tabana e 22]

Solevu ni imatai ni “Thanksgiving Day,” 1621

[iYaloyalo ena tabana e 22]

Nodra vale ni soqoni na Puritan, e Massachusetts

[iYaloyalo ena tabana e 22]

John Calvin

[iYaloyalo ena tabana e 22]

Jonathan Edwards

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Rau tauriyaragi na veiwatini lotu Puritan ni rau gole tiko i lotu

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 21]

Library of Congress, Prints & Photographs Division

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 22]

E cake, imawi: Snark/Art Resource, NY; e cake, imatau: Harper’s Encyclopædia of United States History; John Calvin: Portrait in Paul Henry’s Life of Calvin, from the book The History of Protestantism (Vol. II); Jonathan Edwards: Dictionary of American Portraits/Dover

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 23]

Photos: North Wind Picture Archives