TV​—E “Sega ni Kidavi Totolo na Kena Cakayaco”

NA RETIOYALOYALO e rawa ni okati me sala yaga ni veivakavulici. Eda vulica kina na veivanua eda na rairai sega vakadua ni sikova, kei ira na veimataqali tamata eda na sega ni bau veisotari. Ena noda sarava toka, e rawa nida kaya nida sa lakova na veikauloa ni vanua katakata, na vanua waicevata ena North kei na South Pole, na veiulunivanua kei na botonisauloa. Rawa nida kila kina na vakatubuqoroqoro ni veika e vauca na atomi lalai se na kalokalo. Eda sarava tale ga kina na itukutuku ni veika lelevu e yaco ena gauna vata ga era yacoyaco tiko kina, se mani yasa i vuravura cava. Da kila kina na veika e vauca na politiki, na itukutuku makawa, na itukutuku butakatakata, kei na itovo ni veivanua. E dau vakaraitaki tale ga kina na bula ni tamata ni sotava na ituvaki rarawataki se marautaki. Na retioyaloyalo e rawa ni okati tale ga me ka ni veivakamarautaki, e rawa ni veivakadreti, qai veivakauqeti sara mada ga.

Ia, e levu na porokaramu e vakaraitaki ena retioyaloyalo e sega ni dau veitaraicake se veivakavulici. Vuqa era vakadiloya vakaca sara na veiporokaramu ena retioyaloyalo, ena nodra cata na levu ni itovo kaukaua kei na veiyacovi e vakaraitaki kina. Me kena ivakaraitaki, ena dua na vakadidike a caka mai Mereke, e kunei ni voleka ni 2 mai na 3 na porokaramu e dau vakaraitaki ena TV ena basika kina na itovo kaukaua. Ke vakatautauvatataki na levu ni gauna e basika kina, ena vakaono e veiaua. Ni qai lai uabula e dua na itabagone, e sa na sarava oti yani e vicasagavulu na udolu na iyaloyalo ni itovo kaukaua kei na laba. Koya li na iyaloyalo e kena usutu na veiyacovi, sa sega ni taqei rawa. E kunei ni ruanaikatolu ni porokaramu kece ni TV e dau veivosakitaki kina na veiyacovi, qai 35 na pasede ni ka e saravi e laurai kina na itovo veivagarogaroi. Vakavuqa me vakavotui ena iyaloyalo, ni itovo oqori ena sega ni sotavi kina na leqa, o ira na tagane kei na yalewa era vakaraitaki era dau sota ga vakacalaka, ra qai sega tale ga ni vakamau.a

E taleitaki vakalevu e veiyasa i vuravura na porokaramu e dau vakaraitaki kina na veiyacovi kei na itovo kaukaua. Kunei gona ni iyaloyalo yavala era caka mai Mereke e vakaraitaki kina na itovo kaukaua kei na veiyacovi, era dau vakaraitaki tale ga ena TV, e dau totolo sara nira volia na kabani ni retioyaloyalo ena taudaku kei Mereke. Vakauasivi ni iyaloyalo vaka oqori e rawarawa ga na vakamuria na kena italanoa, e sega soti ni gadrevi kina e dua e kenadau ena vakatasuasua se dauvolaitalanoa. Baleta e vakatau tiko ina veivala, veivakamatematei, veilabati, veiyacovi, kei na iwalewale e so ni caka iyaloyalo me dreta na nodra rai na sarasara. Ia, me rawa ni dreta tiko ga na nodra rai, ni toso na gauna ena gadrevi me veisau na ivakatagedegede ni ka e vakaraitaki. Ni duadua tu ga na ka e saravi, sa ra na vuturitaka tale na sarava ni sa na madra mai. Me kua gona ni vucesataki na sarasara, era saga na daucaka iyaloyalo mera cakava na iyaloyalo e sivia sara na kena veivakarikoutaki qai uqeta na yalo. Ra cakava oqo ena nodra vakalevutaka na itovo kaukaua kei na kena e laurai vakamatailalai kina na itovo veivagarogaroi, e torosobu sara.

Veibataki na Cakayaco ni Retioyaloyalo

Ena tara vakacava na nona bula e dua na saravi wasoma ni itovo kaukaua kei na veiyacovi ena retioyaloyalo? O ira na dau vakadiloya na sara TV era kaya, ni dua e sarava na itovo kaukaua ena teivaka tale ga vua na itovo kaukaua, vaka kina na nona sega ni lomani ira era sotava na ivakarau kaukaua. Era kaya tale ga ni kena saravi na veiyacovi e uqeta na bula vakailoa, qai toroya sobu na ivakatagedegede ni itovo savasava.

E vakavuna beka na veitovo kece oqori na saravi ni retioyaloyalo? Sa oti oqo e vica vata na yabaki na kena veibataki voli mai na taro oqori; sa caka tale ga e vica vata na drau na vakadidike, vaka kina na kena tabaki e vica vata na udolu na ivola kei na ulutaga me baleta na tikina oqori. Na usutu bibi e veiletitaki tiko, oya ni sega ni vakadeitaki rawa se bucina na itovo kaukaua na kena saravi ena TV se sega. Me kena ivakaraitaki, ni dua e dau sarava na itovo kaukaua ni se gone, ena lai voravora beka kina na nona itovo ni sa qase? E dredre toka me vakadinadinataki ni oqori na ka e rawa ni yaco. Meda vakatauvatana mada: O gunuva e dua na wainimate ena imatai ni gauna. Oti ga e dua na gauna lekaleka, o sa tekivu tauvi milamila qai vuvuce mai na yagomu. Ena ituvaki oqo, e macala ga ni lakovakaca vei iko na wainimate o gunuva oya. Ia, so na gauna e dau taura na gauna na nomu qai vakila ni lakovakaca vei iko e dua na wainimate o gunuva. Macala ga ni na dredre vei iko mo kila se wainimate cava e lakovakaca vei iko, ni levu na ka e rawa ni vakavuna na milamila kei na vuvuce ni yago.

Ena vakasama vata oqori, e dredre gona kina me vakadinadinataki ni itovo kaukaua e saravi ena retioyaloyalo e vakavuna na basulawa kei na dauvakacaca. Ia, e levu na vakadidike a caka e laurai kina ni rau veisemati. Kuria oqori, so na daubasulawa era kaya ni cakayaco dina ina nodra rai kei na nodra itovo na nodra dau sarava na itovo voravora ena TV. Ena yasana kadua, e levu tale tu na ka e rawa ni dau cakayaco ina bula ni tamata. Na qito ena kompiuta e vakaraitaki kina na ivalavala kaukaua, dau cakayaco tale ga vei keda na nodra ivakarau ni rai na noda matavuvale se o ira na noda itokani, na ituvaki ni bula raraba—na veika kece oqo e rawa ni vakavuna tale ga na voravora ni itovo.

E sega gona ni kurabuitaki ni tiko na rai e veisaqasaqa kei na vakasama ni cakayaco ina bula ni tamata na saravi ni itovo kaukaua ena TV. A vola e dua na vuniwai ni vakasama mai Canada: “E sega ni vakadinadinataki rawa vakasaenisi ni saravi ni itovo kaukaua ena retioyaloyalo e vakavuna na ivakarau kaukaua, se vakanunutaka na vakasama.” Ia, na komiti e vakatokai na American Psychological Association Committee on Media and Society, e kaya: “E vakadeitaki ni o ira era dau sarava vakalevu na itovo kaukaua ena retioyaloyalo, e dau rawarawa sara nira ciqoma na ivakarau ni rai kei na ivalavala e torosobu.”

Na Kena Cakayaco ena Noda Vakasama

Kua ni guilecava, nira veibataka tiko na kenadau na kena ivakadinadina—me dua na kena ivakadinadina dei ni vakavuna dina na nona itovo kaukaua e dua na nona dau sarava na itovo kaukaua ena retioyaloyalo. Ia, e levu era kaya ni cakayaco ina noda vakasama kei na noda itovo na ka eda sarava. Vakasamataka mada. Nida sarava e dua wale mada ga na itaba, e rawa ni vakavuna na noda cudru, tagi, se marau. Na ivakatagi, e rawa ni vakayavalata na lomada. Na veivosa e tabaki, e rawa sara ga ni uqeta na noda vakasama, lomada, kei na ka eda cakava. Ia, vakacava ke mataitaki na kena semati na itaba, ivakatagi kei na vosa? Oqori sara ga na ka e cakava na TV. Me qai sega vakacava ni cakayaco! Sa rauta bagi me veidreti na retioyaloyalo! Koya li ni sa tu vakarawarawa ga! Kaya kina e dua na dauvolaivola: “E dua na ikalawa levu ena bula ni kawatamata na nona rawa ni biuta vakaivola na veika e vakasamataka tu . . . ia e rawa ni tukuni, ni buli ni retioyaloyalo e uasivita na volavola. Oqo na sala ni vakadewa itukutuku e sa qai cakayaco dina ena bula ni kawatamata.”

Era vakayagataka e veiyabaki na daunibisinisi e dua na iwase levu ni ilavo ena itukutuku ni veivoli, baleta era kila ni na cakayaco vei ira na sarasara na ka e raici se rogoci. Me icavai mera vakalusia kina na nodra ilavo na daunibisinisi ke ra nanuma ni na sega ni yaga? Ra vakayagataka gona na ilavo oqori nira vakadeitaka tu ni na mana na nodra sasaga. Ena lailai ga na nodra ivoli! A saga na kabani ni Coca-Cola ena 2004 me volitaka na nona wainigunu. Vakayagataka kina e 2.2 na bilioni na dola ena kena tabaki, kaburaki ena retio, kei na kena saravi ena retioyaloyalo na itukutuku ni veivoli e vuravura raraba. A mana beka na sasaga oqori? E laurai ni a rawata kina na kabani e voleka ni 22 na bilioni na dola na tubu ena yabaki oya. Ra kila tale ga na daukacivaki ivoli ni na sega ni cakayaco ina bula ni tamata ke vakaraitaki se kaburaki ga vakadua. Sa ra qai bololaki keda ena vica vata na yabaki ena nodra itukutuku ni veivoli, meda qai sega vakacava ni vakabauta.

Ke sa rawa ni cakayaco ina noda rai kei na noda itovo na saravi ni itukutuku ni veivoli e 30 wale ga na sekodi na kena balavu, me qai sega vakacava ni cakayaco vei keda na saravi vakadede ni TV? “E dau okati na sara TV me ka wale ga ni veivakalasai,” e kaya o koya e vola na ivola na Television—An International History, “sa rauta me sega ni kidavi totolo na kena cakayaco.” Kaya na ivola na Pictorial History of Television: “Sa veisautaka na ivakarau ni noda vakasama na retioyaloyalo.” Na taro meda dui tarogi keda kina, ‘E tara beka na ivakarau ni noqu vakasama na ka au sarava ena sala au vinakata?’

Vei ira era qarava na Kalou, e bibi dina mera kauaitaka na taro oqori. Ni levu na porokaramu e vakaraitaki tu ena retioyaloyalo e veisaqasaqa kei na ivakavuvuli se ivakatagedegede savasava e vakatavulica na iVolatabu. Na ivakarau ni bula kei na ivalavala e vakacala na iVolatabu e dau vakaraitaki mera ivalavala vinaka, e ciqomi, ra qai raici sara mada ga me ivakarau ni bula taleitaki ni gauna oqo. Ena gauna vata oqori, na itovo vakarisito vaka kina o ira era saga mera bulataka era dau vakalecalecavi, vakalialiai, se ra beci ena retioyaloyalo. A kaya ena rarawa e dua na dauvolaivola: “Era ciqomi o ira e ca na nodra itovo. Ia e sega ni yala ga e kea. Nikua era sa raici vakatani o ira era itovo vinaka.” Io, vakavuqa, na retioyaloyalo e dau vakaraitaka vaqaseqase: “Na ca me vinaka, kei na vinaka me ca.”—Aisea 5:20.

E dodonu gona meda lewa vinaka na porokaramu meda sarava, ni na rawa ni cakayaco ena noda vakasama. Ni kaya na iVolatabu: “Ena vuku mai ko koya sa malele vata kei ira na vuku: ia ko koya era veitokani vata kei na lialia ena rusa.” (Vosa Vakaibalebale 13:20) Dua na dauvakadidike ni iVolatabu o Adam Clarke e vola: “Na noda lako vata kei na dua, e vauci kina na loloma kei na kauai; e rawarawa sara tale ga nida vakatotomuri ira eda lomana. Oya na vuna eda dau tukuna kina, ‘Dusia mada vei au se o cei na nona ilala, au na rawa ni tukuna vei iko se mataqali tamata vakacava o koya.’ Niu raici ira ga na nona ilala, sa boroya sara tu ga na kena iyaloyalo.” Me vaka eda sa raica, e levu era vakayagataka e dua na iwase levu ni gauna ena nodra saravi ira era vakaraitaki tu ena retioyaloyalo. O ira era vakaraitaki tu oqo era sega ni yalomatua, oya o ira ena sega vakadua ni bau tadra e dua na lotu Vakarisito dina me sureta ina nona vale.

Ke solia vei iko na nomu vuniwai e dua na wainimate kaukaua mo gunuva, sega ni vakabekataki ni o na vakalewa vinaka na vinaka kei na ca ena vakilai kina ni bera ni o gunuva. Ia, ke o gunuva cala na wainimate—se sa donu na wainimate, ia sa sivia ga na ka o gunuva—ena rawa ni vakacaraka tale na nomu bula. E kainaki ni via vakatale ga oqori na cakayaco ni kena saravi na retioyaloyalo. O koya gona, e ka vakayalomatua meda lewa vakavinaka na porokaramu eda dau sarava.

E uqeti vakalou na yapositolo o Paula me vakayaloqaqataki ira na lotu Vakarisito mera dau dikeva na ka e dina, vakaturaga, dodonu, savasava, na ka e daulomani, rogorogo vinaka, na ka e vinaka, kei na ka e dokai. (Filipai 4:6-8) O na muria beka na ivakasala oqori? Ke o muria, o na vakila ga kina na marau.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 5]

“Nida sara retioyaloyalo, eda vakatara kina mera mai vakalasai keda ena loma sara ga ni noda rumunigade o ira eda na sega vakadua ni bau sureta mera gade mai noda vale.”​—David Frost, dua na daukacikacivaki ni Peritania

[Kato ena tabana e 5]

VAKACAVA NA VEIYACOVI KEI NA ITOVO KAUKAUA ENA IVOLATABU?

E duidui vakacava na itovo kaukaua kei na veiyacovi e vakaraitaki ena TV mai na kena e vakamacalataki ena iVolatabu? Na inaki ni kena volatukutukutaki ena iVolatabu, oya me ka ni vuli, e sega ni ka ni veivakalasai. (Roma 15:4) Na Vosa ni Kalou e dau volatukutukutaka na veika dina a yaco ena gauna makawa. E vukei keda meda kila kina na rai ni Kalou ena vuqa na ka, da qai vuli tale ga mai na nodra caka cala o ira era volatukutukutaki.

Ena levu na vanua e dau laurai kina na itukutuku ni veivoli ena retioyaloyalo, na ivukivuki veivagarogaroi se na itovo kaukaua, e vakaraitaki oqori me rawa kina na ilavo, e sega ni kena inaki me veivakavulici. O ira na dauvolivolitaki era vinakata mera bacana e levu mera volia na nodra ivoli, sa ra qai vakayagataka gona na ivukivuki veivagarogaroi kei na itovo kaukaua me dreti ira na sarasara mera wanonova matua na nodra TV. Kena itinitini: Era na sarava na itukutuku ni veivoli ra qai lai volia na iyaya e vakaraitaki kina. O ira na dau kacivaka na irogo ena retio se TV era taurivaka na vakasama oqo: “Ke itukutuku rogorogo ca, ena kaburaki vakalevu.” Kena ibalebale ga, na itukutuku vakarisekete—itovo kaukaua, leqa tubukoso, kei na ivalu—e itukutuku kaburaki vakalevu ni vakatauvatani kei na veitukutuku tale e so.

Dina ni volai tu ena iVolatabu na itovo kaukaua, ia e dau vakauqeti keda meda bula veiyaloni—oya meda kua ni veisausaumitaka na ca e caka vei keda, da saga meda walia na noda leqa ena sala malumu. Na iVolatabu tale ga e dau uqeta e veigauna na ivakatagedegede ni itovo savasava e vauca na veiyacovi. Eda sega ni vulica na lesoni oqori ena itukutuku e saravi ena retioyaloyalo.—Aisea 2:2-4; 1 Korinica 13:4-8; Efeso 4:32.

[Kato/​iYaloyalo ena tabana e 7]

NA RETIOYALOYALO KEI IRA NA LALAI

“Ena nodra raica na saenitisi na macala ni vakadidike a caka tu mai ena loma ni vicasagavulu na yabaki, era duavata kina kei na tabana ni bula, ni lakovakaca dina vei ira na lalai na nodra sarava na ivalavala kaukaua.”​—The Henry J. Kaiser Family Foundation.

“[Keitou duavata kei] na nodra isoqosoqo na vuniwai ni gone na American Academy of Pediatrics, ni ‘sega ni dodonu mera vakatarai na gonelalai era se bera ni yabaki rua mera [sara retioyaloyalo].’ Oqori e gauna bibi ni nodra bula ni tekivu yavala kina na nodra mona me ciqociqomi. E gadrevi gona mera qito ra qai veimaliwai, ni oqo ena vukea na nodra tubu bulabula, ra vulica tale ga kina na sala ni veitaratara vakatamata.”​—The National Institute on Media and the Family.

[iYaloyalo ena tabana e 7]

E tara beka na ivakarau ni noqu vakasama na ka au sarava ena sala au vinakata?