Ra Taroga na iTabagone

Na Cava na Social Networking (Sala ni Veikilai ena Internet)?—Wase 1

“E tiko eso na noqu itokani mai na so tale na vanua, qai sala vinaka meu dau veitaratara kina kei ira oya noqu dau vakayagataka eso na site ena Internet e vakatokai na social networking. Au dau taleitaka na veitalanoa kei ira dina ga ni keimami veiyawaki.”—Susana, 17.a

“Au nanuma ni vakalusi gauna ga na veikilai kei na veitaratara ena Internet, qo era dau vakayagataka ga na tamata era sega so ni dau taleitaka mera veimaliwai. Nida veiraimata da qai veimaliwai, qo duadua ga na sala vinaka me dei tiko kina na veitokani.”—Koroi, 19.

ENA rua na ivakamacala e cake, o cei vei rau qori e via tautauvata kei na ka o nanuma? Se mani cava o nanuma, e dua ga na ka eda rawa ni vakadeitaka: E sa takalevu sara ga na sala ni veikilai ena Internet. Vakasamataka mada qo: E taura e 38 na yabaki mera qai vakarorogo ena retio e 50 na milioni na lewenivanua, e taura e 13 na yabaki me qai rawata na iwiliwili vata ga qori o ira na dau sara tivi. E taura e 4 na yabaki me rawata na iwiliwili qori o ira dau vakayagataka na Internet. Ia na Facebook, qo e dua na site kilai levu ena Internet, era sa vakayagataka e le 200 na milioni ena loma ga ni dua na yabaki!

Era na marautaka na iVakadinadina i Jiova mera vukei iko mo kila ni sa voleka qo na bula e sega kina na rarawa. Raica e dua na iVakadinadina ena vanua o vakaitikotiko kina. Era na marautaka mera vakavulici iko ena iVolatabu ena nomu vale se vanua veiganiti vei iko.

Ena ivakamacala e ra, toqa kina na dina se lasu:

Na iwiliwili levu duadua era dau vakayagataka na site ni veikilai ena Internet na itabagone. ․․․․․ Dina ․․․․․ Lasu

iSaunitaro: Lasu. Voleka ni rua na ikatolu ni iwiliwili ni lewenivanua era dau vakayagataka e dua na site kilai levu ni veikilai ena Internet era yabaki 25 se sivia. Ena 2009 na iwiliwili levu duadua ni pasede era sivia na yabaki 55!

Ia e dua na iwiliwili levu ni itabagone era dau vakayagataka na site ni veikilai ena Internet, eso tale era raica qori me sala vinaka ni nodra veitaratara. E tukuna e dua na itabagone o Jessica: “Au sa sega tale ni vakayagataka e dua na site ni veikilai ena Internet, ia e muri au lai vakayagataka tale baleta ni sega ni dua e via qiriti au. E vaka ga o sa guilecavi ke o sega ni vakayagataka e dua na site ni veikilai ena Internet!”

Na cava e taleitaki kina vakalevu na sala ni veikilai ena Internet? Ni noda ivakarau ga meda veimaliwai se veikilai. Io, qori sara ga na ka e dau caka kina. Raica mada na vuna era rawai kina e levu mera lai vakayagataka.

1. Rawarawa.

“E dau dredre ena so na gauna na noda veitaratara kei ira na noda itokani, ia nida lewena vata kece e dua ga na site, ena rawarawa sara!”​—Lia, 20.

“Au rawa ni biuta e dua na ka au nanuma, e vaka ga niu e-mail ena dua ga na gauna vei ira kece na noqu itokani.”​—Keresi, 20.

2. Veimurimuri.

“E levu na gauna au dau sureti meu lai veitokani kei na so tale ena site ni veikilai era lewena, ia me vaka niu sega ni lewena na site oya, au na sega kina ni ciqoma na nodra veisureti.”​—Nani, 22.

“Niu dau tukuna vei ira na noqu itokani niu sa bese ni via lewena e dua na site ni veikilai, era sega ni taleitaki au. E vaka ga mera tukuna tiko: ‘Iko sa leqa sara ga.’”​—Vive, 18.

3. Veiuqeti na tabana ni itukutuku.

“Era dau uqeta na tabana ni itukutuku ke o sega ni vakayagataka na sala ni vakau itukutuku livaliva mo veitaratara kina, ena sega na nomu itokani. Ke sega na itokani e vaka ga e sega ni yaga na bula. Ke o sega gona ni dau vakayagataka na sala ni veikilai ena Internet mo veitaratara kina, ena sega na nomu itokani.”​—Katarina, 18.

4. Koronivuli.

“E dau vakayagataka tiko o noqu qasenivuli e dua na site ni veikilai ena Internet. Eso vei ira na qasenivuli era dau tukuna vei keimami na gauna ena caka kina e dua na veitarogi. Keu sega ni kila e dua na icakacaka ni fika, au rawa ni tukuna vua ena Wall ena nona webpage (qo na kato e rawa ni biu kina na itukutuku eda vinakata mera kila eso tale). E dau vukei au kina na noqu qasenivuli.”​—Maria, 17.

5. Cakacaka.

“O ira na vaqara cakacaka era dau vakayagataka e dua na site ni veikilai ena Internet mera veikilai kina kei ira eso tale. Eso na gauna era dau kunea kina e dua na cakacaka.”​—Emi, 20.

“Au dau vakayagataka na site ni veikilai ena Internet meu cakava kina na noqu cakacaka. Qo e rawa kina vei ira era dau volivoli mera raica na ka au cakava tiko.”​—Tevita, 21.

Vakacava, e dodonu mo lewena e dua na site ni veikilai ena Internet? Ke o se tiko e vale erau na vakatulewa kina o rau na nomu itubutubu.b (Vosa Vakaibalebale 6:​20) Ke rau sega ni vinakata na nomu itubutubu mo lewena e dua na site ni veikilai, e vinaka mo muria na ka erau tukuna.​—Efeso 6:1.

Ia eso na itubutubu era vakalaivi ira na luvedra sa matua mera vakayagataka e dua na site ni veikilai​—ra qai raica tiko na ka era cakava ena site qori. Ke ra dau cakava qori na nomu itubutubu, vakacava era sa siova tiko na ka ga e nomu? Sega! E rawa ni yaga, e rawa tale ga ni veivakaleqai e levu na site ni veikilai ena Internet, qori na vuna e dodonu kina vei rau na nomu itubutubu me rau kila na sala o vakayagataka tiko kina. Me vaka ga na levu ni ka o rawa ni cakava ena Internet, e levu na site ni veikilai e rawa ni veivakaleqai. Ke rau vakalaiva na nomu itubutubu mo lewena e dua na site ni veikilai, o na qaqarauni vakacava?

Qaqarauni ni o “Draiva”

Ena so na gauna, e rawa ni vakatauvatani na vakayagataki ni Internet ena draiva. O kila ni sega ni o ira kece era vakalaiseni era dau qaqarauni nira draiva. E levu era coqa nira sega ni qaqarauni se vakawelewele.

E tautauvata qori kei ira na dau vakayagataka na Internet. Eso era qaqarauni nira “draiva,” eso tale era vakawelewele. Ke rau vakadonuya na nomu itubutubu mo lewena e dua na site ni veikilai, erau sa nuitaka ni o na lewa vinaka na ka o na cakava ena site qori. Koya gona, o mataqali “draiva” vakacava? O dau vakaraitaka ni o na “taura ga na vuku dina kei na lewa vinaka”?​—Vosa Vakaibalebale 3:21.

Ena ulutaga qo eda na raica kina e rua na ka bibi me baleta na veikilai ena Internet e vinaka mo vakasamataka vakavinaka​—na ka ga e nomu kei na nomu gauna. Ena vakamacalataki ena Wase 2 ni ulutaga qo na kemu irogorogo kei na nomu veikilai.

NA KA GA E NOMU

Ni o vakayagataka tiko e dua na site ni veikilai ena Internet, de dua o na sega ni kauaitaka mo vunia na kemu itukutuku. Ni kena inaki ga oya meda veikilai kina, se vakacava? Ia ke da sega ni qaqarauni e rawa ni yaco kina na leqa.

Kena ivakaraitaki, kaya mada ke o taura e dua na ilavo levu. Vakacava, o na vakaraitaka tu e matanalevu ni o taubale tiko kei ira na nomu itokani? Qori e ka lialia dina​—e vaka ga o vinakata tiko me dua e butakoca na nomu ilavo! Ke o yalomatua, o na vunitaka me kua ni laurai.

Kaya mada na kemu itukutuku matailalai e vaka tiko na ilavo oya. Ni o vakasamataka tiko qori, raica na lisi e ra qai toqa na vanua o nanuma ni o na sega ni via vakaraitaka vua e dua o sega sara ga ni kila.

․․․․․ noqu itikotiko

․․․․․ noqu e-mail

․․․․․ na vanua au vuli tiko kina

․․․․․ na gauna au dau tiko kina e vale

․․․․․ na gauna e dau lala kina na vale

․․․․․ kequ itaba

․․․․․ noqu nanuma

․․․․․ na ka au taleitaka kei na ka au sega ni taleitaka

Ke o dau taleitaka mada ga na veimaliwai, de dua o na sega ni vinakata eso na ka era toka e cake mera kila eso tale. Ia e levu na itabagone kei ira na uabula era sega ni kidava nira sa vakaraitaka tiko na kedra itukutuku matailalai vei ira era sega ni kila! O rawa ni levea vakacava qori?

Ke rau vakalaiva na nomu itubutubu mo vakayagataka e dua na site ni veikilai ena Internet, e bibi mo kila vinaka na vakayagataki ni porokaramu era tu kina ena kena taqomaki na kemu itukutuku qai vakayagataka sara. Kua ni nanuma me qai taqomaka na kemu itukutuku o ira na porokaramutaka tiko na site qori. Na kena dina oya, ni sa porokaramutaki rawa tu ena site qori mera raica eso tale na kemu itaba ra qai vola kina na ka era nanuma. Qori na vuna a cakava kina eso na veiveisau o Vilisi ena site e vakayagataka tiko me rawa ga vei ira na nona itokani voleka mera raica. E tukuna kina: “Eso vei ira na noqu itokani era vakaitokani tale ga, ia au sega ni kilai ira, au sega tale ga ni vinakata mera kilai au.”

Ke o dau veitaratara mada ga kei na dua na nomu itokani voleka, e vinaka mo qaqarauni. E tukuna o Paulini e yabaki 21: “E sa matau mo raica na ka era dau tukuna na nomu itokani, qo e vakavuna mo dau biuta kina e levu na kemu itukutuku e sega ni yaga me biu.”

Mo nanuma tiko ena gauna kece o vakayagataka kina na Internet, ena sega sara ni taqomaki na ka o vinakata me kua ni kilai. Na vuna? E tukuna o Gwenn Schurgin O’Keeffe ena nona ivola na CyberSafe: “O ira na Web site kilai levu era dau maroroya tu na itukutuku e biu yani.” E kuria: “Na ka eda biuta ena Internet e sega ni dau kau tani sara. E vinaka meda kila ni na sega ni yali na keda itukutuku ni na rawa ni maroroi tiko ena dua tale na site; e ka vakalialia dina ke da sega ni vakabauta qori.”

NOMU GAUNA

Na nomu gauna e rawa tale ga ni vakatauvatani ena dua na ilavo levu. E bibi gona mo tuvana vinaka na nomu gauna. (Dauvunau 3:1) Qo e sega ni ka rawarawa vua e dua e via vakayagataka na Internet, wili kina na site ni veikilai.c

“E levu na gauna au dau tukuna, ‘Au na vakayagataka ga e dua na miniti.’ Ia ni sivi e dua na aua au se vakayagataka tiko ga.”​—Amelia, 18.

“Au sa bobula sara ga kina. Niu dau suka mai na vuli, au dau vakayagataka e vica vata na aua meu raica na ka era nanuma me baleta na ka au vola, au na vakaraica tale ga na nodra.”​—Kara, 16.

“Au rawa ni dau raica na site au lewena ena noqu mobail, au dau cakava qo niu gole tiko e koronivuli, niu tiko e koronivuli, kei na gauna au suka kina. Niu yaco e vale, au vakayagataka sara na komipiuta. Au kila niu sa bobula tu kina, ia au sega ni via biuta!”​—Vara, 17.

Ke rau vakadonuya nomu itubutubu mo vakayagataka e dua na site ni veikilai ena Internet, vakasamataka na levu ni gauna e veiganiti o rawa ni vakayagataka kina ena dua na siga. Oti mo vakaraica tiko na levu ni gauna o vakayagataka kina. Ena dua na vula, raica na levu ni gauna o dau vakayagataka ena dua na site ni veikilai qai dikeva ke o sa muria tiko iyalayala ni gauna o sa tuvanaka mo muria. Nanuma tiko na nomu gauna e vaka ga na nomu ilavo. Me kua gona ni kania kece na nomu gauna e dua na site ni veikilai o vakayagataka tiko. Na vuna oya ni tiko eso tale na ka e bibi sara vakalevu!​—Efeso 5:​15, 16; Filipai 1:​10.

Era saga gona eso na itabagone mera vakayagataka vakavuku na nodra gauna. Kena ivakaraitaki, raica mada na nodra ivakamacala eso:

“Sa qai levu na noqu gauna niu sa sega tale ni lewena e dua na site ni veikilai. Au vakila sara ga niu galala! Ia qo, niu sa lewena tale na site ni veikilai ena Internet, au sa lewai au kina vakamatau. Au sa sega ni vakayagataka vakalevu. Eso na gauna au dau guilecava sara ga meu vakayagataka. Keu raica ni vakaleqai au tale na site ni veikilai, au sa na sega ni lewena tale.”​—Vilisi, 19.

“Au dau sogota tu mada ena vica na vula na site au lewena, oti qai dola tale. Au dau cakava qo keu kila ni sa rui levu na gauna au vakayagataka kina. Ia qo au sa sega ni kauai sara kina me vaka e liu. Au dau vakayagataka ga ke gadrevi dina, ni sa oti au sogota tale.”​—Anisa, 22.

Na ka e Dau Yaco Dina

E dua tale na ka e bibi mo kila me baleta na sala ni veikilai ena Internet. Mo rawa ni kila qori, biuta e dua na ✔ ena yasa ni yatuvosa e ra o nanuma ni veiganiti.

Na inaki dina ni sala ni veikilai ena Internet oya me ka ni  . . .

(A) ․․․․․ bisinisi.

(B) ․․․․․ dua na isoqosoqo se kalavo.

(C) ․․․․․ veivakamarautaki.

Ia na cava na kena inaki dina? Na bisinisi. Na sala ni veikilai ena Internet e dua na bisinisi. Ni kena inaki me rawati kina e levu na tubu, vakabibi na kena kacivaki na ivoli. Era kila o ira na kacivaka na ivoli ni levu era na vakayagataka na site qori kei na ka era vakaraitaka o ira era lewena, era na raica e levu. Na levu ni gauna e vakayagataka e dua ena site ni veikilai, na levu tale ga ni kena laurai na iyaya era volitaki.

Ni o kila qori, o na raica kina ni lailai na ka era vakayagataka o ira era porokaramutaka na site ni veikilai ena Internet​—ena levu sara na ka era na rawata kina na dau kacivaka na ivoli​—qo ke o vakaraitaka vakalevu na kemu itukutuku se o vakayagataka kina e levu na nomu gauna. Koya gona, ke o na vakayagataka e dua na site ni veikilai, kua ni vakaraitaka na ka e sega ni dodonu me kilai qai lewa vinaka na gauna mo vakayagataka kina.

O rawa ni raica e levu tale na ulutaga ni “Young People Ask” ena Web site www.watchtower.org/ype

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 21]

E taura e 38 na yabaki mera qai vakarorogo ena retio e 50 na milioni na lewenivanua

[Tikina bibi ena tabana e 21]

Ena loma ga ni 1 na yabaki era vakayagataka kina e sivia e 200 na milioni na lewenivanua na Facebook, qo e dua na site kilai levu ena Internet

[Kato ena tabana e 23]

TAROGI RAU MADA NA NOMU ITUBUTUBU

Veitalanoataka kei rau na nomu itubutubu na ka e sega ni dodonu me vakaraitaki ena Internet. Na cava e dodonu me kua ni vakaraitaki, kei na vuna. Na itukutuku cava eda vakaraitaka ena Internet e rawa ni veivakaleqai? Tarogi rau tale ga me rau vakasalataki iko ena sala mo veiraurautaka kina na veivosaki ena Internet kei na veivosaki sara ga kei na dua. Na cava eso na veiveisau erau vakasalataki iko kina?

[iYaloyalo ena tabana e 22]

Kua ni nanuma ni ka o dau cakava ena site ni veikilai ena Internet ena sega ni kilai levu

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Na gauna e vaka na ilavo. Ke o vakayagataka kece qori ena dua ga na vanua, ena sega tale ni vo ena gauna o vinakata kina