Ra Taroga na iTabagone

Na cava na Social Networking (Sala ni Veikilai ena Internet)?—Wase 2

Nabataka na vanua lala e ra, tekivu mai na kena e bibi vei iko.

․․․․․ na ka ga e noqu

․․․․․ noqu gauna

․․․․․ kequ irogorogo

․․․․․ noqu veikilai

MAI na ka era toka qori e cake, o cei e naba dua​—o koya e bibi duadua vei iko? Ke o vakayagataka na site ni veikilai ena Internet ena rawa ni vakaleqa na ituvaki kece qori, wili kina na ka e bibi duadua vei iko.

Vakacava, e dodonu mo lewena e dua na site ni veikilai ena Internet? Ke o se tiko kei rau na nomu itubutubu, erau na lewa qori.a (Vosa Vakaibalebale 6:​20) Me vaka ga na levu ni ka o rawa ni cakava ena Internet, na site ni veikilai e tiko na kena yaga​—e rawa tale ga ni veivakaleqai. Ke rau vinakata na nomu itubutubu mo kua ni lewena e dua site ni veikilai, e vinaka mo muria qori.​—Efeso 6:1.

Ena yasana adua, ke vakadonuya na nomu itubutubu mo lewena e dua na site ni veikilai, na cava mo cakava mo kua kina ni vakaleqai? E vakamacalataki ena Wase 1 ni ulutaga qo e rua na ka bibi me vakasamataki​—na ka ga e nomu kei na nomu gauna. Eda na dikeva ena ulutaga qo e levu na ka e rawa ni o rogorogo ca kina kei na ka e rawa ni vakaleqa na nomu veikilai.

NA KEMU IROGOROGO

Na nomu taqomaka na kemu irogorogo e kena ibalebale na nomu qarauna na ka o cakava mera kua ni raici iko kina vakaca e levu. Kena ivakaraitaki, vakasamataka mada ke dua na nomu motoka vou; e sega sara ga ni dua na maka e tu kina se kabibi. Vakacava, o na saga mo taqomaka me kua ni kabibi se maka na nomu motoka? Ke coqa ena nomu sega ni qaqarauni, ena tarai iko vakacava qori?

E rawa ni va tale ga qori na kemu irogorogo ena site ni veikilai ena Internet. E tukuna e dua na goneyalewa o Cara: “O na rawa ni rogorogo ca ni o sega ni vakasamataka na ka e rawa ni yaco ena itaba o biuta kei na ka o vola.” Kena ivakaraitaki, dikeva mada na sala o rawa ni rogorogo ca kina ena . . .

● Kemu itaba. E vola na yapositolo o Pita: “Mera raica na tamata ni vinaka tiko ga na nomu itovo.” (1 Pita 2:​12, Contemporary English Version) Na cava o raica ena itaba e dau biu ena site ni veikilai ena Internet?

“O ira mada ga au dau doka, au dau raica na kedra itaba ena so na gauna nira mateni tu.”​—Ana, 19.

“Au kila eso na goneyalewa era dau biuta na itaba e laurai levu tu kina na yagodra. E duidui sara na kedra irairai ena site ni veikilai mai na noda sotavi ira.”​—Cara, 19.

Na cava na nomu rai ni dua e taba tu ena site ni veikilai ena Internet qai (1)  dara tu na isulu veivagarogaroi se (2) mateni?

1 ․․․․․

2 ․․․․․

● Na ka o vola ena site. E kaya na Efeso 4:​29: “Me kua ni lako mai gusumuni e dua na vosa vakasisila [“vosa ca,” International Standard Ver­sion].” E laurai ni levu na veivosaki e caka ena site ni veikilai e vakayagataki kina na vosa velavela, kakase, se veivosaki vakasisila.

“E levu era sega ni maduataka na ka era tukuna ena site ni veikilai ena Internet. Era nanuma ni sega ni dua tu na ka nodra vola na vosa ca, ena rogorogo ca ga ke o cavuta. De dua o sega ni vosa ca, ia na ka o vola e rawa ni veivakalewai, vakasisila qai velavela.”​—Danielle, 19.

Na cava o nanuma me baleta na nodra sega ni maduataka e levu na ka era vola ena site ni veikilai ena Internet?

․․․․․

Vakacava, e bibi me tiko na itaba kei na ka o vola ena site ni veikilai? Io! E tukuna e dua na itabagone o Jane: “Keimami dau veivosakitaka qori e koronivuli. Keimami veivosakitaka tale ga na nodra raica na boso ni cakacaka na nodra ivakarau o ira na kere cakacaka yani ena site ni veikilai era lewena.”

Ena ivola Facebook for Parents, e tukuna kina o Dr. B. J. Fogg ni dau cakava sara ga qori nira kere cakacaka eso. E kaya: “Qo e sala duadua ga au na dikevi ira vinaka kina o ira na kere cakacaka mai, meu vakatulewa tale ga vakavinaka. Au na sega ni vakacakacakataka e dua keu raica ni sega ni vinaka na kena itukutuku. Na vuna? Niu vinakata meu cakacaka kei ira era dau vakatulewa vakavinaka.”

Ni o dua na lotu vaKarisito, e dua tale na ka e vinakati mo vakasamataka​—ena tarai ira vakacava na tacimu vaKarisito kei ira eso tale na ka o vola ena site qori. E vola na yapositolo o Paula: “Keitou sega sara ga ni via vakatarabetaki kemuni ena dua na ka.”​—2 Korinica 6:3; 1 Pita 3:​16.

Na ka o Rawa ni Cakava

Ke rau vakatara na nomu itubutubu mo vakayagataka e dua site ni veikilai, raica mada na kemu itaba o biuta tu kina, qai taroga: ‘Na cava e vakaraitaka na itaba qo me baleti au? Qori na ka au vinakata mera kilai au kina na tamata? Au na madua ke rau raica na kequ itaba na noqu itubutubu, dua na qase ni ivavakoso, se na noqu boso ni cakacaka ena dua na gauna e muri?’ Ke o vakaiotaka eso na taro qori, e vinaka mo cakava eso na veiveisau. Qori sara ga na ka a cakava o Kate, e dua na goneyalewa yabaki 21. E tukuna: “Au marautaka sara ga na nona vakasalataki au e dua na qase ni ivavakoso me baleta na kequ itaba au biuta ena site ni veikilai ena Internet. Au kila ni via taqomaka na kequ irogorogo.”

Raica vinaka tale ga na ka o dau vola​—raica tale na ka era vola eso ena nomu site ni veikilai qori. Me kua na ‘veivosaki vakasisila’ se “veiwali ca.” (Efeso 5:​3, 4) E tukuna o Jane e yabaki 19: “Ena so na gauna, e levu era vola eso na vosa ca se vosa e balebale rua. Ke o sega mada ga ni cavuta, o na rogorogo ca ga kina baleta ni laurai tu ena nomu webpage.”

Ni o biuta na kemu itaba se dua na ka o vola ena site ni veikilai ena Internet, na cava mo qaqarauni kina me kua ni o rogorogo ca?

․․․․․

NOMU VEIKILAI

Ke dua na nomu motoka vou, vakacava o na vakalaiva me vodo kina vakaveitalia e dua? Ke rau vakadonuya o nomu itubutubu mo lewena e dua na site ni veikilai, o na vakatulewataka tale ga se itokani cava o na sureta se o cei o na ciqoma mo nona itokani. O na digia gona vakacava nomu itokani?

“Eso era vinakata ga me levu na nodra itokani​—na kena levu ga na kena vinaka. De dua era sureti ira era sega ni kila.”​—Nayisha, 16.

“Ni o vakayagataka na sala ni veikilai ena Internet, o rawa ni veikilai tale kina kei ira na nomu itokani makawa. Ia e vinaka ga mo kua ni veikilai tale kei ira.”​—Ellen, 25.

Na ka o Rawa ni Cakava

Vakatutu: Dikeva qai veisautaka. Raica tale mada na levu ni nomu itokani ena nomu site ni veikilai o lewena qai veisautaka ke gadrevi. E vinaka mo taroga:

1. ‘Vakacava au kilai koya vinaka?’

2. ‘Na itaba vakacava e dau biuta? Vakacava na ka e dau vola?’

3. ‘Na itokani qo e dau uqeti au ena ka vinaka?’

“Au dau dikeva e veivula na iwiliwili ni noqu itokani. Keu raica e dua au sega ni kila vinaka, au sega tale ga ni nuitaki koya, au na sega ni ciqomi koya tale me noqu itokani.”​—Ivana, 17.

Vakatutu: Lewa vinaka ‘nomu itokani.’ Lewa vinaka na itokani o na sureta se ciqoma, me vaka ga nomu digia vinaka na nomu ilala. (1 Korinica 15:33) Kena ivakaraitaki, e tukuna o Leanne, e dua na yalewa yabaki 27: “Na ka ga au dau cakava qo: Keu sega ni kilai iko, au na sega ni ciqoma nomu veisureti. Keu sega ni taleitaka e dua na ka ena nomu web­page, au na sega tale ni nomu itokani, au sega ni ciqoma e dua tale nomu veisureti.” Eso era cakava tale ga qori.

“Au na sega ni ‘veitokani’ vakaveitalia. Keu veitokani vakaveitalia ena vakavuleqa sara ga.”​—Erin, 21.

“Era sureti au o ira keimami vuli vata mai meu nodra itokani. Ia au dau saga mada ga ena gauna oya meu kua ni vakailala kei ira e koronivuli; e ka vakalialia dina keu ciqoma nodra veisureti.”​—Alex, 21.

Vola e ra na ka o vinakata me baleta ira nomu itokani o digia ena ‘site ni veikilai ena Internet.’

․․․․․

O rawa ni raica e levu tale na ulutaga ni “Young People Ask” ena Web site www.watchtower.org/ype

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 24]

E tukuna na Vosa Vakaibalebale: “Ke tukuni mo digia na rogo vinaka se na vutuniyau, digia na rogo vinaka.”​—Vosa Vakaibalebale 22:​1, Today’s English Version

[Kato ena tabana e 12]

TAROGI RAU MADA NOMU ITUBUTUBU

Raica vata kei rau na nomu itubutubu na wase 1 kei na wase 2 ni ulutaga qo. Veivosakitaka se vakaleqa vakacava na (1) ka ga e nomu, (2) nomu gauna, (3) kemu irogorogo, kei  (4) na nomu veikilai ena vakayagataki ni Internet.

[iYaloyalo ena tabana e 11]

Me vaka ga ni coqa na motoka ena nomu sega ni qaqarauni, o na rogorogo ca tale ga ke o biuta eso na itaba ca se vola eso na vosa vakasisila ena Internet

[Kato ena tabana e 27]

MERA NANUMA NA ITUBUTUBU

Era na rairai kila vinaka na luvemu na Internet ni vakatauvatani kei na ka o kila. Ia era sega ni dau vakatulewa vinaka ni laurai vata kei na nomuni dau vakatulewa. (Vosa Vakaibalebale 1:4; 2:​1-6) E via tautauvata sara ga kei na ka e tukuna o Parry Aftab, e kenadau ena taqomaki ni Internet: “O ira na gone era kila e levu na ka me baleta na iyaya vakalivaliva. Ia o ira na itubutubu era kila e levu na ka me baleta na noda bula.”

Ena vica na yabaki wale ga qo e takalevu sara ga na sala ni veikilai ena Internet. Vakacava, e sa yalomatua o luvemu me vakayagataka? O na vakatulewa sara ga kina. Me vaka ga na draiva, na akaude ena baqe, se na vakayagataki ni credit card, e veivakaleqai tale ga na sala ni veikilai ena Internet. Na cava soti na ka e rawa ni veivakaleqai qori?

NA KA GA E NOMU. Era sega ni kila e levu na itabagone na kena veivakaleqai na nodra biuta e levu na itukutuku ena Internet. Na nomu vakaraitaka ena Internet na vanua o vakaitikotiko kina, nomu koronivuli, na gauna o tiko kina e vale kei na gauna e lala kina na vale ena sega ni taqomaka na nomu vuvale.

Na ka o rawa ni cakava. Nira se lalai na luvemu o dau vakavulica ira ena ka mera cakava ni bera nira takoso e gaunisala, qori mera dau rai ena yasana e mawi kei na yasana e matau. Ia nira sa yalomatua, vakavulici ira tale ga ena sala mera qaqarauni kina nira vakayagataka tiko na Internet. Wilika na ka me baleta na ka ga e nomu ena Wase 1 ni ulutaga qo. Raica tale ga na Awake! ni Okotova 2008, tabana e 3-9. Veitalanoataka kei luvemu na ulutaga qori. Mo gumatua ni vakavulici ira ena “vuku dina kei na lewa vinaka” mera qaqarauni ni vakayagataka na Internet​—Vosa Vakaibalebale 3:21.

GAUNA. E rawa ni lewai keda na sala ni veikilai ena Internet. E tukuna o Rick e yabaki 23: “Ni se qai vica ga na siga na noqu lewena e dua na site va qo, e dredre sara ga meu biuta. Au vakayagataka kina e vica vata na aua ena noqu vakaraica tiko ga na itaba kei na ka era volai tu kina.”

Na ka o rawa ni cakava. Wilika qai veivosakitaka kei luvemu na ulutaga “Ra Taroga na iTabagone . . . E Lewai au na Sala ni iTukutuku Livaliva (Elec­tronic Media)?” e tiko ena Yadra! ni Janueri-Maji 2011. Dou dikeva vinaka na kato “A Lewai au tu e Liu na Social-Networking-Site (sala ni veikilai ena Internet)” ena tabana e 24. Vakavulici luvemu “me lewai koya vinaka,” me muria tale ga na gauna o sa tuvanaka tu me yala kina na nona vakayagataka na Internet. (1 Timoci 3:2) Vakadeitaka vua ni vinaka cake na veimaliwai e sega ni vakayagataki kina na Internet!

IROGOROGO. E tukuna e dua na vosa vakaibalebale: “Na ka vinaka se na ka ca era cakava na gone ena laurai kina se ra gone vakacava.” (Vosa Vakaibalebale 20:​11, Contemporary English Version) E vaka sara ga qori na ka era cakava na gone ena Internet! Kuria qori, na sala ni veikilai ena Internet e rawa nira raica kece na tamata, koya gona na ka e vola o luvemu ena rawa ni vakaleqa na kena irogorogo kei na vuvale.

Na ka o rawa ni cakava. E dodonu mera kila na itabagone ni ka era biuta ena Internet e vakaraitaka se ra gone vakacava. E dodonu tale ga mera kila ni na sega ni yali na ka era biuta kina. E vola o Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe ena ivola na CyberSafe: “Ena dredre mera vakabauta na gone ni ka era biuta ena Internet ena sega ni yali, ia e dodonu mera kila. E dua na sala meda vakamacalataka kina vei ira, oya mera kua ni tukuna ena Internet na ka era na sega ni rawa ni tukuna vua e dua era sotava.”

VEIKILAI. E tukuna o Tanya e yabaki 23: “E levu vei ira na itabagone era dau via rogo, oya na vuna era na ciqoma kina na ‘itokani’ era sega mada ga ni kila se o ira era sega tu ni vakaitovo.”

Na ka o rawa ni cakava. Vakavulici luvemu me digi ira vinaka na nodra ‘itokani’ ena Internet. Me kena ivakaraitaki o Alicia e yabaki 22 e tiko eso na nona itokani. O ira na nona itokani qori e tiko tale ga na nodra itokani, ia e sega ni vinakata me sureti ira na itokani qori. E tukuna: “Keu sega ni kilai iko se sotavi iko, au na sega gona ni ciqomi iko me o noqu itokani baleta wale ga ni o kilai noqu itokani.”

E dua na veiwatini o Tim kei Julia erau lewena e dua na site ni veikilai ena Internet me rau raica kina na nona itokani na luvedrau yalewa kei na ka e dau vola. E tukuna o Julia: “Keirau kerea me keirau nona ‘itokani.’ Ena gauna e ciqoma kina eso mera nona ‘itokani,’ e vaka ga e sureti ira tiko mai e vale. Keirau na via kilai ira sara ga.”

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Vakacava o na vakavodoka e dua o sega ni kila vinaka baleta ni vinakata wale ga me vodo? Cava na kena yaga mo ciqoma na nona veisureti e dua o sega ni kila ena Internet?