Sala ni Veikilai ena Internet—Va na Taro me Baleta na Sala ni Veikilai ena Internet

Me vaka ga na rerevaki ni nomu vakayagataka na Internet ena levu na sala, e rerevaki tale ga na site ni veikilai.a Ni o vakasamataka tiko qori, dikeva mada e vica na taro qo.

1 E Tara Vakacava na Kequ iTukutuku na Sala ni Veikilai ena Internet?

“Ni sa levu na vosa ena sega ni yali na ka ca: Ia ko koya sa tarova na tebenigusuna sa vuku.”—Vosa Vakaibalebale 10:19.

Na ka mo kila. Ke o sega ni qaqarauni, ena rawa ni kilai e levu na ka me baleti iko mai na kemu itukutuku, kemu itaba, na itukutuku lekaleka o dau tukuna vei ira kece na itokani era lewe ni nomu lisi, kei na ka o tukuna (nomu sauma lesu na ka era tukuna eso tale). Kena ivakaraitaki, o na rawa ni tukuna na vanua o tiko kina, gauna o tiko kina e vale kei na gauna e lala kina na vale, vanua o cakacaka kina, se vanua o vuli kina. Ke o vakaraitaka na vanua o vakaitikotiko kina qai salavata e dua na itukutuku lailai me vaka, “Keitou na gade tiko ni mataka!” qo ena kila sara ga e dua na daubutako na vanua kei na gauna me lai butako kina.

Eso tale na itukutuku—me vaka nomu e-mail, tikinisiga o sucu kina, se nomu naba ni talevoni—e rawa ni vakavuna mo vakalialiai, vakasagai se me dua e butakoca na kemu itukutuku. Ia e levu era se biuta ga vakarawarawa na kedra itukutuku va qori ena site ni veikilai ena Internet.

E kena irairai nira sega ni kila tiko e levu ni gauna ga era sa biuta kina e dua na ka ena Internet, era na raica sara ga o ira kece era vakayagataka na site oya. Ke ra saga mada ga mera raica ga qori na nodra itokani, era na sega ga ni lewa rawa na ka era na cakava na itokani oya ena itukutuku me baleti ira. Koya gona, e bibi meda kila tiko se mani cava eda biuta ena dua na site ni veikilai ena Internet, era na raica kece o ira era vakayagataka na site qori.

Ka o rawa ni cakava. Mo kila vinaka sara na ivakavakayagataki ni porokaramu ni site ni veikilai ena Internet me taqomaka na kemu itukutuku, qai vakayagataki ira sara. Vakatarai ira ga o kila kei ira o nuitaka mera wilika na ka o dau vola kei na kemu itaba.

Ke caka mada ga qori, era na raica ga e levu na ka o biuta ena site ni veikilai ena Internet, dina ke a sega ni nomu inaki qori. Dau raica vakalevu na nomu web page qai taroga ke dua na ka o tukuna e rawa ni vakayagataka vakailoa eso mera kila kina na vanua o tiko kina se mera butakoca na kemu itukutuku. Kua mada ga ni biuta e dua na itukutuku vei ira na nomu itokani ni na rawa ni vakaleqa na ka o via vunitaka se na ka e via vunitaka e dua tale. (Vosa Vakaibalebale 11:13) Ke o via vakaraitaka e dua na itukutuku me kua ni kilai levu, vakayagataka e dua tale na sala mo veitaratara kina. E tukuna e dua na goneyalewa o Cameron: “Ena sega ni kilai levu ke caka ga na veivosaki ena talevoni.”

Bibi me nanumi. E vakamacalataka vinaka qo e dua na goneyalewa o Kim: “Ke o dau qarauna na ka o cakava, ena sega ni kilai e levu na ka me baleti iko ena site ni veikilai ena Internet. O na sega ni kunea kina na leqa vakavo ga ke o vakatara me yaco.”

2 E Vakacava na Levu ni Gauna au Vakayagataka ena Sala ni Veikilai ena Internet?

‘Vakadeitaka na veika e bibi sara.’ —Filipai 1:10.

Na ka mo kila. Na site ni veikilai ena Internet e rawa ni kania nomu gauna qai rawa ni vakawelei iko mo kua ni cakava kina na ka e bibi. E tukuna kina e dua na goneyalewa o Kay: “Na levu ga ni nomu veikilai, na levu tale ga ni gauna o vakayagataka kina, o na bobula kina vakalevu.” Eso era sa rawai kina, dikeva mada na ka era tukuna.

“E sega ni rawarawa meda biuta na vakayagataki ni site ena veikilai ena Internet, dina ke da sega mada ga ni via cakava qori. E vaka sara ga e dua na ka eda sa lai bobula tu kina.”—Elise.

“E levu dina na ka eda rawa ni cakava kina—qito, eda rawa ni sauma kina eso na taro, eda rawa ni rai ena ka me baleta na sere e vakatokai na music fan page—wili tale ga kina na noda lai raica na kedra itukutuku na noda itokani.”—Blaine.

“E dau vesumona dina, o kidacala ga e sa lesu tale mai o Na ena qai taroga na vuna e se sega ga ni sava kina na iyaya ni kana.”—Analise.

“Me totolo ga na suka ni vuli meu lai raica se o cei e sa vola mai e dua na ka ena noqu web page. Oti au na sauma lesu na ka kece era vola mai, meu raica tale ga na itaba vovou era biuta. E vaka meu dau cudrucudru ena gauna au dau vakayagataka kina na site ni veikilai ena Internet, au dau sega tale ga ni taleitaka me dua e vakataotaki au. Eso au kila, e voleka ni veigauna ga era vakayagataka tu na site ni veikilai ena Internet—qo ena gauna mada ga era lai veimaliwai kina ena so na vale se na bogilevu tutu!”—Megan.

Ka o rawa ni cakava. Eda sega ni rawa ni vakalusia na gauna baleta ni ka talei. Vakacava mo cakava e dua na nomu ituvatuva, me vaka ga na ituvatuva ni vakayagataki ilavo. Kena imatai, vola na levu ni gauna o nanuma ni veiganiti mo vakayagataka kina na site ni veikilai ena Internet. Mo qai dikeva tiko qo me dua na vula, qai raica ke o sa muria dei tiko na ituvatuva qori. Ke gadrevi mo cakava na veisau, cakava sara.

Ke o dua na itubutubu, o qai raica ni levu na gauna e dau vakayagataka o luvemu ena site ni veikilai ena Internet, saga mo kila na vuna. Kena ivakaraitaki, ena ivola Cyber-Safe Kids, Cyber-Savvy Teens, e vola kina o Nancy E. Willard ni rairai vakavuna na vakayagataki vakasivia ni site ni veikilai ena Internet na nuiqawaqawa, lomaocaoca kei na nona beci koya e dua. E tomana: “E levu na itabagone era dau kauaitaka vakalevu na kedra irogorogo. Eso na itabagone era raica ni yavutaki na kedra irogorogo ena iwiliwili ni nodra veikilai kei na levu ni gauna era dau veitaratara kina kei ira na nodra itokani oya ena nodra site ni veikilai ena Internet, qori e rawa ni vakavuna mera bobula kina.”

Kua ni laiva na site ni veikilai ena Internet—se Web site cava ga—me mai vakalatilati ena veikilai e dodonu mo bucina tiko ena nomu vuvale. E vola o Don Tapscott ena nona ivola na Grown Up Digital: “Dua na ka e lasa kina na Internet oya ni vakarawarawataka na nodra veitaratara na lewe ni vuvale ke ra sega ni sota, ia e rawa tale ga nira sega ni veivolekati kina ena gauna mada ga era tiko kina e vale.”

Bibi me nanumi. E tukuna e dua na goneyalewa o Emily: “Au nanuma ni vinaka na sala ni veikilai ena Internet baleta nida rawa ni veitaratara kina kei na so tale. Ia me vaka ga na ka eda dau cakava ena so tale na ka, e bibi meda kila tiko na gauna me yala kina.”

3 E Vakacava na Kequ iRogorogo ena Sala ni Veikilai ena Internet?

“Na rogo vinaka kei na veidokai e uasivi sara mai na siliva kei na koula.”—Vosa Vakaibalebale 22:1, “Contemporary English Version.”

Na ka mo kila. Na ka o biuta ena site ni veikilai ena Internet ena kilai sara ga kina se o mataqali tamata vakacava, ena dredre tale ga mo bokoca. (Vosa Vakaibalebale 20:11; Maciu 7:17) E levu era rairai lecava na kena rerevaki. E tukuna e dua na goneyalewa o Raquel: “E kena irairai ni gauna e dau vakayagataki kina na site ni veikilai ena Internet, era sa lai guilecava kina eso na inaki dina ni nodra vakayagataka. Era na tukuna kina eso na ka era sega ni dau tukuna dina vua e dua ena gauna era sota kina. Eso era sega ni dau vakasamataka ni nodra biuta e dua mada ga na itukutuku ca, e rawa sara ga ni vakarogorogocataki ira.”

Na kena vakarogorogocataki na yacamu ena sala ni veikilai ena Internet ena rawa ni vakaleqai iko sara ga ena dua na gauna mai muri. E tukuni ena Grown Up Digital: “E levu na itukutuku me baleti ira na dau vakayagataka na site ni veikilai ena Internet oya nira vakayalia na nodra cakacaka se sega ni soli vei ira e dua na cakacaka vou ena vuku ni ka era dau vakavola kina.”

Ka o rawa ni cakava. Raica mada na nomu web page, cava era na tukuna eso nira raica na ka o biuta tu kina. Tarogi iko mada ena so na taro qo: ‘Vakacava, au vinakata dina mera raici au va qo na tamata? Ke dua e raica na kequ itaba, me qai vakamacalataka na noqu itovo, na cava ena votu mai ena nona vakasama? “Au dau wede”? “Veivagarogaroi”? “Daumarau vakalialia”? Ke vaka kina, vakacava au na vinakata me va qori na kequ irogorogo ena gauna au qara cakacaka kina, qai lai raica o koya e via vakacakacakataki au na site ni veikilai au lewena? Vakacava, e vakaraitaka dina na itaba qori na itovo au vakavulici kina?’

Ke o se itabagone, tarogi iko mada: ‘Vakacava ke raica o rau na noqu itubutubu, qasenivuli se dua na itabaqase au dau rokova na ka me baleti au ena site ni veikilai ena Internet? Au na madualaka na ka era rawa ni raica kei na ka era wilika kina?’

Bibi me nanumi. Ni o vakasamataka na kemu irogorogo, nanuma tiko na ka e tukuna na yapositolo o Paula: “O na tamusuka ga na ka o tea.”—Kalatia 6:7, Good News Translation.

4 E Tara Vakacava na Noqu Veitokani na Sala ni Veikilai ena Internet?

“Ena vuku mai ko koya sa malele vata kei ira na vuku: Ia ko koya era veitokani vata kei na lialia ena rusa.”—Vosa Vakaibalebale 13:20.

Na ka mo kila. Na nomu veikilai ena veisautaka na ivakarau ni nomu rai kei na nomu ivalavala. (1 Korinica 15:33) Koya gona, e bibi kina meda digia vinaka o cei eda vinakata me noda itokani ena site ni veikilai ena Internet. Eso era ciqoma e vica se drau vakacaca na kerekere ni vakaitokani, qo vei ira mada ga era sega ni kilai ira vinaka—se ra sega sara ga ni veikilai. Eso tale era qai kila ni sega nira itokani vinaka kece o ira na lewena na nodra lisi ni itokani. Wilika mada na ka era tukuna kina eso.

“Ke dua e ciqoma tu ga vakaveitalia me veitokani kei na dua ga e kerekere tu yani, ena sotava ga kina na leqa.”—Analise.

“E levu au kila era dau ciqoma na nodra kerekere eso mera nodra itokani, dina nira sega ni vinakata sara, ia era tukuna ni vuna era cakava kina qori nira sega ni via vakararawataki ira na kerekere yani.”—Lianne.

“Qori e vaka sara ga nida veimaliwai dina tiko kei ira qori. Mo qarauna se o cei o vinakata mera nomu itokani.”—Alexis.

Ka o rawa ni cakava. Lewa vinaka na itokani o vinakata. Kena ivakaraitaki, eso era sa yalana na itokani era digia:b

“Au na ciqomi ira ga na itokani au kilai ira vinaka, sega ni veikilai ga.”—Jean.

“Au na ciqomi ira ga na noqu itokani keu sa kilai ira ena dua na gauna balavu. Au sega vakadua ni vakadonui ira au sega ni kila.”—Monique.

“Au na taleitaka meu ciqomi ira ga au kilai ira vinaka toka, e tautauvata tale ga na ivakatagedegede keimami muria.”—Rae.

“Ke kerei au e dua au sega ni kila meu nona itokani, na ka ga au na cakava oya au na sega ni vakadonuya. Era noqu itokani ga o ira au kila, o ira tale ga qo era noqu itokani ena gauna keimami sega ni vakayagataka kina na Internet.”—Marie.

“Ke dua na noqu itokani e tekivu vakauta mai eso na itaba se tukuna mai eso na ka au qai raica ni sega ni vinaka, au na sega sara ga ni veivutunitaka keu bokoci koya mai na noqu lisi ni itokani. Ke da vakaraica tiko mada ga na ka era tukuna, qori sara ga na vakailala ca.”—Kim.

“Ena gauna au lewena kina e dua na site ni veikilai ena Internet, au na vakayagataka na kena porokaramu me taqomaka na kequ itukutuku. Au na vakadonui ira ga na noqu itokani dina mera raica na ka au tukuna se na kequ itaba, sega ni nodra itokani na noqu itokani qori, baleta au sega ni vakadeitaka rawa se ra ilala vinaka se sega. Au sega ni kilai ira—se na kedra irogorogo.”—Heather.

Bibi me nanumi. Ena nona ivola na CyberSafe e vola kina o Dr. Gwenn Schurgin O’Keeffe: “Na ka vinaka duadua meda cakava oya meda ciqomi ira ga eda kila, o ira tale ga qo eda dau veimaliwai ena gauna eda sega ni vakayagataka kina na Internet.”c

[iVakamacala e ra]

[Kato ena tabana e 8]

KUA NI GUILECAVA!

Ke o sega ni sogota na site ni veikilai ena Internet o lewena tiko ena gauna o sa vakayagataka oti kina, ena rawa ni vakayagataka tale e dua na nomu web page. E tukuna kina e dua na loya o Robert Wilson, qori “e tautauvata kei na nomu biuta nomu baosi se mobail ena dua na vanua osooso e dau caka kina na dadabe. Eda na sega ni kila o cei ena lai vakayagataka na nomu web page.” Na cava e qai veivakasalataki kina o Wilson? “Vakadeitaka ni o sa sign out.”

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 8]

KUA NI SURETA NA LEQA

E laurai ena dua na vakadidike e cakava na Consumer Reports ni levu vei ira na dau vakayagataka na site ni veikilai ena Internet “era cakava na ka e rawa ni lai yaco kina na butako, butakoci na kedra itukutuku ra qai vakasagai. E tinikalima na pasede era dau vakaraitaka na vanua era vakaitikotiko kina se na vanua era via gade kina, 34 na pasede era dau vakaraitaka sara ga na tikinisiga era sucu kina, qai 21 na pasede vei ira na vakaluveni era dau vakaraitaka na yaca i luvedra kei na kedra itaba.”