Matanitu Lelevu era Valuta na Vanua Yalataki
ERA valuti Samaria, na koroturaga ni matanitu o Isireli ena vualiku na kai Asiria ena 740 B.G.V. E vakarurugi kina o Isireli ena lewa ni dua matanitu voravora. E toka o Asiria ena vualiku ni buca o Mesopotemia, volekata na Taikirisi, e dua na uciwai levu ni Vanua Bulabula. E tauyavutaka o Nimiroti na kena koro rogo o Ninive kei Kela. (Vte 10:8-12) Ena gauna e veiliutaki tiko kina o Salimanisa III, e tete ena ra o Asiria me yaco sara ina vanua bulabula e Siria kei na vualiku kei Isireli.
E tekivu vakararawataki Isireli o Asiria ena gauna e veiliutaki kina o Tui Tikilaci-pileseri III (Puli), e cavuti ena iVolatabu. E ravuti ira tale ga na matanitu o Juta ena ceva. (2Tu 15:19; 16:5-18) E qai drodrovi Juta, me lai yacova sara na kena koroturaga o Jerusalemi, na “wai” kei Asiria.—Ais 8:5-8.
E valuti Juta ena 732 B.G.V. na Tui Asiria o Senakaripi. (2Tu 18:13, 14) E vuaviritaka qai butakoca na veika e tu ena 46 na koro e Juta, okati kina o Lakisi, e toka donu ena Sefila. Me vaka e laurai ena mape, sa wavokiti Jerusalemi na koroturaga kei Juta na nona mataivalu. Ena nona itukutuku, e kaya kina o Senakaripi ni a vesuki Esekaia tiko ‘me vaka na manumanu vuka ena kena bai,’ ia e sega ni bau cavuti ena itukutuku kei Asiria na nona vakarusai ira na sotia nei Senakaripi na agilosi ni Kalou.—2Tu 18:17-36; 19:35-37.
Ia sa vakarau cava na nona gauna na Matanitu o Asiria. Era tiko na kai Mitia ena veiulunivanua sa Irani tiko nikua. Era valuti ira mai kea na vovo ni mataivalu ni Asiria. Qo e vakavuna me vakamua tani nona kauaitaka na nona vanua ena veiyasana ena ra, era sa tekivu veivorati tiko mai. Ena gauna vata qori sa kaukaua tiko kina o Papiloni, ni sa vakavua na koro o Asuri. Ena 632 B.G.V., era vakarusai Ninive, na “koro dau vakadavedra,” na tolu na matanitu eratou tovata, o Papiloni, Mitia, kei ira na kai Siciani dauvala mai na vualiku ni Wasa Loa. E vakayacori kina na nodrau parofisai o Neumi kei Sefanaia.—Neu 3:1; Sef 2:13.
E mai vakadrukai vakadua o Asiria e Karana. Qori na vanua e valuti koya kina na mataivalu kaukaua ni Papiloni, e saga o Asiria me veivorati tiko me yacova ni mai vukei koya o Ijipita. Ia ni lako cake mai na mataivalu nei Fero Niko, mai tao vakalailai na nodra toso ni valuti ira mai Mekito na Tui Juta o Josaia. (2Ve 35:20) Ni qai yaco yani i Karana o Niko, sa bera, sa bale na Matanitu o Asiria.
Matanitu o Papiloni
Na koro cava o vakasamataka ni cavuti na basenikau lili? O Papiloni, na koroturaga ni matanitu e qai lewai vuravura e vakayacani ena yaca vata qori, e vakatakilakilataki tale ga vakaparofisai me laione vakatabana. (Tan 7:4) E kilai levu na koro qori baleta ni vutuniyau, dau caka kina na veivoli, kilai tale ga ena kena lotu kei na nodra dauraikalokalo. E toka na koro qo ena ceva ni buca o Mesopotemia, ena tadrua ni uciwai na Taikirisi kei na Uferetisi. E tara na koro ena yasa ruarua ni Uferetisi, qai vaka me dredre na kena kabai ni rui cere na kena bai.
Era dolava na kai Papiloni na gaunisala ni veivoli e takosova na vanua talasiga veivatu ena vualiku kei Arapea. Ena dua na gauna, e lai vakaitikotiko sara o Tui Nabonidus e Tima, ni tataunaka na veiliutaki mai Papiloni vei Pelisasari.
Era valuti Kenani vakatolu na kai Papiloni. Ni vakadrukai ira oti na kai Ijipita e Kakimisi ena 625 B.G.V. o Nepukanesa, era toso tale na kai Papiloni ina ceva me yacovi Emaci, na vanua era vakadrukai ira tale kina na vo ni kai Ijipita. Era toso sobu sara i baravi na kai Papiloni, ra vakarusai Asikiloni, ni bera nira yaco ina uciwai o Ijipita. (2Tu 24:7; Jr 47:5-7) Na kaba vakaivalu qo e lai vakavuna tale ga me qali o Juta vei Papiloni.—2Tu 24:1.
E veivorati na tui Juta o Jioiakimi ena 618 B.G.V. Mani tala mai o Papiloni na mataivalu ni veivanua voleka mera mai valuti Juta, era qai lako mai na sotia ni Papiloni mera wavoliti Jerusalemi ra qai vuaviritaka. Sega ni dede mai na gauna qori e lai tovata mai kei Ijipita o Tui Setekaia, qo e vakavuna mera cudru vakalevu na kai Papiloni. Era kabai Juta tale ra qai vakarusa na kena koro. (Jr 34:7) Oti qori e liutaka nona mataivalu o Nepukanesa i Jerusalemi qai vakarusa ena 607 B.G.V.—2Ve 36:17-21; Jr 39:10.
[Mape ena tabana e 23]
(Raica tale na ivola)
Matanitu o Papiloni/Asiria
Matanitu o Asiria
B4 Memifise (Nofi)
B4 Soani
B5 IJIPITA
C2 SAIPURUSI (KITIMI)
C3 Saitoni
C3 Taia
C3 Mekito
C3 Samaria
C4 Jerusalemi
C4 Asikiloni
C4 Lakisi
D2 Karana
D2 Kakimisi
D2 Apati
D2 Emaci
D3 Ripila
D3 SIRIA
D3 Tamasiko
E2 Kosani
E2 MESOPOTEMIA
F2 MINI
F2 ASIRIA
F2 Khorsabad
F2 Ninive
F2 Kela
F2 Asuri
F3 PAPILONI
F3 Papiloni
F4 KALATIA
F4 Ireki
F4 Uri
G3 Susani
G4 ILAMA
Matanitu o Papiloni
C3 Saitoni
C3 Taia
C3 Mekito
C3 Samaria
C4 Jerusalemi
C4 Asikiloni
C4 Lakisi
D2 Karana
D2 Kakimisi
D2 Apati
D2 Emaci
D3 Ripila
D3 SIRIA
D3 Tamasiko
D5 Tima
E2 Kosani
E2 MESOPOTEMIA
E4 ARAPEA
F2 MINI
F2 ASIRIA
F2 Khorsabad
F2 Ninive
F2 Kela
F2 Asuri
F3 PAPILONI
F3 Papiloni
F4 KALATIA
F4 Ireki
F4 Uri
G3 Susani
G4 ILAMA
[Eso tale na vanua]
G2 MITIA
Gaunisala Levu (Raica tale na ivola)
[Wasawasa]
Wasa na Mediterranean (Wasa Levu)
C5 Wasa Damudamu
H1 Wasa na Caspian
H5 Toba o Perisia
[Uciwai]
B5 Naile
E2 Uferetisi
F3 Taikirisi
[iYaloyalo ena tabana e 22]
iRusarusa ni Koro o Lakisi
[iYaloyalo ena tabana e 22]
iVakatakarakara kei Mekito makawa
[iYaloyalo ena tabana e 23]
Droini ni basenikau lili kei Papiloni