Vakila na Jiu na Veiliutaki nei Kirisi kei Roma
NA TETE ni Matanitu o Kirisi e bucini mai na veiulunivanua e Masitonia. Oqori na vanua e lalawataka kina o Alekisada, ni se qai yabaki 20 vakacaca, me ravuravu vaka ina tokalau. Ena 334 B.G.V., e liutaka nona mataivalu ni takosova na Hellespont (Dardanelles), na vanua rau veiyala kina o Urope kei Esia. Me vaka na cawi ni “lepate” e totolo sara nodra ravuravu na kai Kirisi ni liutaki ira o Alekisada. (Tan 7:6) E qaqa ni vala kei ira na kai Perisia o Alekisada ena buca ni uciwai na Granicus, volekati Troy, qai vakadrukai ira sara vakaca e Issus.
E vakacibivalu sara i Siria kei Finaisi na mataivalu ni Kirisi, qai vakarusai Taia ni oti na kena bukudruadruataka na koro ena vitu na vula. (Isi 26:4, 12) E sega ni vakarusai Jerusalemi o Alekisada, ia e vakavuai Kesa ga. (Sak 9:5) Ni yaco i Ijipita, e tara na koro o Alekisadria, e qai yaco e muri me koro e kilai tani ena vuli kei na veivoli. E takosova tale na Vanua Yalataki, qai vakamalumalumutaki ira tale na kai Perisia e Gaugamela, volekata na irusarusa kei Ninive.
E toso ina ceva o Alekisada me lai vakamalumalumutaki Papiloni, Susani (Susa), kei Peresipoli, na itikotiko vakamatanitu nei Perisia. E totolo wale nona ravuti ira na veikoro era qali tu vei Perisia, me lai yaco sara ina uciwai na Indus, sa vanua o Pakisitani nikua. Ena loma ga ni walu na yabaki sa lewa tu o Alekisada e voleka ni veivanua kece era tawani tu ena gauna oya. Ia e qai mate ni tauvi malaria mai Papiloni ena 323 B.G.V., ni se qai yabaki 32 ga.—Tan 8:8.
E vakilai vakalevu ina Vanua Yalataki na ivakarau ni bula vakirisi, nira mai vakaitikotiko kina e so na sotia luvaisulu nei Alekisada. Me qai yacova na imatai ni senitiuri, sa ra tovata e vica vata na koro era vosa vakirisi, e dau vakatokai me vanua vaka Tikapoli. (Mac 4:25; Mar 7:31) Sa vakadewataki na iVolatabu vakaIperiu ina vosa vaKirisi. E qai vakayagataki tale ga na vosa vaKirisi kilai levu, na Koine, me vakatetei kina na ivakavuvuli ni lotu vaKarisito.
Matanitu o Roma
Ia na cava e yaco tiko ena Ra? Sa rogo cake tiko kina o Roma, na yaca era vakatokai kina na veikoro lalai volekata na Uciwai na Tiber. Ena maqosa ni nona lewa na nona mataivalu kei na kena toka donu na vanua ni nona veiliutaki, e sega ni bera nona sa taura kece na vanua eratou lewa tu na va na jenerali nei Alekisada. Ena 30 B.G.V., sa kilai ni sa matanitu kaukaua sara o Roma, me tekivu vakavotui kina na ‘manumanu rerevaki’ e raivotutaka o Taniela.—Tan 7:7.
Na vanua e kovuta na Matanitu o Roma e tekivu mai Peritania me yaco sara ena vualiku kei Aferika, mai na Wasa na Atalanitika me yaco ina Toba o Perisia. Ni tiko ena loma ni nodra vanua na Mediterranean, era vakatoka na kai Roma na wasa oqori me Mare Nostrum (Neimami Wasa).
Era vakila tale ga na Jiu na veiliutaki i Roma baleta e tiki ni matanitu o Roma na nodra vanua. (Mac 8:5-13; Cak 10:1, 2) E sucu qai mate tale o Jisu ena gauna ni veiliutaki nei Empara Taiperiu. Eso na dauveiliutaki ni Roma era vakacacani ira sara vakaca na lotu vaKarisito ia era sega ga ni vakarusa na sokalou dina. Ni oti e 13 na senitiuri, era qai vakamalumalumutaka na matanitu o Roma o ira na yavusa na Germania mai na vualiku kei ira na yavusa dauveitokiyaki era cavutu mai na veivanua ena tokalau.
[Mape ena tabana e 26]
(Raica tale na ivola)
Matanitu o Kirisi
Ni sa mate o Alekisada, ratou lewa na matanitu vakaitamera oqo e va na nona jenerali
▪ Cassander
▫ Lysimachus
○ Ptolemy I
• Seleucus I
A2 ▪ KIRISI
A2 ▪ Aceni
A2 ▪ AKAIA
A3 ○ Kirini
A3 ○ LIPEA
B2 ▫ Pisatini
B3 ○ SAIPURUSI
B4 ○ Noamoni (Cepi)
C3 Tatimoa (Palmira)
C3 ○ Kerikesa
C3 ○ Filatelifia
C3 ○ Jerusalemi
C5 ○ Saini
G2 • Alekisadria Margiana
Vanua e Lakova o Alekisada
A2 ▪ MASITONIA
A2 ▪ Pela
A2 ▫ THRACE
B2 ▫ Troy
B2 ▫ Sariti
B2 ▫ Efeso
B2 ▫ Gordium
C2 ▫ Ankara
C3 • Tarisu
C3 • Issus
C3 • Anitioki (e Siria)
C3 ○ Taia
C4 ○ Kesa
B4 ○ IJIPITA
B4 ○ Memifise
B4 ○ Alekisadria
A4 ○ iVakavakacegu o Siwa
B4 ○ Memifise
C4 ○ Kesa
C3 ○ Taia
C3 ○ Tamasiko
C3 • Alepo
D3 • Nisibis
D3 • Gaugamela
D3 • Papiloni
E3 • Susani
E4 • PERESIA
E4 • Peresipoli
E4 • Pasargadae
E3 • MITIA
E3 • Akimeca
E3 • Rhagae
E3 • Hecatompylos
F3 • PARCIA
G3 • ARIA
G3 • Alekisadria Areion
G3 • Alekisadria Prophthasia
F4 • DRANGIANA
G4 • ARACHOSIA
G4 • Alekisadria Arachosiorum
H3 • Kabul
G3 • Drapsaca
H3 • Alexandria Oxiana
G3 • Drapsaca
G3 • BACTRIA
G3 • Bactra
G2 • Derbent
G2 • SOGDIANA
G2 • Maracanda
G2 • Bukhara
G2 • Maracanda
H2 • Alekisadria Eschate
G2 • Maracanda
G2 • Derbent
G3 • Bactra
G3 • BACTRIA
G3 • Drapsaca
H3 • Kabul
H3 • Taxila
H5 • IDIA
H4 • Alexandria
G4 • GEDROSIA
F4 • Pura
E4 • PERESIA
F4 • Alekisadria
F4 • CARMANIA
E4 • Pasargadae
E4 • Perespoli
E3 • Susani
D3 • Papiloni
[Eso tale na vanua]
A3 KIRITI
D4 ARAPEA
[Wasawasa]
B3 Wasa na Mediterranean
C5 Wasa Damudamu
E4 Toba o Perisia
G5 Wasa o Arapea
[Uciwai]
B4 Naile
D3 Uferetis
D3 Taikirisi
G4 Indus
[Mape ena tabana e 27]
(Raica tale na ivola)
Matanitu o Roma
A1 PERITANIA
A3 SIPENI
B1 GERMANIA
B2 GAUL
B2 ITALI
B2 Roma
B3 Carthage
C2 ILIRIKO
C3 KIRISI
C3 Actium
C3 Kirini
D2 Pisatini (Constantinople)
D3 ESIA LAILAI
D3 Efeso
D3 Alepo
D3 Anitioki (e Siria)
D3 Tamasiko
D3 Kerikesa (Katara)
D3 Jerusalemi
D3 Alekisadria
D4 IJIPITA
[Wasawasa]
A2 Wasa na Atalanitika
C3 Wasa na Mediterranean
D2 Wasa Loaloa
D4 Wasa Damudamu
[iYaloyalo ena tabana e 26]
Ni tara tale na koro o Rapa, e qai vakayacana o Ptolemy II me Filatelifia. Oqo na ivovo ni nodra valenisarasara na kai Roma
[iYaloyalo ena tabana e 27]
Na koro ni Tikapoli o Kerikesa (Katara)
[iYaloyalo ena tabana e 27]
Nodra gaunisala na kai Roma, me vaka e dua oqo e volekati Aleppo, era gole sara i Urope, Tokalau kei Aferika, kei na Tokalau e Loma. Ra muria na lotu Vakarisito nira vakatetea na ka dina mai na iVolatabu