Valuti na Veidabui ena iSeleiwau ni Yalo Tabu

“Mo ni vakaisulu e na nomuni i tovo vou, sa caka me veiucui kei na Kalou e na yalododonu kei na yalosavasava.”​—Efeso 4:​24, VV.

E SEGA tale ni dua na veiliutaki e vuravura me rau tautauvata kei na matanitu o Roma (Roman Empire) ena gauna a tu donu tu kina na cecere ni nona veiliutaki. Nira veiganiti na lawa ni matanitu oqo era mai vakatotomuria kina na kena yavu e vuqa na matanitu me yacova mai oqo. Dina ga ni a vakairogorogo sara na veika e rawata na matanitu o Roma, ia, era sega ni valuta rawa na nona mataivalu e dua na meca dauveirawai: na veidabui. Sa qai yaco me vakatotolotaka na rusa ni matanitu qaqa oqo na veidabui.

Na yapositolo o Paula e dua vei ira a vakaleqai ena nodra veidabui na vakailesilesi ni matanitu o Roma. Rairai a raica o Filikesa, na kovana ni Roma ni a sega ni cala o Paula ena gauna e vakatarogi koya kina. Me vaka ni o Filikesa e dua vei ira na kovana dau veidabui ni Roma ena nona gauna, a vakaberaberataka na veilewai i Paula, ena nona namaka ni na vaqumi koya o Paula me qai sereki kina.​—Cakacaka 24:​22-​26.

E sega ni vaqumi Filikesa o Paula, ia a vosataka ga vakadodonu vua “nai valavala dodonu, [kei] nai valavala malua.” A sega ni via veisau o Filikesa, e tu ga e valeniveivesu o Paula ni sega ni via levea na lawa ena veivaqumi. E sega ni vunautaka wale ga na itukutuku ni ka dina kei na caka dodonu, ia a bulataka sara ga. “Ni keitou sa dinata ni sa vinaka na neitou lewa-eloma,” a vola vei ira na lotu Vakarisito Jiu, “ka keitou sa vinakata mei valavala dodonu e na ka kecega.”​—Iperiu 13:18.

E veibasai sara na mataqali rai vaka oqo kei na itovo ni tamata ena gauna oya. Na taci Filikesa o Pallas, e dua vei ira na tamata vutuniyau ena gauna oya, na levu ni nona iyau​—rauta ni $90 na milioni​—e rawa mai na veidabui kei na veivaqumi. Ia e lailai sara na ka a taukena ni vakatauvatani kei na bilioni vakabilioni na dola era maroroya tu ena veiakaude vuni ena baqe e so na iliuliu dau veidabui ni ika20 ni senitiuri. E matata ni o ira beka ga na lecaika era vakabauta ni sa valuta rawa na leqa ni veidabui na veimatanitu nikua.

Me vaka ni sa vakawakana dede tu mai na veidabui, e dodonu beka meda ciqoma ni sa ivalavala ga eda sucukaya mai? Se ena rawa ni caka e dua na ka me valuti kina na veidabui?

Ena Valuti Rawa Vakacava na Veidabui?

Na imatai sara ga ni ka meda kila ni veidabui e veivakaleqai e cala tale ga, baleta nira rawaka kina e so ena nodra lawakicataki ira na tani. E sa bau mana toka e so na sasaga me wali kina na leqa ni veidabui. E kaya o James Foley, na ivukevuke ni vunivola levu ni matanitu o Mereke: “Eda kila kece na levu ni leqa e kauta mai na veidabui. E dau vakavuleqa ina veiliutaki vinaka na veivaqumi, e vakacaraka na bula vakailavo kei na veivakatorocaketaki, e vakataotaka na veivoli, era vakalolomataki tale ga kina na lewenivanua e vuraravura raraba.” E vuqa era na duavata kei koya. Ena 17 Tiseba, 1997, e 34 na veimatanitu lelevu era sainitaka e dua na “veiyalayalati me baleta na veidabui” (bribery convention) e kena inaki “me na vakayacoka sara vakalevu ena valuti ni veidabui e vuravura.” Sa macala ena veiyalayalati oqo “ni na wili vakabasulawa na kena soli na ka, na kena yalataki se vaqumi e dua na vakailesilesi mai na vanuatani me rawati se tomani kina na caka bisinisi vakaveimatanitu.”

Ia, na veivaqumi me rawati kina na caka bisinisi ena veimatanitu tani e dua ga na tiki lailai sara ni veidabui. Me na muduki vakadua na veidabui, ena gadrevi kina na ikarua ni ikalawa e dredre cake: na veisau ni ituvaki ni rai ni tamata. Mera vulica na tamata ena veivanua kece mera cata na veivaqumi kei na veidabui. Sa na qai rawa ni vaqeavutaki kina na ivadi ca oqo ni rawailavo vakailawaki. Me vakayacori oqo, e kaya na ivola na Newsweek ni so era nanuma ni dodonu vei ira na veimatanitu mera “vakabulabulataka na yalo ni veikauaitaki raraba.” Na Transparency International, e dua na isoqosoqo e tokona na tarovi ni veidabui, e uqeti ira na lewena mera “kaburaka na ‘sore ni caka dodonu’ ” ena vanua ni cakacaka.

Na valuti ni veidabui e vauci kina na vakasama kei na loma ni tamata, ena sega ni rawati wale ga ena kena vakalawataki se e “nai seleiwau” ni veitotogitaki vakalawa. (Roma 13:​4, 5) Na sore ni ivalavala vinaka kei na caka dodonu me na teivaki e lomadra na tamata. Ena rawati wale ga oqo kevaka me na vakayagataki na iyaragi e vakamacalataka na yapositolo o Paula, “nai seleiwau ni Yalo Tabu,” na Vosa ni Kalou, na iVolatabu.​—Efeso 6:​17.

E Cata na iVolatabu na Veidabui

Na cava e sega ni vakadonuya kina o Paula na veidabui? Baleta ni a via cakava na loma ni Kalou, “ko koya sa sega ni digitaka vakailoa na tamata, se taura nai tautauri [“veivaqumi,” NW ].” (Vakarua 10:17) E sega tale ga ni vakabekataki ni a nanuma tiko o Paula na ivakaro veiganiti e kune ena Lawa i Mosese: “Mo ni kakua ni digitaka vakailoa na mata ni tamata, se taura na veivaqumi, ni sa vakamatabokotaka na matana na vuku na veivaqumi, e kauta tale ga vakatani na nodra vosa na yalododonu.” (Vakarua 16:​19, NW) A kila tale ga o Tui Tevita ni cata o Jiova na veidabui, e qai masuta na Kalou me kua ni wiliki koya vata kei ira na ivalavala ca, “ni sa sinai na ligadra imatau ena veivaqumi.”​—Same 26:​10, NW.

E tu na vuna vinaka mera cata kina na veidabui o ira era qarava na Kalou ena yalodina. “Na tui e lewa vakadodonu sa vakadeitaka na vanua,” a vola o Solomoni, “ia o koya e kocova me vaqumi ena vakatanitaka.” (Vosa Vakaibalebale 29:​4, New International Version) Na lewa vakadodonu​—vakabibi ke ra vakayacora na veiliutaki torocake kei ira tale ga na tiko sara e ra, e vakavurea na bula vakacegu, ia na veidabui ena vakadravudravuataka na vanua. Ena vakavure vakasama na ka e kaya na Newsweek: “Na vanua e sa ivakarau kina ni bula na veidabui me sala ni nodra rawailavo na tamata, ena rawa ni kasura kina na kena bula vakailavo.”

Ia ke mani sega ni kasura sara kina vakadua na bula vakailavo, era sa na vakavevekumata ga kina na dau taleitaka na lewa vakadodonu ke sega ni caka e dua na ka me tarova na veidabui. (Same 73:​3, 13) E sa na vakacalai tale ga kina na Dauveibuli, o koya e virikotora e lomada na yalo ni lewa vakadodonu. E tu na ivakadinadina ni nona dau curu takoso o Jiova ena gauna e liu me tarova na veidabui. Kena ivakaraitaki, ena nona a kaya sara ga vakadodonu vei ira e Jerusalemi ni sa na laivi ira ga mera rawai ira na kedra meca.

E kaya na Kalou, ena gusu ni nona parofita o Maika: “Dou rogoca mada na ka oqo, oi kemudou na turaga ni mataqali i Jekope, kei kemudou na mataveilewai ni mataqali i Isireli, koi kemudou sa cata na lewa dodonu, ka kauta vakatani na ka dodonu kecega. O ira na nodra turaga era sa ia na veilewai me ra vakaisolisoli kina, kei ira na nodra bete era sa ia nai vakavuvuli me ra vakaivoli kina, kei ira na nodra parofita era sa ia na caka-mana vakailasu me ra vakailavo kina. . . . O koya oqo ena cukiti kina ko Saioni me vaka na were e na vukumudou, ia ko Jerusalemi ena yaco me bukebuke walega.” E sa vakaleqa sara ga na bula ni lewenivanua e Isireli na veidabui, mataqali vata ga na kena e yacovi Roma ena vica na senitiuri mai muri. E sega ni cala na vosa ni yalayala ni Kalou, ni oti ga e rauta e dua na senitiuri mai na nona a vola o Maika na veivosa oqori, sa vakarusai e vakalalai tale ga o Jerusalemi.​—Maika 3:​9, 11, 12.

E sega ni gadrevi na veidabui vua e dua na tamata se dua na matanitu. E vakauqeta na tamata ivalavala ca na Kalou me biuta na nona itovo ca qai veisautaka na ivakarau ni nona vakasama. (Aisea 55:7) E vinakata vei keda kece na tamata meda vakaisosomitaka na yalokocokoco ina sega ni nanumi koya ga kei na veidabui ina yalododonu. E vakasalataki keda kina o Jiova: “O koya sa vakasaurarataka na dravudravua sa beci Koya ka Buli koya: ia ko koya sa dokai Koya, sa yalololoma vua na dravudravua.”​—Vosa Vakaibalebale 14:31.

Valuti Rawa na Veidabui Ena Dina ni iVolatabu

Na cava e rawa ni vakavuna e dua me veisau? Na igu vata ga a yavalati Paula me biuta laivi na nona itutu ni dua na Farisi me mai yaco me dua na imuri nuitaki i Jisu Karisito. “Sa bula na vosa ni Kalou, ka kaukauwa,” e vola. (Iperiu 4:12) Nikua, e se vakavuna na dina ni iVolatabu na kena dau vakayacori vakadodonu na ka vei ira mada ga era a kenadau tu ni veidabui e liu. Meda raica mada e dua na kena ivakaraitaki.

Sega ni dede mai na nona sa vakacegu ena cakacaka vakasotia o Alipate, ena Tokalau kei Urope, e sa lewena sara e dua na ilawalawa e dau nodra ivalavala na rawailavo vakailawaki, veivakasaurarataki me rawa iyau, kei na veivaqumi.a “E noqu itavi meu lawakitaki ira na dau vakabisinisi vutuniyau,” e vakamacalataka. “Niu sa rawata rawa na nona veivakabauti e dua na daunibisinisi, sa qai nodra itavi e so tale vei keitou mera vakarerei koya ena itovo kaukaua. Au sa qai curu takoso mai meu veivakameautaki​—me na sauma kina o koya e dua na ilavo levu. Era qai vakavinavinakataki au o ira na noqu ‘itokani oqo vakabisinisi’ ena noqu veivakameautaki, ia era sega tiko ni kila ni o au ga a vakavuna na nodra leqa. Ena via dredre toka na kena vakabauti, ia oqo e dua na basoga ni noqu cakacaka au taleitaka vakalevu.

“Au marautaka dina na rawailavo kei na ivakarau ni bula vaka oqo. E dua na noqu motoka saulevu, au tiko ena dua na vale saumi totoka sara, qai tu vei au na ilavo meu volia kina na ka ga au vinakata. E vaka meu dokadokataka na noqu kaukaua nira rerevaki au tu na tamata. Au vakila ni sega ni dua e rawa ni tarai au, qai kuria niu sega ni wilika na lawa me rawati au rawa. Au dau walia na leqa era vaqaqai au kina na ovisa ena noqu vakayagataka e dua na loya e kenadau sara ena lawa, se ena noqu vaqumia e dua e veiganiti meu vagalalataki kina.

“Ia, e lailai sara na dina vei ira era rawaka ena veidabui. E sa tekivu me cati au e dua na lewe ni neitou ilawalawa, kau vakila niu sa sega ni taleitaki. Sega ni dede sa kau tani na noqu motoka vinaka, na noqu ilavo, kei na noqu itau goneyalewa dauvakayagataki ilavo vakasivia. Yaco tale ga meu buturaki sara vakaca. E vakavuna meu sa vakasamataka kina vakabibi na ibalebale ni bula.

“A yaco me dua na lewe ni iVakadinadina i Jiova o tinaqu ena vica na vula yani e liu, au tekivu vakawilika kina e so na nodra ivola. E vakavure vakasama dina vei au na tikinivolatabu ena Vosa Vakaibalebale 4:​14, 15: ‘Mo kakua ni lakova na nodra sala nai valavala ca, kakua talega ni muria na nodrai lakolako na tamata ca. Mo biuta ga, kakua ni torova; gole tani maikina, ka lako tani yani.’ Era vakadeitaka vei au na veitikinivolatabu vaka oqo ni sega na nodra inuinui dina na muria tiko na bula ni basulawa. Au sa tekivu masu vei Jiova, ena noqu kerea me dusimaki au ina sala dodonu. Au vulica na iVolatabu kei ira na iVakadinadina i Jiova, au yalataka sara na noqu bula vua na Kalou. Au sa muria tiko na sala dodonu me tekivu mai na gauna oya.

“E dina ni lailai na ilavo eda rawata nida dau cakacaka vakadodonu. Ia oqo, au vakila ni sa dua na noqu inuinui, ni sa qai vakaibalebale na noqu bula. Au sa qai kila ni vaka ga na taravale ena veva na ivakarau ni noqu bula e liu kei na veika vinaka e lako vata kaya ni sega ga ni dede sa na kasura. E vaka me sega ni kauai e liu na noqu lewaeloma ena veika au dau cakava. Ia oqo, ena noqu sa mai vulica na iVolatabu, e dau vakadodonutaki au noqu lewaeloma keu via cakava e dua na ka ca​—ena veika lalai sara mada ga. Au tovolea meu bulataka na ka e kaya na Same 37:3: ‘Vakararavi vei Jiova, ka caka vinaka; o na qai tiko ga e na vanua, ka vakani e na ka vakaidina.’ ”

“O Koya e Cata na Veivaqumi Ena Bula”

Me vaka e raica rawa o Alipate, na dina ni iVolatabu e rawa ni valuta na veidabui. A veisau me salavata kei na ka a vola na yapositolo o Paula vei ira mai Efeso: “Mo dou biuta tani kina na tamata makawa, o koya sa ca mai e na vuku ni gagadre ca sa veivakaisini; mo dou vakavoui mai e na yalomudou kei na lomamudou; ka mo dou vakaisulu e na tamata vou, o koya sa caka me vaka na Kalou e na yalododonu kei na yalosavasava ni dina. O koya ga oqo ni dou sa biuta tani kina na lasu, me vosa dina na tamata yadua vua na kai nona: ni da sa tikina vata vakai keda. Me kakua ni butako tiko ko koya ka daubutako, ka me daucakacaka ga, ka kitaka e na ligana na ka sa yaga, me so kina na nona ka me soli vei koya sa dravudravua.” (Efeso 4:​22-25, 28) E vakatau sara ga na inuinui ni kawatamata ena veigauna mai muri ena mataqali veisau vaka oqo.

Me vaka ga ni a vakarusa na matanitu o Roma, ena vakavuna tale ga na rusa ni vuravura na lomakocokoco kei na veidabui, kevaka e sega ni vakadodonutaki. Eda marau ga ni sega ni nona inaki na Dauveibuli me ka ga ni vakacalaka na veisau. E sa vakadeitaka tu “ni [na] vakawabokotaki ira era sa vakawabokotaki vuravura.” (Vakatakila 11:18) E sa yalataka rawa tale tu ga o Jiova vei ira era na via bula ena dua na vuravura ena sega kina na veidabui ni sa voleka mai “na lomalagi vou kei na vuravura vou, sa tiko kina nai valavala dodonu.”​—2 Pita 3:13.

E dina ni sega ni rawarawa meda bulataka na bula dodonu ena gauna oqo. Ia, sa vakadeitaka tu vei keda o Jiova ni na “vakaleqa na bula ni nona matavuvale na tamata daukocokoco, ia o koya e cata na veivaqumi ena bula.”b (Vosa Vakaibalebale 15:​27, NIV) Ena noda vukitani mai na veidabui ena gauna sara ga oqo, eda vakaraitaka na noda nuitaka dina na noda masulaka vua na Kalou: “Me yaco mai na nomuni matanitu, me caka na lomamuni e vuravura, me vaka sa caka tiko mai lomalagi.”​—Maciu 6:​10, VV.

Nida waraka tiko na veiliutaki ni Matanitu oya, sa na rawa vei keda yadua meda ‘kaburaka na ka dodonu’ ena noda sega ni vakadonuya na veidabui. (Osea 10:12) Nida vakayacora oqo, ena vakadinadinataki ena noda bula na cakayaco ni Vosa ni Kalou. Ena rawa ni valuta na iseleiwau ni yalo tabu na veidabui.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 7]

Ena rawa meda “vakaisulu e na tamata vou” qai cata na ivalavala ni veidabui ena veivuke ni iVolatabu