iTalanoa ni Nona Bula

“Isa na Vakabauta ena Sega Vakadua ni Malumalumu”!

TALANOATAKA O HERBERT MÜLLER

Ni oti e vica na vula nona ravuti Necaladi na mataivalu i Itala, e vakatabui sara nodra cakacaka na iVakadinadina i Jiova. Sega ni dede, au sa wili tale ga kei ira era vaqara na Nazi mera vesu, au mani vakasasataki vaka na manumanu.

DUA na gauna, au sa oca sara ga ena vuni kei na noqu dro voli au mani tukuna vua na watiqu ni sa na bau dua na vakacegu levu ke ra toboki au na sotia. E voqa lesu mai vei au na qaqanisere oqo: “Isa na vakabauta ena sega vakadua ni malumalumu, e dina nira na sagai iko na meca.”a Niu vakananuma na qaqanisere oya e solia tale vei au e dua na kaukaua levu qai kauta lesu tale noqu vakanananu vei rau na noqu itubutubu mai Jamani, kei na siga era lagata kina na noqu itokani na sere oya nira mai talaci au. Meu talanoataka mada e so na lewe ni vakanananu oqo.

Nodrau iVakaraitaki Noqu iTubutubu

Ena gauna au sucu kina ena 1913, ena tauni o Copitz, e Jamani, rau se lotu Jaji tu kina na noqu itubutubu.b Ni oti tale e vitu na yabaki, ena 1920, e biuta kina na lotu oya o tamaqu. Ena 6 Epereli, e kerea kina e dua na Kirchenaustrittsbescheinigung (Fomu ni Vakasuka Mai na Lotu). E vakalewena sara e dua na fomu na turaga vakailesilesi vakamatanitu ena tauni oya. Ni oti ga e dua na macawa, e lesu tale ina valenivolavola oya o tamaqu ni sega ni volai tu na yaca i luvena yalewa ena fomu. E vakalewena na ikarua ni fomu na turaga oya ni o Martha Margaretha Müller tale ga sa vakasuka mai na lotu. Ena gauna oya, se qai yabaki dua vula ono tiko kina na ganequ o Margaretha. Ena ka e baleta na veiqaravi vei Jiova, e sega tale ni bau dau lomalomaruataka o tamaqu na cava e dodonu me cakava!

Ena yabaki vata oya, rau a papitaiso kina na noqu itubutubu me rau dua vei ira na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era dau kacivi kina na iVakadinadina i Jiova e liu. E kaukaua toka na sala ni nona susugi keitou vakaveitacini o tamaqu, ia na nona yalodina vei Jiova e vukei keitou me keitou ciqoma na nona veidusimaki. Na yalodina e dua na ka e uqeti rau noqu itubutubu me rau veisautaka vakalevu na nodrau bula. Me kena ivakaraitaki, dua na gauna keitou dau vakatabui ni qito e tuba ena Sigatabu. Ia dua na Sigatabu ena 1925, rau tukuna vei keitou na neitou itubutubu me keitou gade vata tu mada. Keitou tawana tale tu ga e so na kakana mamada me keitou lai vakayagataka, e siga marautaki dina vei keitou na siga oya​—dua na veisau levu mai na neitou sogobutu tu ga e vale ena siga taucoko! E kaya o tamaqu ni vulica e so na ka mai na soqo ni tikina se qai oti, qai veisautaka sara ga nona rai me baleta na cakacaka ena Sigatabu. Ena so tale na ka, e vakaraitaka na yalo vata tale ga oya ena vanua e gadrevi kina na veisau.

E dina ni rau tautauvimate na noqu itubutubu, e sega ni tarovi rau mai na cakacaka vakavunau. Me kena ivakaraitaki, ena gauna e veisoliyaki kina na ivolacebaceba na Ecclesiastics Indicted, keitou vodo sitimanivanua ena dua na yakavi bogi kei ira ena ivavakoso me keimami lako ina tauni o Regensburg, rauta ni 300 na kilomita mai Dresden. Ena siga e tarava, keimami veisoliyaka na ivolacebaceba ena loma ni tauni kece, ni sa oti keimami vodo sitimanivanua lesu tale. Voleka ni 24 taucoko na aua na neitou yali tu mai vale.

Biubiu Mai Vale

Na noqu veimaliwai ena ilawalawa e vakatokai na Jugendgruppe (iLawalawa Vakaitabagone) ena neitou ivavakoso e vukei au meu toso vakayalo. Ena veimacawa, keimami na itabagone mai na yabaki 14, lako cake, keimami dau lai sota me keimami veimaliwai kei ira e vica na mataveitacini era sa qase ena ivavakoso. Keimami dau qito, vakatagi, vulica vata na iVolatabu, keimami veivosakitaka tale ga na veika bula e wavoliti keda kei na saenisi. Ia ena 1932, niu se yabaki 19, sa mai oti na noqu veimaliwai kei ira oqo.

Ena Epereli ni yabaki oya, e taura kina o tamaqu e dua na ivola mai na valenivolavola ni Watch Tower Society e Magdeburg. E vaqara tiko na iSoqosoqo e dua e kila na draiva qai vinakata me painia. Au kila ni rau vinakata na noqu itubutubu meu painia, ia au dau nanuma tu ga niu na sega ni rawata. Ni rau dravudravua na noqu itubutubu, niu se qai yabaki 14 au sa tekivu vakavinakataki basikeli, kei na misini ni culacula, vaka kina na taipa, kei na so tale na iyaya e dau vakayagataki e valenivolavola. Au na biuti iratou vakacava noqu vuvale? Ni ratou gadreva na noqu veivuke. Me kena ikuri, niu se sega tu mada ga ni papitaiso. Keirau veitalanoa kei tamaqu, sa qai taroga vei au o koya e so na taro me raica seu sa bau kila tu e so na ka me baleta na papitaiso. Na noqu isaunitaro e vakadeitaka vua ni kila vakayalo sa bau toka vei au sa rawa niu na papitaiso, a mani kaya: “Na nomu ilesilesi oqo.” Au sa mani ciqoma.

Ni oti e dua na macawa au sa sureti sara i Magdeburg. Niu tukuna vei ira noqu itokani era lewe tale ga ni iLawalawa Vakaitabagone, era via talaci au ena dua na sere ni marau. Era kurabui ena sere au digitaka baleta nira vakasamataka ni sa rui sere bibi na qaqana. Ia, era qiria ga na nodra vaiolini, medelini kei na qita, keimami mai tabalaka kece yani na lagasere: “Isa na vakabauta ena sega vakadua ni malumalumu, e dina nira na sagai iko na meca; ena sega ni yavalati iko na veika rarawa ni vuravura oqo.” Au a sega tu ni bau kila ni na qai mai vakaukauataki au na qaqanisere oya ena veiyabaki sa tu mai liu.

iTekitekivu Voravora

Nira sa vakadeitaka niu rawa ni draiva na veitacini e Magdeburg, era solia sara vei keitou na le lima na painia e dua na motoka, mani keitou lako i Schneifel, e dua na yasana voleka i Belgium. Keitou vakila ni sa bau yaga dina na neitou motoka. E sega ni taleitaka na neitou tiko e kea na lotu Katolika, ena nodra veiuqeti na bete, era dau cemuri keitou kina na lewenikoro. Levu na gauna me keitou dro bula ga ena neitou motoka ni bera nira mokuti keitou na lewenikoro ena nodra iqava kei na mataiva.

Ni oti na iVakananumi ena 1933, e tukuna vei keitou o koya e dau qarava na cakacaka vakavunau ena neitou tabana, o Paul Grossmann, ni sa vakatabui na cakacaka ni iSoqosoqo e Jamani. Sega ni dede sa tukuni mai na valenivolavola ni tabana meu sa kauta lesu yani na motoka i Magdeburg, me lai kau kina na ivola i Saxony, rauta ni 100 na kilomita mai Magdeburg. Ia niu yaco yani i Magdeburg, era sa sogota na valenivolavola na Gestapo (o ira na ovisa vakalecaleca i Itala). Au solia na motoka vua e dua na tacida e Leipzig, au mani lesu i vale​—ia au mani sega ni dede mai vale.

E sureti au na valenivolavola ni tabana e Suwitisiladi meu lai painia i Necaladi. Au nakita sara meu na qai biubiu ena loma ni dua se rua na macawa. E vosa vei au o tamaqu meu biubiu ena siga tiko ga oya. Au muria nona ivakasala, oti ga e vica na aua, au sa biubiu. Ena siga ga e tarava, era lako ina vale i tamaqu na ovisa mera lai vesuki au niu beitaki niu drotaka na vakaitavi ena mataivalu. Ia era sa rui bera vakalevu.

Tekivu e Necaladi

Ena 15 Okosita, 1933, au a tadu kina ena itikotiko ni painia e Heemstede, na tauni oqo e 25 na kilomita mai Amsterdam. Au lai vunau ena siga e tarava, au sega sara tu ga ni bau kila e dua na vosa vakanecaladi. Au kauta voli ga e dua na tikinipepa e volai tu kina na ka meu tukuna, au sa tekivu vunau sara. Sa bau veiuqeti dina ni a ciqoma na ivola na Reconciliation e dua na marama lotu Katolika! Ena siga tiko ga oya, au solia kina e 27 na ivola lalai. Ni lai cava na imatai ni siga, dua na ka na noqu cibi niu sa galala me rawa niu vunau tale.

Ena gauna oya, e nodra ivurevure tu ga ni ilavo na painia na isolisoli era rawata ni soli rawa e dua na ivola. Na ilavo oya e dau voli kina na kedra kakana kei na so tale na ka era gadreva. Ke dau vo toka na ilavo ni lai cava na vula, era na wase mera volia kina na ka era vinakata. E lailai na ka keimami taukena vakayago, ia dua na ka nona raici keimami o Jiova, o koya gona ena yabaki 1934 au a tiko rawa kina ena soqo ni tikina mai Suwitisiladi.

Dua na iTokani Yalodina

Ena soqo ni tikina oya, au a sotava kina na goneyalewa yabaki 18 o Erika Finke. Au se kilai koya sara niu se tiko mai neitou. E itokani i ganequ o Margaretha, qai dua na ka noqu drukataka na nona tudei ena dina o Erika. Sega ni dede mai na gauna e papitaiso kina ena 1932, e a tukuni Erika e dua vei ira na ovisa vakalecaleca i Itala ni a bese ni tukuna na “Heil Hitler!” (Sa noqu iVakabula o Itala!) Era sagai koya na ovisa vakalecaleca i Itala ra qai via kila se cava e bese kina ni tukuna na vosa oya. E wilika o Erika na Cakacaka 17:3 vua na ovisa ena siteseni qai vakamacalataka ni Kalou e lesia ga e dua me iVakabula, oya o Jisu Karisito. “Era tiko tale e so era duavata kei iko?” e tarogi koya na ovisa. E bese ni tukuna na yacadra o Erika. Ni vakarerei koya na ovisa nira na vesuki koya, e tukuna vua o Erika ni bolea cake me mate mai na nona tukuna na yacadra. E wanonovi Erika na ovisa qai kailavaka e matana: “Lako tani e ke. Lai vale. Sa noqu iVakabula o Itala!”

Ni oti na soqo ni tikina, au lesu tale i Necaladi, ia a tiko ga i Suwitisiladi o Erika. Keirau vakila ruarua ni keirau sa veikilai vinaka. Ni se tiko e Suwitisiladi o Erika e rogoca ni o ira na ovisa vakalecaleca i Itala mai nodratou era se vaqarai koya tiko ga. E lomana me sa na tiko mada ga e Suwitisiladi me painia voli kina. Ni oti ga e vica na vula sa kerei koya na iSoqosoqo me lako i Sipeni. E painia mai Madrid, oti oya i Bilbao, e muri i San Sebastián, na vanua e kaukaua kina na nodrau vakacacani ena nodra veiuqeti na iliuliu ni lotu, rau mani bala kina i valeniveivesu kei na goneyalewa erau painia vata voli. Rau vakaroti me rau biuti Sipeni ena 1935. E lesu mai i Necaladi o Erika, ena yabaki vata ga oya keirau mani vakamau.

Uku na O Loaloa ni iValu

Ni oti neirau vakamau, keirau painia e Heemstede, oti oya keirau toki sara ina korolevu o Rotterdam. E sucu e kea na luve i keirau tagane, o Wolfgang, ena 1937. Oti tale e dua na yabaki keitou toki ina korolevu o Groningen, ena vualiku kei Necaladi, mani keitou lai tiko vata kei na dua na veiwatini painia mai Jamani o Ferdinand kei Helga Holtorf kei na luvedrau yalewa. Ena Julai 1938, e tukuna vei keitou na iSoqosoqo ni sa veivakasalataki tiko na matanitu o Necaladi ni o ira kece na iVakadinadina era kai Jamani era sega ni vakatarai mera vunau. Ena gauna vata oya, au sa lesi kina meu ivakatawa ni tabacakacaka, keitou sa mani toki vakavuvale ina Lichtdrager (Lightbearer), na waqa ni iSoqosoqo e dau nodra vale tu na painia era lesi ina vualiku kei Necaladi. Levu na gauna, au sega ni dau tiko e vale vei rau noqu veitinani, au dau vodo basikeli mai na dua na ivavakoso ina dua tale meu vakayaloqaqataki ira na mataveitacini mera vunau tiko ga. Era cakava sara ga oqo na mataveitacini. So era vakalevutaka sara na nodra cakacaka vakavunau. E ivakaraitaki vinaka dina kina o Wim Kettelarij.

Au sotavi Wim ni se cauravou gone, e sa kila tu na ka dina, ia e sa rui osooso vakalevu ena nona cakacaka ena iteitei. “Ke o via qaravi Jiova, vaqara tale e dua na cakacaka,” au vakasalataki koya. E rogoca noqu vosa. Ni keirau sota ena dua tale na gauna, au uqeti koya me painia. E qai kaya: “E dodonu meu cakacaka me rawa kina niu kana.” Au vakadeitaka vua: “O na kana, ena sega ni biuti iko vakadua o Jiova.” Tekivu sara me painia o Wim. E muri, e dina ni yaco tu na iKarua ni iValu Levu, ia a veiqaravi tiko ga vakaivakatawa dauveilakoyaki. Sa yabaki 80 vakacaca nikua o Wim, se dua tiko ga na iVakadinadina gugumatua. E sega dina ni biuti koya o Jiova.

Tabu na Cakacaka, Qai Vinakati Meu Vesu

Ena Me 1940, ni oti e dua na yabaki nona sucu na ikarua ni luve i keirau, o Reina, era sa mai soro kina na mataivalu ni Necaladi, ra sa curuma yani na vanua o Necaladi na Nazi. Ena Julai era taura kina vakaukaua na ovisa vakalecaleca i Itala na valenivolavola ni iSoqosoqo kei na kena valenitabaivola. Ena yabaki e tarava, era vesu vakayauyau kina e levu na iVakadinadina, au bau dua tale ga vei ira. Niu kai Jamani, au qai dua tale ga na iVakadinadina, qai noqu yabaki e ganita meu curu ina mataivalu, sa macala sara tu ga na kaukaua ni ka era na cakava vei au na ovisa vakalecaleca i Itala. Au sa ciqoma ga ni rairai au sa na sega vakadua ni raici iratou tale na noqu veitinani.

Ena Me 1941, era vakasukai au mai valeniveivesu na ovisa vakalecaleca i Itala, ra qai vakaukauataki au meu lai curu ena mataivalu. Au sega sara ga ni vakabauta na ka sa yaco oqo. Niu sa vuni rawa sara ga kina mai na siga oya, au mani lai cakacaka tale vakaivakatawa ni tabacakacaka ena vula tiko ga oya. Ra sa baci wiliki au tale na ovisa vakalecaleca i Itala meu dua vei ira era na vaqara me vesu.

Sala Eratou Bula Tiko Kina na Noqu Veitinani

Eratou toki na noqu veitinani ina koro o Vorden, ina tokalau. Ni ratou tu tale ga ena ituvaki leqataki, e vakavudua kina na noqu dau lai sikovi iratou. (Maciu 10:16) Me baleta na noqu taqomaki, era sega kina ni vakayagataka na mataveitacini na yacaqu dina, era cavuta ga na yacaqu buli oya o Duitse Jan (Jone Jamani). Na luvequ yabaki va mada ga o Wolfgang e vakatabui vua me dau tukuna “Tata,” ia me tukuna ga “Ome Jan” (Momo Jone). Sa bau dredre dina vua qai tarai koya sara ga vakalevu.

Ena gauna au dro tu kina, e raici rau tu ga na gone o Erika qai cakacaka tu ga vakavunau. Ni se qai yabaki rua o Reina, e dau biuti koya o Erika ena vanua e dau tava kina na iyaya ena basikeli rau qai lai vunau vata tu ena taudaku ni koro vakavalagi. E dina ni dredre na vaqara kakana, ia e sega ni ratou walokai vakadua na noqu veitinani. (Maciu 6:​33) E soli pateta vei watiqu e dua na dauteitei lotu Katolika au a vakavinakataka nona misini ni culacula ena dua na gauna. E dau vakadewa tale ga na noqu itukutuku vei Erika. Dua na gauna, e sauma e dua na iyaya ena kemesi o Erika ena dua ga na dola. E kila na itaukeinisitoa ni tu vakavuni o Erika e dredre kina vua me rawata na tikete e rawa ni lai tauri mai kina na kakana, mani solia vua na iyaya a lai volia kei na rua tale na dola. E tauri Erika sara tu ga na ivakaraitaki ni loloma vaka oya.​—Iperiu 13:5.

Cakacaka Vakavoleka Kei Ira na Mataveitacini Yaloqaqa

Au tomana tiko ga na noqu sikovi ira na ivavakoso​—e dina niu sikovi ira ga na mataveitacini era liutaka tiko na cakacaka. Nira sega ni cegu na ovisa vakalecaleca i Itala ena vaqarai au, e sega kina ni rawa meu tiko vakabalavu ena dua na vanua. Era vakatabui e levu na mataveitacini mera sotavi au. Era kilai ira wale tiko ga na iVakadinadina era lewe vata ni dua na iwasewase lailai ni vuli iVolatabu. Oya na vuna, erau qai kila wale sara tu ga e rua na marama erau veitacini dina ni sa oti na iKarua ni iValu Levu ni yaco me rau iVakadinadina ena gauna ni ivalu, e dina ni rau tiko ena dua vata ga na korolevu, qai duidui ga na yasa ni korolevu oya erau vakaitikotiko kina.

E noqu itavi tale ga meu vaqara na vanua me vunitaki kina na ivola ni iSoqosoqo. Keimami vunia tale ga na pepa, iyaya ni tabaivola, kei na taipa e dau taipataki kina na ilavelave ni Vale ni Vakatawa ena gauna e gadrevi kina. So na gauna keimami dau tokia vakavuni na ivola ni iSoqosoqo mai na dua na vanua ina dua tale. Au nanuma na noqu a vakavodoka vakavuni e 30 na kateni sinai ena ivola​—na cakacaka vaka oqo e vakarerevaki dina!

Kena ikuri, keimami tuvanaka tale ga na kau ni kakana mai na iteitei ena tokalau kei Necaladi ina korolelevu ena ra, e dina ni vakatabui. Keimami dau usana na kakana ena kareti qai ia na ilakolako. Ni keimami yacova e dua na uciwai keimami sega ni takoso ena wavu nira dau yadra tu kina na sotia. Ia keimami na usana na iyaya ena waqa lalai, takosotaki na kakana e wai, qai lai vodo ena dua tale na kareti ni sa yaco i tai. Ni keimami yaco ina vanua keimami lako tiko kina, keimami na wawa me buto, ra vakasitokinitaki na ose, keimami qai lako lo yani ina vanua e dau vunitaki kina na kakana ni ivavakoso. E kea, sa qai dau wase na kakana vei ira na mataveitacini era vakaleqai tu.

Ke ra kunea e dua na vanua ni vunitaki kakana na mataivalu ni Jamani e rawa sara ga ni vakamatei o koya e kune kina. Ia eratou bole ga e vica na mataveitacini me dau vunitaki vei iratou na kakana. Me kena ivakaraitaki, eratou solia na nodratou rumu ni gade na matavuvale na Bloemink me vanua e maroroi kina na kakana, e dina ni ratou tiko volekata sara ga e dua na nodra itikotiko na sotia ni Jamani! O ira na iVakadinadina yaloqaqa vaka oqo era bolea na mate ena vukudra na tacidra.

E vukei keirau vakaveiwatini o Jiova me keirau yalodina tiko ga ena yabaki taucoko ni vakatatabu. Ena Me 1945, era mai druka kina na mataivalu ni Jamani, mani oti tale ga e kea na noqu dro voli. E kerei au na iSoqosoqo meu se tei cakacaka toka mada vakaivakatawa ni tabacakacaka me yacova ni qai raica tale e dua me veisosomitaki. Ena 1947, e qai sosomitaki au kina o Bertus van der Bijl.c Ena gauna oya, sa sucu kina na ikatolu ni luve i keirau, keitou mani lai vakaitikotiko ena tokalau ni vanua oqo.

Rarawa Kei na Reki

Ni oti na ivalu, au qai kila ni a vesu o tamaqu rauta ni dua na yabaki na noqu biubiu mai vale meu lako i Necaladi. E a sereki vakarua ni a tauvimate, oti oya, e vesu tale. Ena Feperueri 1938, e kau ina keba ni veivakararawataki i Buchenwald, mani dewa sara i Dachau. E leqa e kea o tamaqu ena 14 Me, 1942. A yalodina tu ga me yacova nona mate.

A kau tale ga o tinaqu ina keba mai Dachau. E tiko voli e kea me yacova nona sereki ena 1945. Me vaka ni vakayacoka vakalevu ina veivakalougatataki vakayalo au mai marautaka tu na ivakaraitaki ni nodrau tudei na noqu itubutubu, sa bau ka dokai dina vei au na nona mai tiko vata kei keitou o tinaqu ena 1954. E lako tale ga mai na ganequ o Margaretha​—a painia tiko ena yasayasa vakominisi, na tokalau kei Jamani, mai na 1945. E dina ni sa tauvimate o tinaqu qai sega ni kila na vosa vakanecaladi, e dau cakacaka tu ga vakavunau me yacova ni mai oti nona bula e vuravura ena yalodina ena Okotova 1957.

E totoka vakaoti vei keitou na soqo ni tikina mai Nuremberg, e Jamani ena 1955. Ni keitou yaco e kea, era tukuna vei Erika na mataveitacini mai Dresden ni tiko tale ga kina o tinana. Ni vakarurugi tu o Dresden ina veiliutaki ni tokalau kei Jamani ena gauna oya, e sega ni raici tinana tu o Erika me 21 na yabaki. E tukuni sara me rau mai sota na veitinani, dua na ka na nodrau veimokomoko. Sa dua dina na sota marautaki!

Yaco na gauna, sa walu na luve i keirau. Ka ni rarawa ni leqa e dua na luve i keirau tagane ena dua na coqa vakacalaka. Ia, na nodratou yalodina tiko ga ni qaravi Jiova na vo ni luve i keirau e vakavureki dina vei keirau. Keirau marau ni rau cakacaka tiko vakaivakatawa ni tabacakacaka na luve i keirau o Wolfgang kei na watina, o luvedrau tagane e dua tale ga na ivakatawa ni tabacakacaka.

Au marautaka vakalevu na noqu raica na toso ni cakacaka i Jiova e Necaladi. Niu se qai tekivu painia e ke ena 1933, e voleka nira le 100 ga na iVakadinadina. Nikua, era sa sivia na le 30,000. E dina ni keirau sa malumalumu sara tiko, ia keirau saga kei Erika me keirau vakaitovotaki keirau tiko ga ena qaqanisere makawa sara oya: “Isa na vakabauta ena sega vakadua ni malumalumu.”

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Na ilawalawa na “Jugendgruppe” ena gauna ni vakacegu ni oti na cakacaka vakavunau

[iYaloyalo ena tabana e 24]

O yau kei ira keimami painia vata ena neimami kovuta na yalava o Schneifel. Au se qai yabaki 20 kina

[iYaloyalo ena tabana e 25]

O yau, o Erika kei Wolfgang ena 1940

[iYaloyalo ena tabana e 26]

iMawi ina imatau: Na makubuqu o Jonathan kei na watina, o Mirjam; o Erika, o yau, na luvequ o Wolfgang kei na watina, o Julia

[iYaloyalo ena tabana e 26]

E droinitaka na droini oqo kei tamaqu e dua na tacida erau a vesu vata tu ena 1941