Na Cava Meu na Dolea Vei Jiova?
Talanoataka o Ruth Danner
E dau veiwalitaka o Tinaqu ni yabaki 1933 e levu kina na leqa lelevu: a veiliutaki kina o Itala, a kacivaka na Tui Tabu na yabaki qori me Yabaki Tabu, qori tale ga na yabaki au a sucu kina.
ERAU vakaitikotiko noqu itubutubu ena taoni o Yutz, e Lorraine, qo e dua na vanua e Varanise volekata na iyalayala kei Jamani. Ena 1921, rau a vakamau kina na noqu itubutubu. E lotu Katolika kaukaua o Tinaqu, ia e lotu Tawase o Tamaqu. A sucu na tuakaqu o Helen ena 1922, rau qai soli koya me papitaisotaki ena lotu Katolika.
Dua na siga ena 1925, a taura o Tamaqu e dua na ivola The Harp of God ena vosa vakaJamani. Ni wilika na ivola qori e vakadeitaka sara ga ni sa kunea na ka dina. A volavola sara o koya ina isoqosoqo, mani dusimaki me veitaratara kei ira na Bibelforscher, na yaca era dau vakatokai kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna ya e Jamani. Sega tale ni wawa o Tamaqu nona vunautaka sara na veika sa vulica. A sega ni taleitaka o Tinaqu na ka e cakava qo o Tamaqu, e dau kaya vakadomoilevu ena vosa vakaJamani, “Cakava ga na ka o via cakava, mo kua ga ni tomani ira na Bibelforscher!” Ia, a dei toka ga o Tamaqu, ena 1927 a papitaiso me dua vei ira na Bibelforscher.
Kuria qori, a uqeti Tinaqu o buqu, me rau veisere kei Tamaqu. Dua na siga ni caka tiko na Misa, a vakadreti ira na nona lewe ni lotu na bete mera “tawasei ira mai na parofita lasu o Danner.” Ni lesu i vale o buqu ni oti na Misa, a viriki Tamaqu ena dua na itutu senikau mai na tabavale e cake. A lau e tabana, ia e calata ga vakalailai na uluna. Na leqa qo a vakavuna me vakasama vakabibi kina o Tinaqu, ‘E sega ni vinaka na lotu e vakauqeti ira eso mera laba.’ A tekivu vakawilika sara o Tinaqu na nodra ivola na iVakadinadina i Jiova. Sega ni dede, a vakadeitaka ni sa kunea na ka dina, a papitaiso sara ena 1929.
Erau gumatua sara na noqu itubutubu me rau vakatavulica vei keirau ni bula dina tiko o Jiova. Rau dau wilika vei keirau na italanoa vakaivolatabu, qai taroga na vuna era va kina oya na talanoataki tiko ena iVolatabu. Donuya na gauna qori, a sega ni via cakacaka bogi o Tamaqu, dina ni na lailai sara na neitou ilavo. A vinakata me vakayagataka na gauna qori ena soqoni vaKarisito, cakacaka vakaitalatala, me vuli tale ga kei rau na luvena.
Voleka na Gauna Dredre
Erau dau taleitaka noqu itubutubu nodra gade yani i vale na ivakatawa dauveilakoyaki kei ira na lewe i Peceli mai Suwitisiladi kei Varanise, nira dau talanoataka na veika dedre era sotava tiko na tacida e Jamani, e vica ga na kilomita mai vale. Na matanitu i Itala a vakauti ira tiko na iVakadinadina i Jiova ena keba ni veivakararawataki, era qai tawasei ira na gone kei ira nodra itubutubu.
Keirau a vakarau tu kei Helen ena veika dredre se bera mai. Rau vukei keirau na neirau itubutubu me keirau wiligusutaka na tikinivolatabu ena dau dusimaki keirau. Rau kaya: “Ke o sega ni kila na ka mo cakava, vakasamataka na Vosa Vakaibalebale 3:5, 6. Ke o rere ni o vakatovolei e koronivuli, nanuma na 1 Korinica 10:13. Ke mani tou veitawasei, cavuqaqataka na Vosa Vakaibalebale 18:10.” Au vulica meu cavuqaqataka na Same 23 kei na 91, au qai vakabauta ni na dau taqomaki au o Jiova.
Ena 1940, a taura na matanitu i Itala na vanua o Alsace-Lorraine me vakarurugi vei Jamani, qai vinakati vei ira na tamatabula mera tokona na isoqosoqo i Itala. A bese o Tamaqu, ra qai vakarerei koya na Gestapo ni na vesu. Era vakarerei Tinaqu tale ga ni sega ni via cula nodra unifomu na sotia.
A dredre dina vei au na vuli e koronivuli. Dau tekivu na kalasi ena nona masulaki o Hitler ena veimataka, me tukuni “Heil Hitler” (sa noqu ivakabula o Hitler) salavata kei na salutu, kei na lagati ni sere ni matanitu ni dodoki tu iliu na ligamu i matau. Rau sega ni tukuna vei au noqu itubutubu meu kua ni vakarokorokotaki Hitler, rau vukei au ga meu vakavulica noqu lewaeloma. Au mani vakatulewataka ga vakataki au meu kua ni salutu. Era sabaki au na qasenivuli ra qai tukuna niu na vakatalai tani mai koronivuli. Dua na gauna niu se qai yabaki vitu ga, au a duri e matadra na qasenivuli taucoko e koronivuli, era le 12. Era vakasaurarataki au meu salutu vei Hitler. Ia, au a dei ena veivuke i Jiova.
E dua na qasenivuli yalewa a saga me rawai yau. A tukuna vei au niu gonevuli vinaka, ni taleitaki au, ena rarawataka keu sega ni vakatarai meu lai vuli tale yani. E kaya: “Sega ni tukuni mo dodoka sara na ligamu. Laveta ga vakalailai i cake. Sega ni tukuni tale ga mo cavuta, ‘Heil Hitler!’ Me yavala ga na gusumu me vaka ga o vosa tiko.”
Niu tukuna vei Tinaqu na ka a cakava na noqu qasenivuli, e tukuna vei au na italanoa vakaivolatabu me baleti ratou na tolu na tagane ni Iperiu, eratou a duri tu ena mata ni matakau a vakaduria na tui Papiloni. “Na cava a vakaroti me ratou cakava?” e taroga. “Cuva sobu,” au sauma yani. “Kevaka me ratou cuva sobu ena gauna ya ena ivakatakarakara, me ratou vesuka kina nodratou ivava, ena donu beka ya? Qori mo vakatulewataka; cakava na ka o nanuma ni donu.” Me vakataki Setareki, Mesaki, kei Apetiniko, au a vakatulewataka meu talairawarawa ga vei Jiova.—Tani. 3:1, 13-18.
Era vakatalai au mai vakavica e koronivuli na qasenivuli ra qai vakarerei au niu na kautani vei rau na noqu itubutubu. Dua na ka na levu ni noqu taqaya, ia erau dau vakayaloqaqataki au na noqu itubutubu. Ni bera niu biubiu i vale meu gole i koronivuli, a masulaki au o Tinaqu me taqomaki au o Jiova. Au kila ni na vakayaloqaqataki au meu rawa ni dei kina ena ka dina. (2 Kor. 4:7) E kaya o Tamaqu ke rui dredre na ituvaki e koronivuli, meu kua ni rere na lesu mai vale. “Keirau lomani iko. O na luvei keirau tiko ga,” e kaya. “Qo e baleti iko kei Jiova.” Na vosa qori e uqeti au meu yalodina tiko ga kina.—Jope 27:5.
Era dau lako mai vale na Gestapo, mera vaqara na noda ivola na iVakadinadina ra qai vakatarogi rau na noqu itubutubu. Era kauti tinaqu me vica na aua, ra qai lai kauti tamaqu kei na tuakaqu mai na nodrau valenicakacaka. Niu dau suka na vuli, au sega ni kila ke na tiko i vale o Tinaqu se sega. Ena so na gauna ra tukuna na tiko tikivi keitou: “Era sa kauti tinamu.” Au dau vuni e lomanivale qai lomatarotarotaka tu: ‘Era vakararawataki koya tiko beka? Au na raici koya tale?’
Vakautani
Ena 28 Janueri, 1943, era vakayadrati keitou na Gestapo ena veimama ni tolu ena mataka lailai. Era kaya ni keitou na sega ni vakautani kevaka keitou na tokona na isoqosoqo i Itala. A soli vei keitou e tolu na aua me keitou vakarau. A namaka tiko o Tinaqu ni na yaco na ituvaki qo, mani tawana rawa tu ena loma ni neitou kato na isulu kei na iVolatabu, keitou vakayagataka na vo ni gauna me keitou masu qai veivakayaloqaqataki. E tukuna vei keitou o Tamaqu ni sega ni ‘dua na ka me tawasei keitou mai na loloma ni Kalou.’—Roma 8:35-39.
Era a qai lesu tale mai na Gestapo. Au na sega ni guilecava rawa nona yaloyalo me vakamoce o Sister Anglade, sa kena marama toka. A luluvu vakalevu ena gauna a talaci keitou kina. Era a kauti keitou na Gestapo ena siteseni ni sitimanivanua e Metz, e dua na siti. Ni oti e tolu na siga na vodo tiko, keitou yaco yani e Kochlowice, e dua na keba lailai e vakarurugi voleka na keba levu ni veivakararawataki e Auschwitz e Poladi. Ni oti tale e rua na vula, keitou a kau sara i Gliwice, e dua na koniveni sa vakayagataki me keba. Era tukuna na sotia nei Itala ni keitou na sereki ke sainitaki na ivola e cakitaki kina na neitou vakabauta, ena vakasukai tale ga na neitou iyaya. Rau a sega ni vakadonuya qori Tamaqu kei Tinaqu, era mani tukuna na sotia, “Dou na sega vakadua ni lesu i vale.”
Ena June keitou a vakau sara e Swietochlowice, na vanua a tekivu mosi kina na uluqu me yacova mai na gauna qo. A vuvuca na qaqaloniligaqu qai kauta laivi e vica vata na taukuku ni ligaqu o vuniwai, a sega mada ga ni vakayagataka na wainimate me vakamalumutaka na mosi. Ena dua tale na yasana, a vinaka na noqu dau talai vei ira na sotia, niu dau lai tini sara ena vale ni vavi madrai. E dau solia vei au na marama e cakacaka tiko e kea eso na ka meu kania.
Ena gauna taucoko qori, keitou sega ni tiko vata kei na vo ni kaivesu. Ena Okotova 1943 keitou a vakau ena keba i Ząbkowice, e dua na siti. Keitou moce ena dua na rumu e toka ena dokanivale ena idavodavo tabarua, era tiko tale ga kina e 60 na tagane, yalewa kei na gonelalai. Era vakadeitaka na sotia nuitaki nei Itala (SS) me soli vei keimami na kakana ca qai sega ni laukana rawa.
Dina ni levu na dredre, ia keitou sega vakadua ni soro koso. Keitou wilika ena Vale ni Vakatawa ni na vakayacori e dua na cakacaka vakavunau levu ni oti na ivalu. Keitou sa qai kila na vuna keitou vakararawataki tiko kina, sa na voleka tale ga ni oti na ituvaki dredre keitou sotava voli mai.
Ni keitou rogoca nodra sa toso voleka tiko mai na Matanitu Cokovata, keitou kila ni na druka ena ivalu o Itala. Ena itekitekivu ni 1945, era vakatulewataka na sotia nuitaki nei Itala me keimami biuta na keba. Ena Feperueri 19, keimami a vakasaurarataki me keimami taubaletaka e 240 na kilomita. Ni oti e va na macawa, keimami yaco yani ena tauni o Steinfels, e Jamani, keimami kau sara na kaivesu ena qaranikoula. Levu era nanuma ni keitou na vakamatei. Ia ena siga qori era yaco mai kina na Matanitu Cokovata, ra dro na sotia nuitaka nei Itala, qai oti nodra vakararawataki keimami tiko.
Sauva Noqu iSausau
Ena 5 Me, 1945, ni voleka ni rua veimama na yabaki neitou yali mai, keitou yaco yani e vale e Yutz, keitou duka vakalevu qai levu na kutu. A sega ni bau veisau vakadua na neitou isulu me tekivu mai na Feperueri, keitou nanuma mera vakamai. Au nanuma lesu na vosa i tinaqu ni kaya: “Me siga vinaka duadua qo ena nomu bula. Sega ni dua na ka me datou taukena. Na isulu mada ga tou dara tiko e sega ni nodatou. Ia, tou sa lesu bula kece mai, tou qai yalodina tiko ga. Tou a sega ni sorokoso.”
Ni oti tale e tolu na vula na neitou vakabulabula tiko e Suwitisiladi, au lesu i vuli, qai sega ni leqataka na noqu na vakatalai mai koronivuli. Sa rawa ni keitou veimaliwai kei ira na mataveitacini qai soli tu na galala ni vunau. Ena 28 Okosita, 1947, niu yabaki 13, au vakaraitaka e matanalevu na noqu yalataki au vei Jiova ena vica na yabaki sa oti. A papitaisotaki au o Tamaqu ena Uciwai o Moselle. Au a vinakata sara ga meu painia ena gauna ya, ia a kerea o Tamaqu meu vulica e dua na cakacaka. Au mani vuli culacula. Au tekivu painia ena 1951 niu yabaki 17, au lesi meu veiqaravi e Thionville, dua na itikotiko voleka.
Ena yabaki tiko ga qori, au lai tiko ena soqo ni tabacakacaka e Parisi, au a vakalewena kina na fomu ni daukaulotu. Dina niu se bera ni yacova na kena yabaki, ia a tukuna o Brother Nathan Knorr ni na maroroya tiko noqu ivola ni kerekere “me yacova na kena gauna.” Ena June 1952, au taura na ivola ni veisureti meu lai vuli ena ika21 ni kalasi ena Watchtower Bible School of Gilead, e South Lansing, mai Niu Yoka, e Mereke.
Vuli e Kiliati kei na Veika e Yaco Tarava
Sa bau totoka dina! E dau dredre meu vosataka na noqu vosa e matanalevu. Ia qo meu sa na vosa vakavalagi. Ia, ra dau vukei au vakalevu na qasenivuli. E dua na tacida tagane a vakatokai au ena dua na yaca buli, e vakaraitaka noqu dau matadredredre niu maduataka e dua na ka.
Ena 19 Julai, 1953, keimami a tuvaitutu ena Yankee Stadium e Niu Yoka, au a lesi i Parisi kei Ida Candusso (qai veisau na yacana me o Seignobos). A ka ni bolebole vei au meu vunau vei ira na kai Parisi vutuniyau, ia a rawa niu vuli iVolatabu kei ira e levu era yalomalumalumu. A vakamau o Ida ena 1956, mani gole sara i Aferika, au a tiko ga e Parisi.
Ena 1960, au vakamau kei na dua e veiqaravi tiko e Peceli, keirau qai lai painia ena itikotiko o Chaumont kei Vichy. A tauvi au na matenigacagaca ni oti e lima na yabaki, mani vakavuna meu cegu na painia. Dua na ka na noqu rarawa, baleta ni noqu isausau niu se gonelailai meu veiqaravi tiko ga vakatabakidua. Dua na gauna e muri, a biuti au o watiqu ni a vinakata e dua tale na yalewa. A vakayaloqaqataki au na nodra veitokoni na mataveitacini ena veiyabaki dredre qori, qai colata tiko ga na noqu icolacola o Jiova.—Same 68:19.
Ena gauna qo au tiko ena itikotiko o Louviers, ena yasayasa o Normandy, volekata na valenivolavola e Varanise. Dina niu sega ni bulabula vinaka vakayago, au marau niu vakadinata nona dusimaka tiko na noqu bula o Jiova. E yaga vakalevu nikua na ivakarau ni noqu isususu, e uqeti au kina me donu tiko ga na noqu rai. Rau vakavulici au noqu itubutubu ni bula dina tiko o Jiova, e rawa niu lomani koya, vosa vua, ena sauma tale ga na noqu masu. Na ‘cava gona meu cakava [“dolea,” NW] vei Jiova ena vuku ni nona cakacaka loloma kece ga vei au?’—Same 116:12.
[Tikina bibi ena tabana e 6]
“Au marau niu vakadinata nona dusimaka tiko na noqu bula o Jiova”
[iYaloyalo ena tabana e 5]
Niu se qai yabaki ono kei na noqu matavulo ni kasi
[iYaloyalo ena tabana e 5]
Niu se yabaki 16 kei ira na daukaulotu, kei ira na painia e Luxembourg ena cakacaka vakavunau lavotaki
[iYaloyalo ena tabana e 5]
O yau, o Tamaqu kei Tinaqu ena soqo ni tikina ena 1953