iTalanoa ni Nona Bula
Au Vakanuinui ina Veimaroroi Vakayalololoma i Jiova
TALANOATAKA O ANNA DENZ TURPIN
“O sa dua na gone dau taro!” e tukuna o tinaqu, e lako vata tale ga kei na nona dredre. Au dau vakasosataki rau noqu itubutubu ena levu na taro niu se gone. Ia, erau sega vakadua ni cudruvi au ena noqu dau via kila na ka. Erau vakavulici au ga meu dau vakayagataka na noqu vakasama, meu qai yavutaka tale ga na noqu vakatulewa ena lewaeloma e vakavulici ena iVolatabu. E yaga dina na veivakavulici oya, baleta ni dua na siga niu se qai yabaki 14 era mai kauti rau noqu itubutubu lomani o ira na sotia i Itala, au sega ni raici rau tale vakadua.
O OSKAR DENZ na tamaqu kei Anna Maria na tinaqu, erau a vakaitikotiko e Lörrach, e dua na korolevu i Jamani, e voleka ena iyalayala kei Suwitisiladi. Erau dau vakaitavi vakalevu ena veika vakapolitiki ni rau se itabagone, era qai kilai rau vinaka, ra dokai rau tale ga na vakaitikotiko voleka. Ia ena 1922, ni oti toka ga vakalailai na nodrau vakamau, erau veisautaka na noqu itubutubu na nodrau rai me baleta na veika vakapolitiki kei na nodrau isausau. Yaco oya ena nona tekivu vulica o Nau na iVolatabu kei ira na Gonevuli ni iVolatabu, na yaca era vakatokai taumada kina na iVakadinadina i Jiova, qai marau vakalevu nona vulica ni na kauta mai na bula sautu e vuravura na Matanitu ni Kalou. Vakalailai ga oya sa tomani Nau o Tata ena vuli iVolatabu, rau tekivu lakova tale ga na nodra soqoni na Gonevuli ni iVolatabu. A bau lolomataka sara mada ga o Tata vei Nau e dua na ivoladusidusi ni iVolatabu, The Harp of God (Na Api ni Kalou) ena Kirisimasi ni yabaki oya. Au a sucu ena 25 Maji, 1923, au qai lewe dua ga.
Au guiguilecava dredre na neitou bula vakavuvale—neitou dau taubale ena vulaikatakata ena veikauloa vakanomodi na Black Forest kei na nona dau vakavulici au o Nau ena cakacaka ni vale! Au se raitayaloyalotaki koya tu ga oqo, ena nona duri tu e valenikuro qai vakavulici au tiko. Vakauasivi sara ni rau vakavulici au noqu itubutubu meu lomani Jiova na Kalou, meu nuitaki koya tale ga.
Era lewena na neitou ivavakoso e 40 na dautukutuku gugumatua ni Matanitu ni Kalou. Erau kenadau sara noqu itubutubu na vaqara na gauna veiganiti me rau tukuna kina na Matanitu ni Kalou. Ena vuku ni cakacaka erau dau cakavu tu e liu ena neitou itikotiko, e rawarawa sara kina na nodrau veimaliwai, rau dau ciqomi tale ga vakalevu. Ena gauna au sa yabaki vitu kina, au taleitaka tale ga meu lai cakacaka vakavunau e veivale. Ena imatai gona ni siga ni noqu lai vunau, e solia vei au noqu itokani e so na ivola qai dusia e dua na vale, e lako vata kei na nona kaya, “Raica mada kevaka eratou vinakata oqo.” Ena 1931, keitou a lakova e dua na nodra soqo ni tikina na Gonevuli ni iVolatabu e Basel, Suwitisiladi. Erau a papitaiso tale ga kina na noqu itubutubu.
Na Tikoyavavala, e Lai Tini Sara ina Veivakalolomataki
E sega ni tukuni rawa na levu ni tikoyavavala mai Jamani ena gauna oya, ra dau tini veiqedravu e gaunisala na dui ito vakapolitiki. Dua na bogi au yadra cecekala ena rorogo ni qoqolou e lako mai na vale keitou toka veitikivi. Erau labati tuakadrau ena mataiva e rua na itabagone, ni rau sega ni duavata kei na nona rai vakapolitiki. Toso cake tale ga na nodra cati na Jiu. A vakatalai e dua na goneyalewa mai koronivuli me lai duri taudua tu ena tutu ni rumunivuli baleta ga ni Jiu. Dua na ka noqu lomani koya, ia au sega sara tiko ni kila niu sa vakarau sotava tale ga na veivakaduiduitaki vaka oqori.
Ena 30 Janueri, 1933, sa liutaki Jamani kina o Adolf Hitler. Ni sega ni yawa na vanua keitou tiko kina, keitou raici ira vinaka sara tu ga na nona sotia nira sa vakarewataka tiko na nodra kuila ena dela ni vale ni tabacakacaka. Ra bau vakavulici keimami tale ga na qasenivuli e koronivuli me keimami cavuta na vosa ni veikidavaki, “Heil Hitler!” (Sa noqu ivakabula o Itala!) Au lai tukuna vei Tata na ka oya, mani kaya o koya, “Au sega sara ga ni taleitaka, sa kena ibalebale tu ga oqori nida sa tukuna tiko ni o koya e vakavuna na noda bula, sega ni o Jiova. Sa cala tu ga oqori, ia mo vakatulewa ga kina.”
Era tekivu vakaduiduitaki au o ira na noqu icaba e koronivuli baleta niu sega ni salutu ena yaca i Itala. E so na gonetagane era vacuki au ni sega ni rai tu o qasenivuli. Toso na gauna, era sa sega ni qai vakasagai au tale, o ira mada ga noqu itokani era tukuna ni sa vakatabui ira o tamadra mera qito vata kei au baleta niu rawa ni vu ni leqa vei ira.
Ni oti e rua na vula na nodra veiliutaki tiko na ito i Itala, era vakatabuya na nodra cakacaka na iVakadinadina i Jiova nira kaya ni vakavuleqa ina matanitu. Era sogota na valenivolavola ni tabana na sotia dauvakacaca i Itala, ra qai vakatabuya tale ga na neimami soqoni. Ia me vaka ni keitou tiko voleka i Suwitisiladi, e soli kina vei Tata na ivolatara ni curuvanua, e rawa gona me keitou takoso i Basel ena Sigatabu me keitou lai soqoni. E dau diva vakalevu o Tata mera bau vakaukauataki tale ga vakayalo o ira na mataveitacini e Jamani me rawa kina nira yalonuidei ena veika era vakarau sotava.
Na Taubale Vakarerevaki
Ni sa sogo na valenivolavola e Magdeburg, e dua a dau cakacaka tu kina o Julius Riffel, a sasaga sara me gole lesu mai i Lörrach, na vanua ga a susugi kina. Na inaki ni nona lesu mai, oya me tuvanaka na kena caka vakavuni na cakacaka vakavunau. Totolo ga na nona soli koya o Tata me veivuke. Ia taumada, a kerea me keitou dabe sa qai vakamacalataka vei keirau kei Nau ni sa na veivuke tiko ena kena vakau mai i Jamani na ivola vakaivolatabu mai Suwitisiladi. E kaya ni na vakarerevaki dina qai rawarawa sara ni vesu. E sega ni vinakata me vakasaurarataki keirau me keitou na vakaitavi vata ena ka e sa vakarau cakava oqo baleta ni rawa ni keirau leqa kina. Ia, sega ni bera nona kaya o Nau, “Au na tokoni iko.” Rau sa qai raici au mai, au qai kaya, “O yau tale ga!”
A taliwataka sara o Nau e dua na taga lailai me rauta ga na ivola Na Vale ni Vakatawa. Ni sa tawana oti na ivola ena taliwataka tale ga na gusu ni taga me tasogo kina vakadua. So tale ga na taga lalai e cula o Nau ena loma ni isulu i Tata, qai sega ni dau laurai. Keirau dau vunitaka tale ga ena neirau tatara ni isulu vakaveitinani na ivolatabaki lalai vakaivolatabu. E dau lutu sara ga na neitou icegu ena veigauna kece keitou sega ni tobo kina, keitou dau vakavinavinaka ga vei Jiova ni keitou yaco bula yani i vale. Dau qai vunitaki na ivola ena neitou dokanivale.
Taumada, era sega ni bau siqema na sotia i Itala na ka keitou cakava tiko. Keitou sega gona ni tarogi se mera mai yanaraka na neitou vale. Ia, keitou mani bosea me vakayagataki e dua na ikacivi—na 4711, na yaca ni dua na ilumu kilailevu ena gauna oya, me ivakatakilakila vei ira na mataveitacini ke sa tiko na leqa. Kevaka gona e vakarerevaki nodra lako mai vale na mataveitacini, keitou na saga ga e dua na sala me yaco kina vei ira na ikacivi oqo. Ia, e dua tale na ivakatakilakila vei ira na mataveitacini, oya na ka e tukuna o Tata, me kua nira lako ga mai vakadodonu i vale, mera dau raica mai i liu na neitou katubaleka ni rumu ni gade. Kevaka e dola tiko na katubaleka ena yasana imawi, oqori e ivakatakilakila ni leqa, mera kua ni lako yani.
Ena yabaki 1936 kei na 1937 era veivesu vakayauyau na ovisa vakalecaleca i Itala. E vica na udolu na iVakadinadina era bala e valeniveivesu kei na keba ni veivakararawataki. Era sotava kina na veivakatotogani kei na veivakararawataki ca sara. E tekivu soqona na valenivolavola ni tabana i Bern, mai Suwitisiladi, na itukutuku ni ka kece a yaco ena keba, wili kina e so na itukutuku a volai ena keba ra qai kau vakavuni mai me na lewenivola e vakatokai na Kreuzzug gegen das Christentum (Valuti na Lotu Vakarisito). Oqo e dua na ivola e vakavotuya na veika ca era cakava na ito i Itala. E itavi ririkotaki dina na neitou dau kauta tiko na ivolatukutuku vakatabui oqo i Basel. Ke ra toboki keitou koso na sotia i Itala, e rawa sara ga ni keitou bala i valeniveivesu ena gauna vata ga oya. Au tagi niu dau wilika na nodra vakararawataki na mataveitacini. Ia, au sega ni rere. Au nuitaki Jiova, vaka kina o rau na noqu itubutubu, e ratou noqu itokani voleka duadua, ni ratou na taqomaki au.
Au rawata noqu vuli niu yabaki 14, au qai cakacaka vakavunivola ena dua na sitoa ni volitaki iyaya ni vale. Levu na yakavi ni Vakarauwai se Sigatabu keitou dau kau ivola kina, ni sega ni cakacaka o Tata. Voleka ni veimacawa rua kece keitou dau cakava kina na cakacaka oqori. Dau kena irairai tu ga ni keitou taubale voli vakavuvale ena muanimacawa, qai voleka ni va na yabaki nodra sega ni bau tarovi keitou se mera bau vaqaqai keitou mada ga na ovisa era yadra tu ena iyala ni vanua—me yacova e dua na siga ena Feperueri 1938.
Tobo!
Ni keitou yaco yani ena vanua mera lai kau mai kina na ivola volekati Basel, dua na ka na ibinibini ivola era sa tu mai kina me keitou na kauta. Au na sega ni guilecava rawa na mata i Tata ena gauna e raica kina. Ni oya e dusia ni ratou sa vesu na matavuvale eratou dau kau ivola tale tiko ga, sa biu tu mai vei keitou na nodratou ivola. Kena ibalebale ni sa na levu cake na ivola me keitou kauta, ni keitou yaco gona yani ena vanua ni takoso a kasami e dua na vakailesilesi mani vakarota me talaucaki mada na neitou iyaya. Ni kune na ivola, e dodoka vei keitou na dakai qai vakasaurarataki keitou me keitou lai vodo ena lori ni ovisa. Ni keitou sa vodo tiko e boboka na ligaqu o Tata qai vakasolokakanataka: “Kua ni cakitaka e dua. Kua vakadua ni cavu yaca!” Au sauma lesu: “Au na sega.” Ni keitou yaco i Lörrach, eratou kauti tamaqu tani sara na ovisa. Na iotioti ga ni gauna au raici koya kina oya na kena sa sogo na katuba ni valeniveivesu.
Eratou vakatarogi au ena loma ni va na aua e va na ovisa vakalecaleca i Itala, eratou vakasaurarataki au meu tukuna na yacadra kei na nodra itikotiko na iVakadinadina. Niu sega ni via tukutuku, e cudru qai vakarerei au e dua na vakailesilesi: “O kila tiko ni so tale na ka keitou rawa ni cakava mo vosa kina!” Au galu tu ga. Oti oya era sa qai kauti au kei Nau i vale, e imatai tale ga ni gauna mera yanaraka kina na lomanivale. Eratou vesuki Nau, au qai vakau vei tinaqu levu, ratou sega sara tiko ni kila ni iVakadinadina tale ga o koya. Dina ni soli tu vei au na galala meu lai cakacaka, ia e va na ovisa vakalecaleca eratou vakadigova toka na noqu veitosoyaki kece. Ratou dau dabe tiko ga mai loma ni motoka me donuya na matanivale, ena gauna vata oya e veilakoyaki voli kina e gaunisala e dua na ovisa.
Ni oti tale e vica na siga, e donumaka sara tiko ga na gauna ni vakasigalevu, au curu mai tuba, ia e lako vata kei na nona vodo basikeli yani e dua na goneyalewa iVakadinadina. Ni volekati au mai, au raica rawa ni na kolotaka mai e dua na tikinipepa. Ena gauna au ciqoma kina, au vuki sara meu raici iratou na ovisa vakalecaleca, ena noqu nanuma ni ratou a raici au. Na ka e qai lasa vei au ni gauna vata sara ga oya eratou a wele tiko kina ena veidredrevaki!
E volai tu ena tikinipepa meu lako ena nodrau itikotiko na nona itubutubu na goneyalewa oya. Ia ni ratou wanonovi au tu na ovisa vakalecaleca, au sega ni rawa ni lako niu na vakavuna na nodrau na lai vesu nona itubutubu. Au vakaraici iratou na ovisa vakalecaleca ena motoka kei koya na ovisa e veilakoyaki voli e gaunisala. Au sega sara ga ni kila na ka meu cakava, au sa qai masuti Jiova me vukei au. Sega ni dede, a taubale na ovisa vei ratou na lewe va ena motoka me lai vosa vei ratou. Oti ga oya eratou biubiu vata kece ena motoka!
Na gauna vata ga oya a basika sara mai o tinaqu levu. Sa oti toka na vakasigalevu. E wilika na tikinipepa qai nanuma me keirau lako ina vale oya me vaka sa dusimaki mai, ena vakasama nira sa vakarautaka tu na mataveitacini na noqu ilakolako i Suwitisiladi. Eratou kidavaki keirau na matavuvale oya qai veikilaitaki au kei na dua na turaga au sega ni se sotavi koya mada, o Heinrich Reiff. E kaya ni marautaka noqu yaco bula yani, qai kaya tale ga ni na mai vukei au meu dro i Suwitisiladi. E tukuna vei au me keirau lai sota i veikau ni oti ga e veimama na aua.
Tu Tani
Keirau mani lai sota kei Brother Reiff, au sega ni tarova rawa na wai ni mataqu ena rarawa ni lomaqu niu vakasamataka noqu sa na biuti rau tu mai noqu itubutubu. Au sega ni vakabauta rawa na totolo ga ni kena veisau na veika ena noqu bula. Keirau via rivarivabi ena neirau duri tu oya, ia, vakalailai ga keirau sa ciqi rawa ena kedra maliwa na saravanua me keimami takoso sara yani i Suwitisiladi.
Au qai kila niu tadu yani ena valenivolavola ni tabana i Bern nira a tuvanaka na mataveitacini e kea na noqu dro mai. Era vakarautaka tale ga na vanua meu tiko kina. Au lai cakacaka sara e valenikuro, au qai marautaka vakalevu. Ia e dredre dina na mai tu vaka oqo, vakabibi noqu sega ni kila na ka e yacovi rau tu noqu itubutubu. Erau a totogi yabaki rua e valeniveivesu. Ena so na gauna e dau bikai au na rarawa kei na nuiqawaqawa, au dau lokataki au e valenisili meu tagi. Ia, a rawa niu volavola wasoma vei rau noqu itubutubu, rau qai dau uqeti au meu yalodina tiko ga.
Ni uqeti au na nodrau vakabauta na noqu itubutubu, au mani yalataka noqu bula vei Jiova qai papitaiso ena 25 Julai, 1938. Ni oti e dua na yabaki ni noqu veiqaravi e Peceli, au lesi sara i Chanélaz, meu lai cakacaka ena iteitei e volia na valenitabana i Suwitisiladi qai vakarautaki tiko mai kina na kedra na vuvale i Peceli. Era vakavaletaki tale ga kina o ira na mataveitacini era drotaka na veivakacacani.
Ni sa mai cava na nodrau itotogi noqu itubutubu ena 1940, era vakatura na sotia i Itala ni rau na sereki ga kevaka erau cakitaka na nodrau vakabauta. Ia, erau tudei tu ga. Rau mani vakau sara ena keba ni veivakararawataki, o Tata i Dachau o Nau i Ravensbrück. Donuya na vulaililiwa ni 1941, e vica na marama iVakadinadina kei Nau eratou bese ni cakacaka ena mataivalu. Me kedratou itotogi, eratou duri tu e tuba ena liliwa me 3 na siga kei na bogi, oti oya eratou sa qai sogolati ena so na rumu butobuto qai vakalailaitaki na kedratou me 40 na siga. Eratou mokulaki tale ga. A takali o Nau ena 31 Janueri, 1942, ni oti toka ga e tolu na macawa nona mokulaki vakaca.
Mai Dachau e vakau sara o Tata i Mauthausen, e Austria. Era vakamatei ira vakayauyau na kaivesu ena keba oqo o ira na sotia i Itala, ena nodra vakacakacakataki vakaukaua, ra qai sega ni vakani. Ia ni oti ga e ono na vula na takali i Nau, era vakamatei Tata ena duatani tale na sala—a vakayacori vua na vakatovotovo vakavuniwai. Era nakita na vuniwai ena keba ni veivakararawataki na nodra culai ira bulabula na kaivesu ena manumanu ni matenigacagaca. Ni oti na nodra vakayagataki na kaivesu ena vakadidike vakavuniwai e dau qai culai na utodra ena icula ni mate. Ena ivolatukutuku ni mate i Tata e tukuni kina ni vu ni nona mate na “malumalumu ni utona,” ia e se qai yabaki 43 ga. Au qai kila ga na nodrau vakamatei ni oti tale e vica na vula. E dau tonawanawana na mataqu niu nanumi rau lesu noqu itubutubu lomani. Ia, me vaka ga e liu, au lomavakacegu niu kila ni sa maroroi rau o Jiova. E nodrau inuinui na bula i lomalagi.
Ni oti na iKarua ni iValu Levu, au marautaka noqu curu ena ika11 ni kalasi ni koronivuli mai Kiliati na Watchtower Bible School of Gilead e Niu Yoka. Au marautaka dina noqu vulica vakatitobu na iVolatabu ena loma ni lima na vula oqori! Ni oti ga na tuvaitutu ena 1948, au lesi sara vakadaukaulotu ina vanua ga o SuwitisiIadi. Sega ni dede, au sotavi James L. Turpin, e dua na turaga yalodina a tuvaitutu ena ika5 ni kalasi mai Kiliati. Ni dola na imatai ni valenivolavola ni tabana i Taki, a lesi o koya me kena ivakatawa. Keirau vakamau ena Maji 1951, sega ni dede keirau sa vakaluveni! Keirau a mani toki e Mereke, a sucu kina na luve i keirau o Marlene ena Tiseba ni yabaki oya.
Ena veiyabaki sa sivi, keirau marautaka vakalevu kei Jim na neirau veiqaravi vakaitalatala. Au nanuma lesu e dua na vuli iVolatabu, e dua na goneyalewa ni Jaina o Penny, e dau taleitaka na vulica na iVolatabu. A mani papitaiso qai vakawatitaki Guy Pierce, e dua na lewe ni iLawalawa Dauvakatulewa ni iVakadinadina i Jiova ena gauna oqo. O ira noqu itokani lomani vaka oqo era vukei au meu kua ni galili ni rau sa yali na noqu itubutubu.
Ena itekitekivu ni 2004, era tara e dua na Kingdom Hall vou ena gaunisala na Stich Street na mataveitacini mai Lörrach, na vanua erau a vakaitikotiko kina noqu itubutubu. Ena nodra via vakacaucautaki ira na iVakadinadina i Jiova, e lewa kina na matabose ni koro me veisautaki na yaca ni gaunisala me sa Denzstraße (Gaunisala na Denz) me kedrau ivakananumi na noqu itubutubu. E vola na niusipepa ni korolevu o Lörrach na Badische Zeitung, ena ulutaga “Na Denz: Yaca Vou ni Gaunisala, Kedrau iVakananumi na Veiwatini Erau a Labati,” qai tukuni kina ni rau a “labati” na noqu itubutubu “ena keba ni veivakararawataki ena gauna ni veiliutaki i Itala ena vuku ni nodrau vakabauta.” Au sega sara ga ni namaka na nodratou cakava oqo na matabose ni koro, ia e tarai au sara ga.
E dau kaya voli o Tata ni dodonu meda lalawa me vaka ga ni na sega ni yaco na Amaketoni ena noda itabagauna, ia ena yasana kadua, na noda ivakarau ni bula me vaka sara ga ni na cabolo nimataka—au tovolea meu dau vakamuria na ivakasala momona oqo. Me vaka niu sa tu ga e vale ena vuku ni bula vakaitabaqase e sega ni dau rawarawa vei au meu yalovosovoso, ena gauna vata oqori meu na nanamaki tiko ga. Ia, au sega vakadua ni vakatitiqataka na vosa ni yalayala i Jiova vei ira nona dauveiqaravi yalodina: “Mo vakararavi vei Jiova e na vu ni yalomu: . . . mo vakarogotaka vua na nomu sala kecega, ia ena vakadodonutaka na nomui lakolako ko koya.”—Vosa Vakaibalebale 3:5, 6.
[Katona ena tabana e 29]
AU VAKAMAREQETA NOQU IVOLA
A sikovi Lörrach ena veiyabaki ni 1980 e dua na marama a tiko voleka ga e kea, e donuya na gauna era kauta tiko mai kina na lewenikoro na nodra iyaya makawa era sega ni vakayagataka. Kena inaki mera lai binia vata ena dua na vanua e lomanikoro, me qai soli na galala vei ira era vinakata mera lai dui digitaka na iyaya era via kauta. E kunea sara na marama oqo e dua na kato ni culacula qai kauta me nona. Lai kunea ena botona e so na kena itaba e dua na goneyalewa lailai kei na vica na ivola era volai ena pepa ni volavola a dau vakayagataki ena keba ni veivakararawataki. E talei sara vua na ivola oqori qai via kila se o cei na goneyalewa lailai ena itaba, e tali tu na drauniuluna.
Dua na siga ena yabaki 2000, e raica na marama oqo e dua na itukutuku ena niusipepa me baleta e dua na soqo ni vakaraitaki iyaya makawa mai Lörrach. Okati tale ga ena ivakamacala na kedra itukutuku na iVakadinadina i Jiova ena gauna e veiliutaki tu kina o Itala, keitou cavuti tale tu ga kina vakavuvale. E tabaki tale tu ga kina e so na kequ itaba niu se itabagone. Ni raica na marama oqo ni via balebale vata kei na mata ni goneyalewa lailai ena itaba e tiko vua, e veitaratara sara kei koya na dauvolaitukutuku e vola na itukutuku oya, e tukuna tale ga vua me baleta na ivola—e 42 taucoko! Oti ga e vica na macawa, au sa taura kece na ivola. Au wilika kina na nodrau dau vakatarogi au noqu itubutubu vei tinaqu levu. A sega ni cegu na nodrau kauaitaki au. E ka ni kurabui nira sega ni vakarusai na ivola kece oqo ra qai kune tale ni oti e 60 na yabaki!
[iYaloyalo ena tabana e 25]
A kavoro neitou vuvale mamarau ena gauna e tekivu veiliutaki kina o Itala
[Credit Line]
Hitler: U.S. Army photo
[iYaloyalo ena tabana e 26]
1. Valenivolavola e Magdeburg
2. Era vesuka na ovisa vakalecaleca i Itala e vica na udolu na iVakadinadina
[iYaloyalo ena tabana e 28]
Keirau marau vakalevu kei Jim ena neirau veiqaravi vakaitalatala