Levu na Taro, Sega na Kedra iSau
A KUREA na koro o Lisbon e dua na uneune kaukaua ena matakalailai ni All Saints Day ena 1 Noveba, 1755, na gauna sara ga era tu kina e valenilotu e levu na lewenikoro oya. E kasura e vica na udolu na vale, ra qai leqa kina e vica vata na udolu.
Ni oti ga vakalailai na vakacaca oqori, a tabaka na dauvolaivola ni Varanise o Voltaire na nona ivola na Poème sur le désastre de Lisbonne (Serekali ni Vakacaca Levu e Lisbon), e vakacala kina na vakasama ni vu vakalou na leqa oqori ena vuku ni nodra ivalavala ca na tamata. Ni vakadeitaka nodra sega ni kila se vakamacalataka rawa na tamata na leqa vaka oya, a qai vola o Voltaire:
Nira galu na veika buli; e maumau gona nodra vakatarogi;
Eda vinakata na Kalou e rawa ni vosa vua na kawatamata.
O Voltaire e sega ni kena imatai me vakataroga na ka e baleta na Kalou. E laurai ena ivolatukutuku ni kawatamata ni dau vakavuna na nodra vakatataro na kena yaco na leqa lelevu se na leqa tubukoso. Ena vica na udolu na yabaki sa oti, a taroga na peteriaki o Jope ena gauna eratou leqa kece kina na luvena qai tauvi koya tu na mate rerevaki: “A cava sa soli[a] kina [na Kalou] na rarama vei koya sa rarawa, kei na bula vei koya sa gaga na yalona.” (Jope 3:20) Edaidai, era vakataroga e levu se rawa vakacava vua na Kalou vinaka qai dau loloma me vakararai wale tu ga ena gauna e yaco tiko kina na leqa, se kena dau tau vakatawadodonu na lewa.
Era sega ni vakabauta e levu ni bula dina tiko na Dauveibuli e kauaitaki ira baleta nira se sotava tiko ga na dausiga, na ivalu, na tauvimate, vaka kina na mate. E kaya e dua na vuku e sega ni vakabauta na Kalou: “Ke sotava e dua na gone na bula rarawa, sa na beitaki vakatabakidua ga ni vakatara na Kalou, . . . vakavo ga ke sega na Kalou.” Na leqa lelevu a sotavi me vaka na nodra vakamatei vakayauyau na Jiu ena nona veiliutaki o Itala ena iKarua ni iValu Levu, e vakatubura tale ga na vakasama vaka oqori. Dikeva mada na ka a tabaka ena niusiveva e dua na Jiu e dauvolaivola: “Na ivakamacala rawarawa duadua me baleta na veivakararawataki levu a yaco ena keba mai Auschwitz, oya ni sega na Kalou me tarova.” E kaya tale ga e dua na vakadidike mai Varanise ena 1997, na vanua era bini kina na lotu Katolika, ni volekata na 40 na pasede ni tamata era vakatitiqataka nona bula dina tiko na Kalou baleta na laba kawa a yaco mai Rwanda ena 1994.
Vu ni Nona Sega ni Vakabauti na Kalou?
Na cava e sega ni dau curu takoso kina na Kalou me tarova na kena yaco na rarawa se leqa tubukoso? E kaya e dua na vunivola ni lotu Katolika ni taro oqo “e vakavuna vakalevu na nodra sega ni vakabauta na Kalou” na lewe vuqa. E taroga: “E rawa beka nida kaya ni bula dina tiko na Kalou, ke sarava tu ga mai vakayawa qai sega ni yavala ena nodra mate e lewe vica vata na milioni e sega na nodra cala, se na nodra labati vakawa e so na matatamata e vuravura?”
E via vakatale ga oqori na ka e kaya e dua na edita ni nodra niusiveva na lotu Katolika na La Croix: “Se mani rarawa a sotavi ena dua vei ira na leqa lelevu e yaco ena gauna sa sivi, se na kena e vu mai na vakayagataki ni misini vovou ni gauna oqo, se na leqa tubukoso, na kena era vakavuna na mataisoqosoqo ni daubasulawa, se na nona mate sara mada ga e dua eda lomana, ena gauna yadua vaka oqo, era vakanamata na tamata vua na Kalou ena dela ni nodra nuiqawaqawa. E vei na Kalou? Era via kila na ibalebale ni ka sa yaco. Sa dina beka ga ni tawaveikauaitaki qai dau weletaki keda?”
A dikeva na veika oqori o John-Paul II ena ivola na Salvifici Doloris, a vola vei ira na lewenilotu Katolika ena 1984, ena nona itutu vakatui tabu. E vola kina: “E rawa ni tukuni ni kena tu na vuravura e dolava na mata ni yaloda meda vakabauta kina ni bula tiko na Kalou, e vuku, kaukaua qai cecere. Ia na kena yaco na ca kei na rarawa e vaka ni ubia na itovo qoroi ni Kalou, ena so na gauna e vaka ni tababokoci sara ga kina, vakabibi ni yaco na rarawa e veisiga qai vakavuqa me sotavi ira e sega na nodra cala. Kuria oqo, na kena sega ni dau vakatauitotogitaki vakadodonu o ira na caka cala.”
E rawa vakacava me tukuni ena iVolatabu ni bula dina tiko na Kalou dau loloma qai kaukaua, ia era se sotava tiko ga na tamata na rarawa? Ena yavala se curu takoso beka o koya me taqomaka nodra leqa yadudua se vakailawalawa? E vukei keda tiko beka edaidai? E tiko beka “na Kalou e rawa ni vosa vua na kawatamata” me sauma kina na veitaro oqori me vaka a taroga o Voltaire? E kerei mo ni wilika na ulutaga e tarava me saumi kina.
[iYaloyalo ena tabana e 3]
E vakadeitaka o Voltaire nira na sega ni vakamacalataka rawa na tamata na vakacaca a yaco mai Lisbon ena 1755
[Credit Line]
Voltaire: Ena ivola Great Men and Famous Women; Lisbon: J.P. Le Bas, Praça da Patriarcal depois do terramoto de 1755. Foto: Museu da Cidade/Lisboa
[iYaloyalo ena tabana e 4]
E levu era vakatitiqataka ni bula dina tiko na Kalou ena vuku ni laba kawa me vaka a yaco mai Rwanda
[Credit Line]
AFP PHOTO
[iTaba ni Credit Line ena tabana e 2]
WAQANA, ira na gone: USHMM, courtesy of Main Commission for the Prosecution of the Crimes against the Polish Nation