iTalanoa ni Nona Bula
“Ni’u sa Malumalumu, Au sa Qai Kaukauwa”
TALANOATAKA O LEOPOLD ENGLEITNER
E ucuna mai nona dakaileka e dua vei ira na sotia nuitaki nei Itala (SS), dodoka i uluqu, qai kaya: “O sa bolea na mate? Au na vanai iko, baleta ni sa sega sara ga ni macala na ka me caka vei iko mo veisau kina.” “Au sa bolea,” au kaya yani ena noqu saga meu vunia noqu taqaya. Au sa mai duri sara tu yani vakadodonu, au bobo, qai waraka me vanai au, ia qai sega ni dua na ka e yaco. “Sega ga ni yaga na vakamatei iko ena levu ni nomu sese!” e karaci au mai, oti sa qai biuta sobu na dakai. Au lai tini vakacava ena ituvaki rerevaki oqo?
AU A sucu ena ika23 ni Julai, 1905, ena tauni o Aigen-Voglhub, ena veitokaitua na Austrian Alps. Au nodrau ulumatua e dua na turaga e cakacaka ena valenikauvaro, kei na dua na marama e luve ni dauteitei ni vanua ga oya. Erau dravudravua na noqu itubutubu, ia erau dau cakacaka. Niu se gone, au vakaitikotiko ena tauni o Bad Ischl, volekati Salzburg, na vanua era tu kina na drano totoka kei na veiulunivanua vakatubuqoroqoro.
Niu se gone dua na ka noqu dau vakasamataka na veika rarawa e yaco tu, vakauasivi ena bula dravudravua ni neitou vuvale kei na mate ni daku au a sucu kaya mai. E dau mosi vakalevu na dakuqu, au sega sara ga ni rawa ni duri kina vakadodonu. E koronivuli mada ga au sega ni vakatarai meu vakaitavi ena qito na gymnastic, ra qai dau vakalialiai au kina na noqu lewenikalasi.
Ni cava na iMatai ni Valu Levu, bera toka ga niu yabaki 14, au nanuma ni sa kena gauna meu vaqara cakacaka, meu tinia kina na noqu bula dravudravua. Dau mosimosi na ketequ baleta ni levu na gauna sa dau lala tu ga, so na gauna au malumalumu ni tarai au vakaca na matetaka levu e vu mai na Spanish flu, era a mate kina e vica vata na milioni. “Na cava o rawa ni bau cakava tu o iko? Tamata gogo!” Oqo na ka era dau kaya e levu na dauteitei niu kere cakacaka yani. Ia, a mani vakacakacakataki au e dua na dauteitei yalovinaka.
Vulica na Loloma ni Kalou
E lotu Katolika kaukaua o Nau, ia au sega ga ni dau lai lotu, baleta ni sega ni qiqo na rai i Tata ena veika vakalotu. Ia e dau vakacaraka na lomaqu na qaravi matakau e caka tiko, ena lotu Katolika Vakaroma.
Dua na siga ena vula o Okotova, 1931, a sureti au e dua na noqu itokani me keirau lako vata ena nodra soqoni na Gonevuli ni iVolatabu, na yacadra na iVakadinadina i Jiova ena gauna oya. E lai saumi kina mai na iVolatabu e so na taro bibi au dau vaqaqa tu, me vaka oqo: E taleitaka beka na Kalou na qaravi matakau? (Lako Yani 20:4, 5) E vanua katakata dina o eli? (Dauvunau 9:5) Era na vakaturi beka na mate?—Joni 5:28, 29.
E lauti au vakalevu ni o Jiova e sega sara ga ni vakadonuya na nodra vakadavedra tiko na tamata ena ivalu, dina ga ni kainaki tu ni caka ena yacana. Au vulica ni “sa loloma na Kalou” qai tiko na yacana lagilagi, o Jiova. (1 Joni 4:8; Same 83:18) Au marau niu kila ni Matanitu i Jiova ena vakarautaka na parataisi mera bula mamarau kina na tamata me tawamudu. Au vulica tale ga ni vakarautaki tu e dua na isolisoli talei vei ira e so, e digitaki ira na Kalou mera lai veiqaravi vata kei Jisu ena nona Matanitu vakalomalagi. Au a tu vakarau meu cakava na ka kece e gadrevi ena vuku ni Matanitu oya. O koya gona, ena vula o Me, 1932, au a papitaiso kina meu iVakadinadina i Jiova. E gadrevi kina na yaloqaqa, baleta nira vakatabui tu na matalotu tale e so ena vuku ni nodra vakacolasau ena gauna oya na lotu Katolika e Austria raraba.
Cati Qai Tusaqati
Rau rarawa sara vakalevu na noqu itubutubu niu sa biuta na lotu qai totolo ga nona vakasavuya yani na itukutuku oqo na bete ena nona vunau. Era dau kasivi nira raici au o ira keitou tiko veitikivi ena levu wale ga ni nodra sevaki au. Ia, au vakadeitaka e lomaqu meu vakaitavi ena cakacaka vakapainia, au mani tekivu sara ena vula o Janueri, 1934.
E veilecayaki vakalevu na ituvaki vakapolitiki baleta nodra veivakamuai kaukaua na isoqosoqo nei Itala (Nazi) ena neimami yasayasa. Niu se painia voli ena bucabuca na Styrian Valley of Enns, era dau vakasasataki au na ovisa mera vesuki au, sa dodonu gona meu “vuku me vaka na gata.” (Maciu 10:16) Mai na 1934 ina 1938, sa tiki ni noqu bula e veisiga meu vakacacani. Dina niu sega ni cakacaka, ia a vakatabui meu taura na ilavo e dau soli vei ira na sega tu ni cakacaka. Ena vuku ni noqu cakacaka vakavunau au bala kina vakawasoma e valeniveivesu, ia e sega ga ni dau dede. E va ga na gauna e dede sara.
Kabai Austria na Mataivalu nei Itala
Ena Maji 1938, era kabai Austria na mataivalu nei Itala. Ena loma ga ni vica na siga, e sivia ni 90,000 na tamata—rauta ni 2 na pasede ni lewenivanua uabula—era a vesu ra qai vakau ina valeniveivesu kei na keba ni veivakararawataki, era beitaki nira tusaqata na veiliutaki nei Itala. Sa ra namaka tu na iVakadinadina i Jiova na ka ena yaco. Ena vulaikatakata ni 1937, e vica na mataveitacini ena noqu ivavakoso era vodo basikeli i Prague, e 350 na kilomita na kena yawa, mera lai tiko ena soqo cokovata ni veimatanitu. Era rogoca kina na nodra vakalolomataki na tacidra vakayalo mai Jamani. Sega ni vakabekataki ni keimami sa vakarau sotava tale ga na ka vata ga oqori.
Ena siga ga era butuki Austria kina na mataivalu i Itala, sa caka kece vakavuni na nodra soqoni kei na cakacaka vakavunau na iVakadinadina i Jiova. Dina ni kau lo tiko yani na ivola vakaivolatabu mai Suwitisiladi, ia e se lailai ga vei keimami. Era mani tabaivola lo na mataveitacini e Vienna. Levu na gauna au dau veikauyaka kina na ivola vaka oqori vei ira na iVakadinadina.
Kau ina Keba ni Veivakararawataki
Ena ika4 ni Epereli, 1939, era vesuki au kei na tolu tale na taciqu vakayalo na ovisa vakalecaleca nei Itala (Gestapo) ni keitou vakananuma tiko kina na Mate i Karisito ena vanua o Bad Ischl. Keitou vakavodoki ena dua na motoka me keitou lako ina itikotiko liu ni ovisa e Linz. Oqo tale ga e se qai matai ni gauna meu bau vodo motoka kina, ia ena levu ni noqu lomaleqa au sega sara ga ni marautaka. Niu yaco yani i Linz, e caka vei au e so na ka mosimosi sara ena gauna au vakatarogi kina, ia au sega ga ni cakitaka na noqu vakabauta. Ni oti tale e lima na vula, au lai veilewai ena mataveilewai ena yasana o Upper Austria. E tawanamaki na kena talaci noqu kisi, ia e sega ni oti e keri na noqu vakararawataki. Ena gauna vata oqori, eratou kau na tolu na taciqu ina keba ni veivakararawataki, na vanua eratou a qai lai mate kina, ia ratou yalodina tiko ga.
Au mani vesu tu vakawawa. Ena ika5 ni Okotova, 1939, e tukuni vei au niu na kau ena keba ni veivakararawataki e Buchenwald, e Jamani. Keimami vakavodoki na kaivesu ena dua na sitimanivanua ena siteseni mai Linz. Dua na rumu e rawa ni tiko kina e le rua. Au qai rumu vata kei koya sara ga na kovana vakacegu kei Upper Austria, o Doketa Heinrich Gleissner.
Dua sara na veitalanoa vinaka keirau cakava kei Doketa Gleissner. E kauaitaka na leqa au sotava qai kurabuitaka na levu ni ka ca e caka tiko vei ira na iVakadinadina i Jiova ena yasana a veiqaravi taumada kina. E kaya ena rarawa: “Engleitner, au sega ni rawa ni vakadodonutaka na ca e sa yaco oti, au kerea kina vakabibi na nomuni veivosoti. Kena irairai ni sa cala tiko na vakatulewa ni matanitu. Ia, ke o gadreva na veivuke, au na tu vakarau meu vukei iko.” Keirau sota tale ni oti na ivalu. E vukei au meu tauri lavo ni vakacegu e baleti ira na vakacacani vei Itala.
“Au na Vanai Iko”
Ena ika9 ni Okotova, 1939, au yaco yani ena keba ni veivakararawataki e Buchenwald. Vakalailai ga oya, e tukuni vua na yadra ni keba ni dua na iVakadinadina e maliwai ira na lako vou yani, sa qai nona cakacaka me vakararawataki au tiko. E kanakuitataki au sara vakaca. Ni kila niu na sega ni cakitaka na noqu vakabauta, sa qai kaya: “Au sa na vanai iko, Engleitner. Ia, au na vakatara mo vola e dua na ivola ni vakamoce vei rau nomu qase.” Au vakasamataka e so na vosa meu vakacegui rau kina noqu qase, ia niu via volavola, e mokuta na duruduru ni ligaqu imatau, e vakavuna sara ga meu sega ni volavola vinaka. E vakalialiai au: “Tamata lialia! O sega mada ga ni vola rawa e rua na itoqa dodonu. Ia, e wili iVolatabu ga e veisiga?”
E qai ucuna nona dakaileka, dodoka e uluqu, meu nanuma kina ni sa na vanai au dina sara ga, me vaka au kaya toka ena itekitekivu ni noqu italanoa. E lai biuti au ena dua na rumu lailai sa osodrigi rawa tu. Na bogi taucoko oya au duri tu ga kina ena kena oso. Au sega tale ga ni moce rawa baleta ni momosi na yagoqu taucoko. Sa qai kuria ga na mosi oqori na nodra kaya o ira keimami curu vata tiko: “Sega na betena na mate tu ena vuku ni dua na lotu lialia!” A tiko ena rumu tarava o Doketa Gleissner. A rogoca na ka a yaco qai kaya ga, “Se sega ga ni cegu na nodra vakacacani na lotu Vakarisito!”
Ena vulaikatakata ni 1940, era vakaroti kece na kaivesu mera lai cakacaka ena vanua ni keli vatu ena Sigatabu, dina ga ni keimami sega ni dau cakacaka ena Sigatabu. Oqo na kedra itotogi e so na kaivesu nira sega ni via cakava na ka era vakabauta ni sega ni dodonu. Keimami vakaroti me keimami kauta na vatu lelevu ina keba. Erau a saga tiko e rua na kaivesu me rau vakataqara e dakuqu e dua na vatu levu, qai voleka niu bale ena kena bi. Ia, ka ni kidacala ni qai vukei au tale kina na iliuliu ni keba, o Arthur Rödl, e dua na turaga era dau rerevaka. Ni raica na kena mosi vei au na noqu saga tiko meu colata sa qai kaya: “O na sega ni yaco ina keba ke o colata na vatu bibi qori! Biuta vakatotolo i ra!” O ya e dua vei ira na ivakaro kaukaua e ka ni marau dina vei au meu muria. Sa qai dusia o Rödl e dua na vatu lailai, qai kaya: “Laveta ya, kauta ina keba. E mamada cake!” Oti, sa qai kaya ena cudru vei koya e vei koya e liutaka tiko na neitou cakacaka: “Mera sa lesu tale ina nodra bareki na Gonevuli ni iVolatabu. Sa rauti ira na nodra cakacaka nikua!”
Ni oti e dua na siga ni cakacaka, dau ka marautaki meu lai veimaliwai kei ira na noqu vuvale vakayalo. Sa tiko na neitou ituvatuva me wasei kina na kakana vakayalo. E dau vola e dua na tacida tagane e dua na tikinivolatabu ena dua na tikinipepa lailai qai veisoliyaka. A kau lo tale ga mai ina keba e dua na iVolatabu. E wasei yadudua na kena ivola qai soli vei au na ivola i Jope meu maroroya tiko me tolu na vula. Au qai vunitaka ena noqu sitokini. E vakataudeitaki au sara ga na italanoa kei Jope.
Kena itinitini, ena ika7 ni Maji, 1941, au lewe ni dua na ilakolako levu era tokitaki ina keba ni veivakararawataki e Niederhagen. Sa qai torosobu tiko ga na ituvaki ni noqu bula. Dua na siga, au vakaroti kei na rua tale na taciqu vakarisito me keitou tawana na iyaya ni cakacaka ina kisi. Oti oya, keitou tomani ira lesu e so tale na kaivesu ina keba. Raica sara e dua na sotia niu sa rui berabera mai vei ira na kena vo. Ena levu ni nona katakata e biuta sara ga e dua na kequ caqe kaukaua, niu kidacala sara ga, au tini mavoa kina. Dua na ka na kena mosi, ia au lako ga e cakacaka ena siga tarava.
Tawanamaki na Noqu Sere
Sa qai vakalalai vakadua na keba o Niederhagen ena vula o Epereli, 1943. Oti oya, au tokitaki i Ravensbrück, na keba era dau vakamatei kina vakayauyau. Dua na ka tawanamaki e yaco ena vula o June, 1943, ena kena soli vei au na galala meu biuta na keba ni veivakararawataki oqo. Ia, e sega ni vinakati kina meu cakitaka na noqu vakabauta. Ena vinakati ga meu na lai cakacaka vakaukaua ena dua na iteitei ena vo ni noqu bula. Au mani vakadonuya, meu cegu kina mai na veika rarawa e dau vakayacori ena keba. Au lako vua na vuniwai ni keba me dikevi au tale vakadua. E kurabui ni raici au. “O se iVakadinadina i Jiova tiko ga!” e kaya.“Io saka, Vuniwai,” au sauma yani. “Ke vaka oqori, sega ni yaga me keitou vakasukai iko. Ena yasana adua, sa na vinaka sara ga mera kua ni mai vakaosooso e ke na tamata carukaica vakataki iko.”
A dina taucoko na ka e kaya. Sa bau vakaloloma dina na kequ ituvaki. Sa ra kanilaka tu na yagoqu e dua na mataqali kutu, vara tu e dua na daligaqu ena levu ni moku, qai bobota tu ena nana na yagoqu taucoko. E 46 na vula na noqu vakararawataki voli, au walokai, au vakacakacakataki vakavoraki, lai yaco sara me sa 28 wale ga na kilokaramu na kequ bibi. Au tu ena ituvaki vakaloloma oqo ena gauna au suka kina mai na keba e Ravensbrück ena ika15 ni Julai, 1943.
Au vodo sitimanivanua lesu tale ena vanua au susugi kina, sega ni dua na yadra keirau lako vata, au lai rairai sara ena itikotiko liu ni Gestapo e Linz. E solia vei au na turaganivalu ni Gestapo na ivola e baleta noqu suka qai kaya: “Kua sara ni nanuma ni keitou sa sereki iko oqo mo lai tomana kina na nomu cakacaka lo! Kevaka keitou toboki iko tale ni o vunau tiko, tekia na tabamu mo vuka.”
Sa dede dina au qai butuki vale tale! E sega ni dua na ka e veisautaka o Nau ena loma ni noqu rumu, me tekivu sara mai na noqu a vesu ena imatai ni gauna ena ika4 ni Epereli, 1939. Na noqu iVolatabu mada ga se cegai toka ga ena teveli volekata noqu imocemoce! Au tekiduru, au qai cabora e dua na masu ni vakavinavinaka e vu sara ga mai lomaqu.
Oti ga vakalailai, au sa lesi meu cakacaka ena dua na iteitei ena ulunivanua. E saumi au sara mada ga na kena itaukei, keirau se veikilai sara mai niu se gone, dina ga ni sega ni dodonu me cakava vaka kina. Ni se bera na ivalu, e vakatara na noqu itokani oqo meu vunitaka e so na ivola vakaivolatabu ena nona itikotiko. Au marau niu vakayagataka na vanua ni ivola lailai oqori meu vakaukauataki tiko kina vakayalo. Sa mai vakacegui kece na noqu gagadre, qai lomaqu meu na cakacaka tiko ga ena iteitei me yacova ni oti na ivalu.
Vuni Voli e Veidelana
Ia, a sega ni balavu sara na gauna galala oya. Ena lomaloma ni vula o Okosita, 1943, au vakaroti meu lai raica na vuniwai ni mataivalu me vakadikevi au tale. A kaya mada e liu ni sega ni ganiti au na lai valu baleta na ituvaki ni dakuqu. Ia, ni oti ga e dua na macawa, sa veisautaka tale na ka e vola: “Bulabula vinaka, biuti koya sara ga ena iyatu e liu.” Dua na gauna lekaleka nodratou sega ni kila na mataivalu na vanua au tu kina, ia ratou qai kunei au ena ika17 ni Epereli, 1945, ni bera ga ni cava na ivalu. Digitaki sara meu sa lai vala, au qai biu ena iyatu e liu.
Au taura e vica na isulu kei na kakana, au dro ena veidelana meu lai vuni voli kina. Taumada, au a se rawa ni moce e tautuba, ia e mani veisau na draki, qai lutu na ucacevata e rauta ni veimama na mita na kena vavaku. Au suasua vakadua. Au mani sasaga sara ina bure e toka ena dua na delana, rauta ni 1,200 na mita na kena cere mai waitui. Au waqaca e dua na buka ena ninini meu tatalai kina, me rawa tale ga niu vakamamacataka kina noqu isulu. Ena levu ni noqu wawale, au mocelutu kina ena yasa ni matadravu. Au qai yadra cecekala ga niu sa vakila e dua na mosi. Sa kama tu na noqu isulu! Au veiqiqiyaki meu rawa ni bokoca kina. E bobota taucoko na dakuqu ena vuku ni kama.
E leqataki na noqu bula, ia au bolea ga meu lesu ina iteitei ni bera ni kaca na mataka. E rere sara ga na wati noqu itokani qai vakatalai au tani, baleta niu sa vaqarai tiko. Au mani gole vei rau noqu itubutubu. Taumada, erau sega ni vakacurumi au e vale, ia e muri, rau sa qai vakadonuya meu moce ena vanua e dau maroroi kina na kedra co na manumanu, qai dau mai savata tiko noqu mavoa o Nau. Ia, ni oti e rua na siga, rau sa tikotiko vakaca na noqu itubutubu, au sa lewa kina meu lai vuni tale ena veidelana.
Ena ika5 ni siga ni vula o Me, 1945, e vakayadrati au e dua na rorogo levu. Au raica na nodra waqavuka na Matanitu tovata ni vuka sara tiko i ra. Au kila sara ga ena tiki ni gauna oya ni sa vakavuai na matanitu i Itala! E vakaukauataki au na yalo tabu i Jiova meu vosota e dua na gauna dredre sara. Au vakadinata na veivosa e volai ena Same 55:22, e vakacegui au sara vakalevu ena itekitekivu ni noqu vakacacani. Au a ‘biuta vei Jiova na noqu icolacola bibi,’ dina ga niu malumalumu vakayago, ia a vakaukauataki au o koya niu lakova na “buca ni yaloyalo ni mate.”—Same 23:4.
Na Noqu ‘Malumalumu e Vakalevulevui Kina’ na Kaukaua i Jiova
Ni oti na ivalu, sa tekivu maravu tale yani na bula. Taumada, au se cakacaka tiko ga vua na noqu itokani ena nona iteitei. Ena gauna era gole mai kina na mataivalu ni Mereke ena Epereli 1946, au sa qai sereki mai kina vakadua ena noqu cakacaka tiko ena iteitei.
Ni sa cava na ivalu, era tekivu sosoqoni vakaivavakoso na mataveitacini e Bad Ischl kei na veiyasayasa voleka. Tekivu tale ga na nodra gumatuataka na cakacaka vakavunau. A soli vei au e dua na cakacaka, meu yadra ena bogi ena dua na vale ni buliyaya, au rawa kina ni painia tiko ga. Yaco na gauna meu lai vakaitikotiko ena tauni o St. Wolfgang. Ena 1949, au vakawatitaki Theresia Kurz, sa dua tiko mai na luvena yalewa ena nona vakamau e liu. Keirau bula vata me 32 na yabaki me yacova nona leqa ena 1981. E sivia e vitu na yabaki na noqu qaravi koya voli mai.
Ni oti na leqa i Theresia, au tomana na noqu cakacaka vakapainia. Oqo e vukei au sara vakalevu meu vosota kina na noqu galili. Au se painia tiko ga ena gauna oqo, au dua tale ga na qase ni ivavakoso e Bad Ischl. Au sa sega ni lako rawa, au sa dau kau wavoki ga ena idabedabe qiqi. So na gauna au soli ivola se vunautaka na itukutuku vinaka e matanivale kei na vanua ni gade e Bad Ischl. Dau vakamarautaki au na levu ni veivosaki vakaivolatabu e vure cake mai kina.
Niu vakananuma lesu, au rawa ni vakadinata niu sega ni yaloca vakadua ena veika rarawa au a sotava. E dina niu dau yalolailai kina, ia e vukei au na noqu veiwekani voleka kei Jiova meu vosota tiko ga. Au vakadinata ena noqu bula na ivakasala ni noda Turaga vei Paula, “Ni sa vakalevui na noqu kaukauwa, ni sa malumalumu e dua.” Au sa voleka ni yabaki 100 oqo, au raica tale ga na dina ni nona vosa na yapositolo o Paula ena nona kaya: “Ka’u sa vinakata kina na malumalumu, na vakasewasewani, na vakadravudravuataki, na veivakacacani, na veivakararawataki, e na vuku i Karisito: ia ni’u sa malumalumu, au sa qai kaukauwa.”—2 Korinica 12:9, 10.
[iYaloyalo ena tabana e 25]
Era vesuki au na Gestapo, Epereli 1939
Nodra ivola ni veibeitaki na Gestapo, Me 1939
[Credit Line]
Both images: Privatarchiv; B. Rammerstorfer
[iYaloyalo ena tabana e 26]
E noqu idrodro na veiulunivanua voleka
[iTaba ni Credit Line ena tabana e 23]
Foto Hofer, Bad Ischl, Austria