iTalanoa ni Nona Bula

Vakabulai Keitou o Jiova Mai na Matanitu Dau Veivakasaurarataki

Talanoataka o Henryk Dornik

AU SUCU ena 1926 ena vuvale itubutubu lotu Katolika. Erau a vakaitikotiko e Ruda Slaska, na tauni ni qaranikoula volekati Katowice, ena ceva kei Poladi. Rau dau vakavulici keitou​—o au, na tuakaqu o Bernard kei rau na taciqu yalewa o Róża kei Edyta​—me keitou masu, lai lotu, keitou vakatusa tale ga na neitou ivalavala ca.

Ciqomi na Ka Dina e Vale

Ena Janueri 1937, niu se qai yabaki tini, a lako mai vale ena mamarau o Tata. A kauta tiko mai e dua na ivola vavaku era solia vua o ira na iVakadinadina i Jiova. E kaya, “Raica ragone​—na iVolatabu!” Au se sega ni raica vakadua na iVolatabu.

Na lotu Katolika e veivakamuai vakalevu e Ruda Slaska kei na vanua wavolita. Era dau caka vinaka vei ira na itaukei ni qaranikoula na iliuliu ni lotu, ra qai togoraki ira na tamata cakacaka kei nodra vuvale mera talairawarawa vei ira. Ke dua e sega ni lako ena misa se me lai vakatutusa e valenilotu, ena okati me tamata tawavakabauta qai vakatakilakilataki me sake. A vakarerei Tata oqo baleta ni sa vakasosoqoni tiko kei ira na iVakadinadina i Jiova. Ia, ni mai sikovi keitou e vale e dua na bete, a qai vakavotuya o Tata na veivakaisini ni lotu ni keimami vakarorogo tu. Sega ni via vakatubuca tale na bete ena levu ni nona madua, sega tale ga ni sake o Tata.

Noqu tiko ena gauna ni veisaqasaqa oya kei na bete, e uqeti au sara ga meu kila na iVolatabu. Tekivu e kea na noqu lomani Jiova kei na noqu bucina na veiwekani kei koya. Oti tale e vica na vula na nodrau veitalanoa o Tata kei na bete, keitou a lako ena iVakananumi ni mate i Karisito, na gauna a vakaveikilaitaki kina o Tata ina dua na ilawalawa era le 30 ni tukuni, “Oqo e dua na Jionatapi.” Au qai kila e muri ni o ira na “Jionatapi” era lotu Vakarisito ra nuitaka na bula e vuravura qai tubu tiko ga na kedra iwiliwili.a​—2 Tui 10:​15-​17.

“Cauravou, O Kila na Vuna O Papitaiso Kina?”

Sega tale ni dau gunu o Tata ni sa kila na ka dina. Yaco o koya me dua na tagane vakawati qai tama vinaka. Ia, o Nana a sega ni via duavata kei koya ena nona lotu, e kaya tale ga ni a vinaka cake me tiko ga o Tata ena nona ivakarau ni bula e liu, me lotu Katolika tiko ga. Ni sa oti na iKarua ni iValu Levu, a raica o Nana ni o koya na bete a masulaka na qaqa nei Poladi vei Jamani, e sa masulaka tale ga na nona rawaka o Itala! E muri ena 1941, sa qai mai tomani keitou o Nana ena qaravi Jiova.

Ni se bera oya sa lomaqu tiko meu yalataka noqu bula vei Jiova meu na papitaiso, ia eratou qai nanuma na qase ni ivavakoso niu se gone. Ratou kaya meu se wawa mada. Ena 10 Tiseba, 1940, a maqosa sara na nona vakatarogi au ena dua na rumu lailai o Konrad Grabowy (e dua na tacida a qai mate ena yalodina ena dua na keba ni veivakararawataki). A tarogi au ena lima na taro. Ni sa lomavakacegu ena isau ni taro, sa qai papitaisotaki au. E dua na nona taro e kaya, “Cauravou, o kila na vuna o papitaiso kina?” Dua tale, “O kila ni yaco tiko na ivalu, ena vinakati mo vakatulewataka o na yalodina vei Itala se vei Jiova, na ka o vakatulewataka e vauci kina na nomu bula?” Au sega tale ni tu vakasuka ena noqu sauma yani, “Io e vaka kina.”

Tekivu na Veivakararawataki

Cava na vuna a tarogi au kina vakadodonu ena taro oqori o Konrad Grabowy? Era kabai Poladi na mataivalu mai Jamani ena 1939, vakatovolei sara ga vakaca e ke na neimami vakabauta kei na neimami yalodina. Keitou dau rogoca ena veisiga ni kaukaua cake tiko ga na nodra vesuki na mataveitacini, era bala e valeniveivesu se ra vakau ina keba ni veivakararawataki. Keitou sa na vakarau mai vakatovolei tale ga ena dua ga na gauna oqo.

Era vinakata na Nazi me keimami cuqena na itabagone na veiliutaki nei Itala. Vakavica na nodrau bese ni sainitaka na Volkslist (na yacadra na lewenivanua e Jamani kei ira na vinakata mera lewenivanua) o rau na noqu itubutubu, mani kau tani kina na nodrau dodonu me rau qaravi keitou. Mai kau o Tata ena keba ni veivakararawataki e Auschwitz. Ena Feperueri 1944 keirau kau kei taciqu ena koronivuli ni veivakadodonutaki (reformatory) e Grodków (Grottkau), volekati Nysa, rau kau na ganei keirau ena koniveni ni lotu Katolika e Czarnowąsy (Klosterbrück), volekati Opole. Na kena inaki me keitou cakitaka na ka era vakatoka na iliuliu vakamatanitu me “nodrau rai cala na neitou itubutubu.” A biu duadua tu e vale o Nana.

Na veimataka ena lomanibai ni koronivuli ni veivakadodonutaki, e dau vakarewa na kuila ni matanitu qai dau vakaroti vei keimami me keimami salutu ena kuila ni keimami kaya “Heil Hitler” (Sa noqu ivakabula o Itala). E vakatovolei sara ga i ke na vakabauta, ia au a dei tiko ga kei Bernard ena neirau sega ni via soro koso. Yaco kina me keirau laumoku sara vaka ca ni tukuni ni keirau “sega ni veidokai.” E sega tale ga ni keirau rawai ena nodra saga na yadra nei Itala (SS guards) me keirau veisautaka na neirau itovo, sa ra qai solia vei keirau na iotioti ni digidigi, “Drau sainitaka mo drau yalodina ena matanitu o Jamani mo drau lewena na mataivalu ni Jamani [Wehrmacht] se drau kau ena keba ni veivakararawataki.”

Ena Okosita 1944 ni soli na ivakaro me keirau kau ena keba ni veivakararawataki, era qai kaya na veiliutaki: “E dredre dina me rau cakava na ka eda tukuna vei rau. E vakavu reki vei rau na nodrau bole mate. Na nodrau talaidredre e vakarerevaki ina koronivuli taucoko.” Dina ga niu sega ni via mate, noqu sotava na rarawa ena yaloqaqa kei na noqu yalodina vei Jiova e vakavu reki vei au. (Cakacaka 5:​41) Au a sega ni vosota rawa ena noqu kaukaua ga na veika rarawa au sotava oqo. Ena yasana adua, e vakavolekataki au vei Jiova na noqu masu vagumatua, au qai vakadinadinataka ni Dauveivuke nuitaki o koya.​—Iperiu 13:6.

Ena Keba ni Veivakararawataki

Sega ni dede au sa kau ena keba ni veivakararawataki e Gross-Rosen e Silesia. Mani soli vei au na noqu naba kei na tikinisulu lokaloka e tolu na tutuna, me ivakatakilakila niu dua na iVakadinadina i Jiova. Sa ratou qai solia vei au na digidigi na yadra nei Itala. Noqu sereki mai na keba kei na noqu dua tale ga na sotia ena mataivalu nei Itala ena vakatau ga ena dua na ka. “Mo vakuai iko mai na nodra vakasama na Gonevuli ni iVolatabu, o koya e veisaqasaqa ina veiliutaki nei Itala.” A sega ni soli tale vei ira na vo ni kaivesu na digidigi oqo. O ira ga na iVakadinadina i Jiova era vakatarai mera dro mai na keba. Ia, vakataki ira na udolu na kena vo​—au cata na “digidigi oya.” Sa ra qai kaya na yadra: “Raica matua toka na ikuvukuvu oya. Vakasamataka vakavinaka, ke sega o na qai galala ga ni o curu ena ikuvukuvu.” Au vakadeitaka meu dei tiko ga ena noqu digidigi, ena gauna vata oqori au a vakasinaiti ena “vakacegu ni Kalou, sa uasivia na ka kecega e kilai rawa.”​—Filipai 4:​6, 7.

Au masulaka meu na veitalanoa rawa kei ira na mataveitacini ena lomanikeba, qai vakarawarawataka vei au o Jiova. A tiko maliwai ira na lotu Vakarisito e dua na taciqu yalodina na yacana o Gustaw Baumert, a qaravi au vinaka sara ena loloma kei na veikauaitaki. Sega ni vakatitiqataki, ni o Jiova e “Tama ni loloma, kei na Kalou ni veivakacegui kecega” vei au.​—2 Korinica 1:3.

Oti ga e vica na vula, era vakalala vakatotolo na keba na Nazi nira sa voleka yani na mataivalu ni Rusia. Ni bera ni keimami biubiu na mataveitacini tagane​—ni keimami bole mate​—keimami gole yani ena nodra keba na yalewa me keimami raica na kedra ituvaki na lewe 20 na ganei keimami vakayalo​—tiko maliwai ira o Elsa Abt kei Gertrud Ott.b Ni rau raici keimami mai, rau tabaka yani na cici, ena neimami veivakayaloqaqataki, rau qai lagata sara na qaqanisere ni Matanitu ni Kalou: “Koya sa vakabauta ka dina, me kua ga ni rere.”c Keimami a veitagicaki kece!

iNa Dua Tale na Keba

Era biuti keimami vata na le 100 ina 150 na kaivesu o ira na Nazi ena loma ni valeqiqi lala ni koala, sega na kakana se wai, keimami qai lako tu ena batabata kei na tau ni uca cevata. Keimami vakararawataki ena karamaca kei na katakata ni yago. Sa qai bau galala na valeqiqi nira mate na kaivesu era tauvimate kei ira era wawale. Au sega ni tucake rawa baleta ni vuce na yavaqu kei na isema kece ni yagoqu. Oti e tini na siga na neimami lako tiko, a lewe vica wale sara vei keimami na kaivesu a bula, keimami a kau ena keba e Mittelbau-Dora e Nordhausen, e volekati Weimar mai Thuringia. Vakasakiti dina ni a sega ni dua na mataveitacini a mate ena ilakolako vakarerevaki oqo.

Vakalailai ga neimami yaco yani sa veitauvi ena lomanikeba na coka, e tauvi ira tale ga e so na mataveitacini vaka kina o yau. Tukuni me keimami se kua tu mada ni kania na supu e vakarautaki ena lomanikeba me keimami kania ga na madrai tavu e qesa. Au a cakava oqori qai sega ga ni dede na noqu sa vinaka tale. Ena Maji 1945 keimami a rogoca kina ni tikinivolatabu ni yabaki oya na Maciu 28:19 VV: “Dou lako yani ka qisi ira me ra noqu tisaipeli na lewe ni veivanua kece ga.” O koya gona sa na dolavi na matamata kece ni keba me na vunautaki tiko ga na itukutuku vinaka! Keimami reki qai nuidei ni keimami nanuma sara ga ni na cabolo na Amaketoni ena iKarua ni iValu Levu. Sa dua na ka totoka na nona vakaukauataki keimami o Jiova ena gauna dredre oqori!

Sereki

Ena 1 Epereli, 1945, era bomutaka na Matanitu Cokovata o Peritania kei Mereke na nodra bareki na yadra kei na neimami bareki. Levu era mate, so era mavoa. Ena siga tarava a kolotaki au e macawa na revurevu ni dua na bomu a vakacabotetaki.

O Fritz Ulrich e dua na tacida a vukei au. A vakacacara ena vanua au a buluti tu kina ena nona nuitaka niu se bula. Ia, ni sa kunei au, sa qai dreti au laivi mai na ruku ni soqosoqo. Niu sa vakilai au tale, au vakila ni mavoa levu na mataqu kei na yagoqu, au sega tale ga ni rogoca rawa e dua na ka. Na kaukaua ni kacabote ni bomu oya e vakacacana sara ga na daligaqu. E vakaleqai tu na daligaqu ena dua na gauna dede ni bera ni qai vinaka tale.

E vica wale ga vei keimami a bulata na kacabote ni bomu mai na le vicavata na udolu na kaivesu. E so na tacida vakayalo era a mate tale ga kina, dua vei ira o Gustaw Baumert. Na mavoa e yacovi au e vakavuna tale na noqu tauvimate. Sega ni dede sa ra kunei keimami na ito ni Matanitu Cokovata o Peritania kei Mereke. Ena gauna mada ga oqo, na iboi ni yagodra vuca na kaivesu era mate se ra vakamatei e vakavuna na mate na typhus, a tauvi au tale ga. Keimami kau kece e valenibula kei ira na kena vo era tauvimate. Dina ga nira sasaga sara vakaukaua na vuniwai, ia keitou a le tolu ga na bula. Au vakavinavinakataki Jiova ni vakaukauataki au meu yalodina tiko ga ena gauna dredre oqo! Au marau tale ga ni vakabulai au o Jiova mai na “buca ni yaloyalo ni mate.”​—Same 23:4.

Lesu iVale!

Nira sa soro na sotia ni Jamani, au a nuitaka niu sa na lesu tale i vale ena gauna totolo duadua, ia a cala na noqu nanuma. Era raici au e so era a kaivesu tu e liu era ilawalawa ni dua na isoqosoqo era tutaka na vakabauta ni lotu Katolika (Catholic Action). Era kailavaka mai, “Vakamatei koya!” ra qai kolotaki au e ra nira butulaki au. E vakabulai au e dua na turaga mai na ka voravora a caka vei au oya, ia a taura na gauna meu qai vinaka tale niu se mavoa qai gogo ena noqu a tauvi typhus. E muri au sa qai lako rawa e vale. Au marau dina niu sa sotavi ratou tale na noqu vuvale! Ratou kurabui ni raici au baleta ni ratou nanuma niu sa mate.

Toso tale na cakacaka vakavunau, era lewe levu era a vakarorogo. Au lesi meu veisoliyaka na ivola vakaivolatabu ina veivavakoso. Salavata kei ira na vo ni taciqu vakayalo, au marau niu lai sota kei ratou na mata ni valenivolavola ni tabana mai Jamani e Weimar, keimami sa qai kauta mai Poladi na imatai ni lavelave ni Watchtower e tabaki ni sa oti na ivalu. E vakadewataki sara vakatotolo, qai lai tabaki sara e so na kena ilavelave. Ni qarava na neitou valenivolavola mai Lodz na cicivaki ni cakacaka e Poladi, sa qai veisoliyaki vakawasoma na ivola vakaivolatabu ena ivavakoso. Au tekivu painia lavotaki, se cakacaka vakaitalatala vakatabakidua, ena dua na iwase levu ni vanua o Silesia, levu na vanua oqo era a wili tu vei Poladi.

Sega ni dede ga mai na gauna oqori, sa vakararawataki ira na iVakadinadina i Jiova na ilawalawa vou ni Kominisi e Poladi. Niu tawaveitovaki, au a bala e valeniveivesu me rua na yabaki ena 1948. Noqu tiko e kea, a rawa vei au meu vukei ira e levu na kaivesu mera toro voleka vua na Kalou. A yalataka nona bula vei Jiova e dua vei ira oqori ena nona papitaiso.

Au bala tale e valeniveivesu ena 1952, au beitaki niu yamata vuni ni Mereke! Niu waraka tiko na noqu veilewai, au a sogolati tu ena dua na rumu qai vakatarogi ena siga kei na bogi. Ia, e vakabulai au tale o Jiova vei ira na dauveivakacacani, ia, ena veiyabaki e tarava au sa sega ni sotava na veivakalolomataki vaka oqori.

Noqu iVukevuke Meu Vosota

Niu raica lesu na gauna dredre kei na veivakatovolei oya, au vulica kina e so na tikina bibi e veivakayaloqaqataki. Kena imatai, e rawa na vosota ena veivakaukauataki i Jiova kei na nona vosa na iVolatabu. Na masu wasoma ena cikecike vua “na Kalou ni veivakacegui kecega” kei na vulici ni nona Vosa ena veisiga, e vukei au kei ira na kena vo me qaqaco tiko ga na neimami vakabauta. Na ilavelave ni Vale ni Vakatawa e volai ga ena liga, e vaqaqacotaka tale ga na neimami vakabauta. Ena loma ni keba ni veivakararawataki, era vakayaloqaqataki au na taciqu vakayalo era tu vakarau mera veivuke.

E vakalougatataki au tale ga o Jiova ena watiqu o Maria. Keirau a vakamau ena Okotova 1950 qai dua na luvei keirau yalewa o Halina, a tubu cake me lomani Jiova qai qaravi koya. Keirau a veiwatini kei Maria me 35 na yabaki ni bera nona mate ena nona tauvimate tu mai vakabalavu. E bikai au na yaluma kei na rarawa ena nona mate. Ia, dina niu a “vakabalei sobu” ena gauna oya, au a sega ga “ni vakarusai.” (2 Korinica 4:9) Ena gauna dredre oqori, e dau tokoni au na luvequ yalewa, na watina, kei ratou na luvena​—o ratou na makubuqu​—eratou se yalodina tiko ga oqo ena nodratou qaravi Jiova.

Au veiqaravi tiko ena valenivolavola ni tabana e Poladi, tekivu mai na 1990. Au vakalougatataki ena noqu veimaliwai kei ira na lewenivuvale e Peceli. So na gauna, na noqu tautauvimate e vaka ga na ikeli e cacarobaroba wale tu ga na tabana. Ia, au nuidei ga ena veigauna sa bera mai, au na “sere vei Jiova, ni sa caka vinaka vei au ko koya” yacova mai na gauna oqo. (Same 13:6) Au vakanamata ena gauna sa na vakaotia kina o Jiova na noqu Dauveivuke, na veivakatotogani e cakava o Setani.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Na naba kei na tikinisulu lokaloka e tolu na tutuna a soli vei au ena keba ni veivakararawataki

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Kei watiqu o Maria ena 1980