iTalanoa ni Nona Bula

Marautaki Vakaoti na “Bula Oqo”!

TALANOATAKA O TED BUCKINGHAM

Ena ikaono ni yabaki ni noqu cakacaka vakaitalatala vakatabakidua, e ikaono tale ga ni vula ni noqu vakawati, e tauvi au vakasauri na polio. E yaco oqo ena 1950 niu se qai yabaki 24. Ciwa vakadua na vula na noqu curu tu e valenibula, mani rawa kina meu vakasamataka vakabibi na noqu bula. Ni sa tauvi au tu na mate oqo, sa na vakacava na neirau bula kei na watiqu o Joyce?

ENA 1938, a taura o tamaqu na ivola na Government,a e dina ni sega ni dau galeleta na lotu. Rairai a uqeti koya me taura na ivola oya na veilecayaki ni bula vakapolitiki kei na kena sa voleka na ivalu. Au kila ni a sega ni bau wilika o tamaqu nona ivola, ia a qai wilika o tinaqu me vaka ni marama daulotu. E totolo sara na nona muria na ka e wilika. E biuta na lotu Jaji qai yaco me dua na iVakadinadina yalodina i Jiova, e dina ga ni dau tusaqati koya o tamaqu. A yalodina tiko ga me yacova na nona takali ena 1990.

Keirau lako kei tinaqu ena imatai ni noqu soqoni vakarisito ena Kingdom Hall e Epsom, ena ceva kei Lodoni. Keimami soqoni vakaivavakoso ena vale a sitoa tu e liu, keimami rogoca kina na ivunau katoni nei J. F. Rutherford, a liutaka tiko na cakacaka ni iVakadinadina i Jiova ena gauna oya. A uqeti au sara ga na veika au rogoca.

Na kena vakalutugasaukurotaki vakayauyau o Lodoni e rivarivabitaki kina na neitou bula. Mani nanuma o tamaqu me keitou toki ena 1940 e Maidenhead, na tauni lailai e 45 na kilomita ena ra kei Lodoni. E yaga vakalevu sara oqo, nira vu dina ni veivakayaloqaqataki na le 30 na mataveitacini era lewe ni ivavakoso e kea. O Fred Smith, e dua na duru ni lotu Vakarisito a papitaiso ena 1917, sa qai vukei au qai vakavulici au meu dua na dauvunau gugumatua. Dua na ka noqu vakavinavinakataka na nona ivakaraitaki kei na nona veivuke vakayalololoma.

Tekivu Cakacaka Vakaitalatala Vakatabakidua

Au papitaiso ena 1941 ena uciwai na Thames ena dua na siga batabata ni vula o Maji, au sa yabaki 15 kina. Ena gauna oya, sa tekivu cakacaka vakaitalatala vakatabakidua tiko kina o Jim na tuakaqu. Nikua, erau sa vakaitikotiko kei watina o Madge, e Birmingham, ni oti na nodrau qaravi Jiova tu mai vakadede ena cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka kei na ivakatawa ni tikina ena veiyasa i Peritania. Erau se yalodina tale tiko ga ni qaravi Jiova na ganequ o Robina kei na watina o Frank.

Au cakacaka vakadaunifika ena dua na kabani ni culaivinivo. Ena dua na siga, a kacivi au sara ena nona valenivolavola na noqu manidia me tukuna ni na toso cake na noqu cakacaka meu dauvolivoli ni kabani. Ia, au sa dau vakasamataka voli mai meu vakatotomuria nona ivakaraitaki na tuakaqu, au mani sauma ena vakarokoroko vua na manidia niu na sega ni ciqoma, au vakamacalataka tale ga na vuna. Au kurabui ni vakavinavinakataki au ena noqu via kakavaka na cakacaka yaga vakarisito vaka oqo. Ni oti gona na soqo ni tikina mai Northampton ena 1944, au sa tekivu cakacaka vakaitalatala vakatabakidua sara.

Na imatai ni noqu ilesilesi o Exeter, ena yasayasa o Devon. Se qai tekivu vakacoko tiko na korolevu oqo mai na vakalutugasaukuro ena gauna ni ivalu. Au lai rumu vata sara kei rau na painia o Frank kei Ruth Middleton, erau lomani au vinaka. Au se qai yabaki 18 ga, au sega soti ni kila na sava isulu kei na vakasaqa, ia lakolako au sa matau sara kina.

E dau noqu itokani ena vunau o Victor Gurd sa yabaki 50, e turaga ni Ailadi, a se tekivu vunau mai ena veiyabaki ni 1920. A vakavulici au meu tuvanaka vinaka noqu gauna, meu bucina meu taleitaka na wili iVolatabu, meu kila tale ga na kedra yaga na dui ivakadewa ni iVolatabu. Niu se qai tubu tiko ena veiyabaki oya, a vukei au sara ga vakalevu na ivakaraitaki ni nona yalodina o Victor.

E Ka ni Bolebole na Tawaveitovaki

Sa voleka sara ni cava na ivalu, ia era se vaqara tiko ga na vakailesilesi ni matanitu na cauravou mera curu ena mataivalu. Au a rairai mada ena mata veivaqaqai mai Maidenhead ena 1943, au vakamatatataka kina niu na sega ni curu ena mataivalu me vaka niu italatala ni Kosipeli. Dina ni sega ni vakadonui na noqu kerekere, au biubiu ga meu lako ena noqu ilesilesi i Exeter. E kea gona au kacivi kina ena kena mataveilewai. E tau na kequ itotogi meu cakacaka vakaukaua e valeniveivesu me vula ono, qai tomana o turaganilewa ena nona kaya ke vakatau vakatabakidua vua ke balavu cake na kequ itotogi. Ia, ni oti e vula ono, au baci bala tale i valeniveivesu me vula va.

Me vaka ni o au duadua ga na iVakadinadina e valeniveivesu, sa ra mani vakatoka na ovisa ni valeniveivesu me yacaqu o Jiova. A dredre toka meu vakaio ni kacivi na yacaqu ena gauna ni kaciviyaca, ia a dua dina na ka dokai me rogoci tiko na yaca ni Kalou e veisiga! Era kila kina na vo ni kaivesu niu mai maliwai ira tu ena vuku ni noqu vakabauta, me vaka niu iVakadinadina i Jiova. E muri, sa qai curu tale ga yani i valeniveivesu o Norman Castro e iVakadinadina i Jiova tale ga, a mani veisautaki na yacaqu, qai keirau vakatokayacataki me o Mosese kei Eroni.

Au tokitaki mai Exeter meu lai curu i Bristol, au mani tini sara ena valeniveivesu e Winchester. E dina ni dau dredre na ituvaki e sotavi ena so na gauna, ia au sega ni dau taura vakabibi. Keirau marau kei Norman ni rawa ni keirau rogoca na ivunau ni iVakananumi ena neirau tiko e Winchester. A lai vunau yani o Francis Cooke ni sikovi keirau yani e valeniveivesu.

Veiveisau ena Veiyabaki ni Oti na iValu

Ena soqo ni tikina e Bristol ena 1946, a soli kina na ivola vou ni vuli iVolatabu na “Let God Be True,” keirau a sota kina kei Joyce Moore, na goneyalewa rairai totoka a painia tale tiko ga e Devon. Toso na neirau veikilai me yacova neirau vakamau ena va na yabaki e muri e Tiverton, na vanua au vakaitikotiko kina me tekivu mai na 1947. Keirau redetaka e dua na rumu me keirau tiko kina, e 15 na silini ($2.20 na ilavo ni Viti) na kena isau ena dua na macawa. A gauna marautaki dina oya!

Ena imatai ni yabaki ni neirau vakawati, keirau mani lesi i Brixham ena ceva, na tauni rairai totoka e koto kina na ikelekele ni waqa, a tekivutaki tale ga kina na iwalewale ni qoli e vakayagataki kina na waqa me dreta na lawa. Se bera mada ni dede na neirau tiko e kea, sa tauvi au na polio ena ilakolako ina soqo ni tikina i Lodoni. Au sa sega ni qai vakilai au. Me vaka au sa tukuna oti, au qai suka mai valenibula ni oti e ciwa na vula. Au vakaititoko ni sa vakaleqai vakalevu na ligaqu i matau kei na yavaqu ruarua, se vakatu ga oya me yacova mai oqo. Na watiqu lomani e dau noqu itokani vinaka qai vu tale ga ni veivakayaloqaqataki, vakauasivi ni rawa ni cakacaka vakaitalatala vakatabakidua tiko ga. Ia na cava mada keirau sa na cakava? Sa voleka meu vakadinadinataka ni sega ni lekaleka na liga i Jiova.

Ena yabaki e tarava, keirau lako ena soqo ni tabacakacaka e Wimbledon, mai Lodoni. Au sa sega kina ni vakaititoko. Keitou sota e kea kei Pryce Hughes, a liutaka tiko na cakacaka e Peritania. E kidavaki au: “Bula! Keitou vinakata mo cakacaka vakaivakatawa ni tabacakacaka!” E vakayaloqaqataki au sara ga na veika e tukuna oya! Au na colata rawa beka, niu tauvimate tu? Keirau sega sara ni vakadeitaka kei Joyce, ia na neirau a vuli ena dua na macawa qai salavata kei na neirau nuitaki Jiova vakatabakidua, keirau mani lesu ena cevaira kei Igiladi, niu a lesi meu lai veiqaravi kina vakaivakatawa ni tabacakacaka. Au se qai yabaki 25 ga ena gauna oya, ia au sega ni guilecava rawa na nodra yalololoma kei na nodra vosota na iVakadinadina era vukei au.

Ena taba ni cakacaka vakarisito kece keirau veiqaravi kina, keirau duavata kei Joyce ni keirau volekati ira vakalevu cake na mataveitacini vakarisito ena neirau veisiko ena ivavakoso. E sega na neirau motoka, oya na vuna keirau dau vodo sitimanivanua ga kina se basi. Dina niu se qai vakamatauni au tiko ena veika au sa sega ni rawa ni cakava ena noqu tauvimate, keirau marautaka tiko ga neirau veiqaravi lavotaki me yacova na 1957. A dua dina na bula vakainaki oya, ia ena yabaki vata tiko ga oya e basika kina e dua tale na taba ni veiqaravi.

Tekivu Veiqaravi Vakadaukaulotu

Keirau marautaka na neirau sureti me keirau lewena na ika30 ni kalasi e Kiliati. Me vaka ni sega ni vakaleqai au na noqu tauvimate, keirau ciqoma kina na veisureti. E macala mai na veika keirau sotava ni o Jiova ena vukei keda kevaka eda saga meda cakava na lomana. Totolo wale na kena cava na lima na vula ni vuli ena Watchtower Bible School of Gilead, e tiko e South Lansing, Niu Yoka, mai Mereke. Levu na gonevuli era vakawati ra qai cakacaka vakaivakatawa dauveilakoyaki. Ni keimami tarogi na lewenikalasi se o cei e bole me lai veiqaravi e vanuatani, keirau a dua tale ga vei ira era bole. Keirau na lesi beka i vei? Keirau mani lesi sara i Uganda, ena tokalau kei Aferika!

Me vaka ni vakatabui tu na cakacaka ni iVakadinadina i Jiova e Uganda ena gauna oya, au mani vakasalataki meu lako ga, ia meu lai vaqara e dua na noqu cakacaka saumi. Ni oti e dua na ilakolako balavu ena sitimanivanua kei na waqa, keirau yaco sara yani i Kampala, e Uganda. Era sega ni taleitaka na vakailesilesi ni curuvanua e kea na neirau yaco yani, ra vakadonuya kina me vica ga na vula na neirau tiko. A qai tukuni me keirau biubiu. Ra vakasalataki keirau na mataveitacini mai na valenivolavola liu me keirau gole ena vualiku kei Rhodesia (o Zambia ena gauna oqo). E ka ni marau ni keitou sota e kea kei iratou na le va keitou kalasi vata mai Kiliati​—o Frank kei Carrie Lewis, vaka kina o Hayes kei Harriet Hoskins. Sega ni dede keirau sa lesi sara ena ceva kei Rhodesia (o Zimbabwe ena gauna oqo).

Ena neirau ilakolako oqo ena sitimanivanua keirau sa qai raica tu kina na savu vakaitamera na Victoria Falls ni bera ni keirau yaco ena korolevu o Bulawayo. Keirau a lai tiko vakalekaleka kei na matavuvale na McLuckie, e dua vei ira na imatai ni vuvale iVakadinadina e kea. Keirau marautaka na neitou veikilai vinaka ena loma ni 16 na yabaki e tarava.

Vakamatauni ena Veisau

Ni oti e rua na macawa noqu vakatovotovo voli meu vakamatauni au ena yalava ni cakacaka e Aferika, au mani lesi sara meu ivakatawa ni tikina. Ena neirau ilakolako vakavunau ena veikau mai Aferika, keirau dau kauta tu na wai, kakana, iyaya ni moce, isulu, na misini ni sara iyaloyalo kei na laca vulavula levu e dau vakaraitaki kina, na idini ni livaliva, kei na so tale na iyaya yaga. E dau usa kece na iyaya oqo ena lori e rawa ni ciciva na vanua sukusukura.

Ena gauna au cakacaka kina kei ira na ivakatawa ni tabacakacaka e Aferika, o Joyce e dau vukei watidra kei na luvedra era dau veitomani yani. E rawa ni veivakaocai na taubaletaki ni vanua tautauvata veico mai Aferika ena katakata ni siga, ia e sega ni dede na noqu liaca ni draki e kea e sega ni vakaleqa na noqu tauvimate. Au vakavinavinakataka dina oya.

E levu na lewenivanua era dravudravua. Levu vei ira era se lomoci tu ena ivakarau vakavanua, vakabauta butobuto, qai vica vata tu na watidra, ia era doka vakalevu na iVolatabu. Ena so na yasayasa, e dau caka na soqoni vakaivavakoso ena ruku ni vunikau lelevu rugurugua vinaka, qai vakayagataki na cina tabucagi ni sa karobo na vanua. Keirau dau qoroqoro vakalevu ena gauna e vulici kina na Vosa ni Kalou e tautuba ena bogi nira cila tu na kalokalo, na tiki ni nona ibulibuli vakasakiti na Kalou.

E dau guiguilecavi dredre tale ga na kena saravi na iyaloyalo e vakarautaka na Watch Tower Society ena so na vanua e nodra vakatabakidua na itaukei kei Aferika. Dua na ivavakoso ena rairai tiko kina e 30 na iVakadinadina, ia ena soqo vaka oqo keimami dau namaka mera tiko kina e 1,000 se sivia!

E dau rawarawa na tauvimate ena vanua tunumaka, e bibi kina me donu tiko ga na neirau rai ena veigauna kece. Keirau cakava rawa oya kei Joyce, niu vosota voli na kena tauvi au na malaria ena so na gauna kei na nona vosota o Joyce na mate e taka mai na manumanu somidi na amoeba.

Ni toso na gauna, keirau mani lesi ena valenivolavola ni tabana e Salisbury (o Harare ena gauna oqo) mai Zimbabwe, keirau kalougata ni keirau bau lai cakacaka vakaveivolekati kina kei na so tale na dauveiqaravi yalodina i Jiova me vakataki Lester Davey, vaka kina o George kei Ruby Bradley. Na matanitu sa qai digitaki au meu daucakavakamau, e rawa kina meu vakamautaki ira na mataveitacini e Aferika, qai vaqaqacotaki tale ga kina na ivau ni veiwatini vakarisito ena ivavakoso. Ni sivi e vica na yabaki, a baci dua tale na itavi a lesi vei yau, oya meu sikovi ira na ivavakoso kece e Zimbabwe era vosataka na vosa vaka Shona kei na vosa vaka Zulu. Na tini vakacaca na yabaki keirau veisiko voli kina kei Joyce e rawa me keirau kilai ira vinaka kina na mataveitacini, qai keirau marautaka tale ga na nodra toso vakayalo. Ena gauna oya keirau sikovi ira tale ga kina na mataveitacini e Botswana kei Mozambique.

Toki Tale

Ni oti e vica vata na yabaki neirau veiqaravi voli ena ceva kei Aferika, keirau mani lesi ena 1975 i Sierra Leone, ena ra kei Aferika. Keirau lai tiko ena valenivolavola ni tabana me keirau na veiqaravi ena neirau yalava vou ni cakacaka, ia a sega ni dede. Na tatara ni mate na malaria e vakavuna na noqu tauvimate kei na malumalumu ni yagoqu. Au mani gole tale mai i Lodoni meu qaravi kina, qai tukuni niu na sega ni lesu tale i Aferika. E mositi keirau dina kei Joyce na ituvaki oqo ia era ciqomi keirau vakayalololoma na lewenivuvale e Peceli e Lodoni. Na levu tale ga ni mataveitacini mai Aferika era lewe ni ivavakoso e Lodoni keirau sega ni vakanananu vakalevu kina. Ni sa vinaka na kequ ituvaki, keirau mani vakaitavi ena dua tale na basoga ni veiqaravi, qai kerei meu qarava na Tabana ni Volivoli. E itavi marautaki dina oqo, vakauasivi ni keirau raica kina na rabailevu ni cakacaka ena veiyabaki e tarava.

Ena itekivu ni veiyabaki ni 1990, e tauvi Joyce na noqu daulomani na mate ni nave, mani takali sara kina ena 1994. A dua na marama dauloloma, gugumatua, qai radinivale yalodina e tu vakarau me veisau ni veiveisau na ituvaki keirau sotava. Me rawa niu vosota na rarawa sa mai bikai au, au vulica ni bibi me dei tiko ga noqu rai vakayalo, meu rai vakanamata tale ga ena veigauna se bera mai. E vukei au tale ga na noqu masulaka vei Jiova meu muria dei tiko ga na ituvatuva ni sokalou e okati kina na vunau, meu rawa ni vakaoga tiko ga kina na noqu vakasama.​—Vosa Vakaibalebale 3:​5, 6.

E itavi dokai dina qai totoka vakaoti na veiqaravi e Peceli. Au veiqaravi kina kei ira e levu na tamata gone qai levu na ka me marautaki. E dua na ka ni veivakalougatataki na nodra dau veisiko mai e levu na vulagi ena Peceli e Lodoni. Ena so na gauna era dau veisiko mai na noqu itokani ena veivanua au a veiqaravi tu kina e Aferika, e dau votu tale mai na veigauna marautaki oya. Na veika kece oqo e uqeti au meu marautaka vakaoti na “bula oqo” kei na noqu vakanamata ena vakanuinui ena bula “ena muri mai.”​—1 Timoci 4:8.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 25]

Keirau vakaveitinani ena 1946

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Siga ni neirau vakamau kei Joyce ena 1950

[iYaloyalo ena tabana e 26]

Soqo ni tikina e Bristol ena 1953

[iYaloyalo ena tabana e 27]

Veiqaravi ena dua na iwasewase ribayawa (e cake), vaka kina ena dua na ivavakoso (ena imawi) ena ceva kei Rhodesia, sa o Zimbabwe ena gauna oqo