Levu na ca, ia se Kune ga na Vinaka

E KENA irairai ni dua na iwase levu ni tamata e vuravura edaidai era sega ni vinakata mera soli ira mera caka vinaka vei ira na tani. Ia, ena yasana kadua, era se tu e so e lomadra mera caka vinaka, me yaga ina nodra bula na gadreva tu na veivuke. Era solia gona e veiyabaki o ira oqori e bilioni vakabilioni na dola vei ira na isoqosoqo ni veivuke era dau qaravi ira wale na lewenivanua. Mai Peritania, me kena ivakaraitaki, ena yabaki 2002 e se qai vakadua me yacova na $13 na bilioni (na ilavo ni Mereke) na cau ina veisoqosoqo ni veivuke. Me tekivu mai na 1999, eratou lewe tini na turaga kei na marama eratou dau lomasoli na wasea na nodratou ilavo vei ira era gadreva na veivuke, eratou yalataka me ratou solia e sivia e $38 na bilioni (na ilavo ni Mereke) me vukei ira na vakaloloma.

E so na veivuke era dau cakava vakayalololoma na isoqosoqo vaka oqo, e okati kina na saumi ni nodra raici vakavuniwai na vuvale era sega soti ni rawati ira, nodra qaravi na luvedra na itubutubu le dua, ra vakailavotaka na porokaramu ni nodra veicula na tabana ni bula ena veimatanitu e se qai vakatorocaketaki, vaka kina na soli ivola ni wilivola vei ira na lalai. O ira na isoqosoqo ni veivuke vaka oqo era dau solia tale ga na manumanu ina veimatanitu dravudravua me rawa ni lai tauyavu kina na susu manumanu, ra qai dau veisoliyaka na iyaya ni vakacoko ni sotavi e dua na leqa tubukoso.

E laurai ena veika e veivosakitaki oqo ni rawa vua na tamata me cakava na ka vinaka vei ira na tani. Ia, e ka ni rarawa ni so e torosobu sara na ka ca era cakava.

Tubu Tiko ga na Ca

Mai na gauna e cava kina na iKarua ni iValu Levu me yacova mai oqo, e volatukutukutaki na kena vakayacori e voleka ni 50 taucoko na labakawa, vaka kina na nodra labati vakayauyau na lewe vuqa ena vuku ni qito duka vakapolitiki. E kaya na ivola na American Political Science Review: “Na labakawa kei na laba e vu vakapolitiki vaka oqori e vakavuna na nodra mate e rauta ni 12 na milioni, ra bau lai mate wale ena kena revurevu e rauta ni 22 tale na milioni na lewenivanua. Na iwiliwili oqo e sivia na levu ni tamata era mate ena ivalu e carubi ena veivanua yadua, kei na kena era veivaluvaluti kina e vica vata na matanitu me tekivu mai ena 1945.”

Ena veimama ni ika20 ni senitiuri, e vu vakapolitiki na nodra labati e 2.2 na milioni mai Cambodia. Mai Ruada, na veicati vakamatatamata e vakavuna na nodra mate e sivia e 800,000 na tagane, yalewa kei na gone. Mai Bosnia, e vakavuna na lotu vaka kina na politiki na nodra mate e sivia e 200,000.

Ena nona vosa na vunivola levu ni Matabose kei Vuravura ena yabaki 2004, e cavuta e so na matanitu e yaco sara tu ga kina oqo na ivalavala torosobu: “Mai Iraki, e vakadomobula na nodra labati vakaveitalia na lewenivanua, ra qai kau vakavesu o ira na dauveivukei, daunitukutuku kei na levu tale na lewenivanua. Vakavuqa mera dau lai vakamatei vakaloloma o ira na vesu oqo. Ena dua tale na yasana, eda raica na nodra vakalolomataki o ira na kai Iraki era kau vakavesu. Mai Darfur, era dro mera bula na lewenivanua raraba, e vakarusai na nodra veivale, qai nakiti na nodra kucuvi na marama. Mai na vualiku kei Uganda, era vakamavoataki na gone ra qai vakasaurarataki mera cakava e so na itovo torosobu sara. Mai Beslan, era kau vakavesu na gone ra qai lai vakamatei vakaloloma.”

Ena veivanua vutuniyau mada ga e vuravura, sa qai tubu tiko ga na itovo kaukaua e caka vei ira na matatamata era cati. Me kena ivakaraitaki na ka e laurai mai Peritania, e kaya na ivola na Independent News ena yabaki 2004: “Ena loma ni tini na yabaki oqo sa vakalevutaki vakatinikadua na kedra iwiliwili era vakamavoataki se ra vakacacani ena vuku wale ga ni cati na matatamata era lewena.”

Na cava era cakava kina na tamata na veika torosobu vaka oqo, ni rawa vei ira mera cakava e levu na ka vinaka? Ena bau oti beka na ca? Me vaka e laurai ena ulutaga e tarava, e kune ena iVolatabu na isau veivakacegui ni taro vakavure vakasama oqori.