Vakadeitaki Makawa na iVola Era Lewe ni iVolatabu — Watchtower LAIBRI ENA INTERNET

Vakadeitaki Makawa na iVola Era Lewe ni iVolatabu

“E KENA irairai ni a volai na iyatuvosa kece mera taleitaka o ira na dau kauaitaka na ivolatukutuku makawa ni lotu Vakarisito.” Oqo na ka e tukuni me baleta na ka e volai ena dua na iwase ni ivola makawa. Meda raica mada se iwase ni ivola makawa cava oqo.

Na yacana na Muratorian Fragment. O sa bau rogoca na yaca ni ivola oya? Se o sa rogoca se sega, o na rairai vaqaqa, ‘Na cava e kilai tani kina na Muratorian Fragment?’ Oqo na ivolatukutuku makawa duadua e se bau kune e volai tu kina na lisi ni yaca ni ivola era lewe ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito.

De dua o nanuma ni sega ni dua ena veibataka na ivola e dodonu me lewe ni iVolatabu. Ia, o na rairai kurabuitaka ni dua na gauna era lomatarotarotaka e so se na ivola cava soti me okati ena iVolatabu. E kainaki ni ivola kece e volai ena lisi ni ivola ena Muratorian Fragment era uqeti vakalou. E ka bibi dina meda kila deivaki na ivola era okati mera lewe ni iVolatabu, se vakaevei? O koya gona, na cava sara mada e vakaraitaka na iwase ni ivola makawa oqo me baleta na ivola era sa mai lewe ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito? Meda dikeva mada e so na ka me baleta na iwase ni ivola makawa oqo.

Na Kena Kune

Na Muratorian Fragment e iwase ni dua na ivola e vakatokai na codex, na ivola oqo e caka mai na kuli ni manumanu, e 76 taucoko na drauna, e dua na drauna e 27 na sedimita na kena balavu qai 17 na sedimita na kena raba. E kunea na ivola oqo e dua na daunitukutuku makawa ni Itali, o Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), ena Ambrosian Library, e Milan, mai Itali. Ena 1740, a vakaraitaka kina o Muratori na veika a kunea, a mani vakayacani vua na iwase ni ivola me Muratorian Fragment. Kena irairai ni a lavetaki na codex ena ikawalu ni senitiuri ena monastiri makawa e Bobbio, e toka volekata na koro o Piacenza, ena vualiku kei Itali. A tokitaki na ivola oqo ina Ambrosian Library ena itekitekivu ni ika17 ni senitiuri.

E 85 taucoko na yatuvosa e tiko ena Muratorian Fragment, e kune ena tabana e 10 kei na 11 ni codex. E volai ena vosa vakalatina, qai kena rairai ni a sega ni qaqarauni na vunivola e lavetaka. Ia e kune e so na cala ni ka e lavetaka ni vakatauvatani kei na itukutuku vata ga oya e volai ena va tale na ivola mai na ika11 kei na ika12 ni senitiuri.

Gauna Cava e Volai Kina?

Ia, o na rairai vaqaqa se gauna cava sara a volai taumada kina na itukutuku a lavetaki ena Muratorian Fragment? Kena irairai ni itukutuku oqo a volai taumada ena vosa vakirisi ni se vo e vica vata na senitiuri me qai lavetaki ina Fragment ena vosa vakalatina. E tiko e dua na sala e rawa ni kilai kina na gauna a volai taumada kina. E cavuti ena Fragment e dua na ivola e sega ni vakaivolatabu, na Shepherd, e tukuni tale ga ni a volai “wale tiko ga oqo, ena noda gauna, ena koro o Roma.” Na ivola oqo a vola e dua na turaga na yacana o Hermas. Era kaya na dauvakadidike ni vakaotia na nona ivola o Hermas ena maliwa ni 140 kei na 155 S.K. O raica gona e ke na vuna e tukuni kina ni a volai taumada ena vosa vakirisi na iwase ni ivola e vakatokai e muri me Muratorian Fragment, ena maliwa ni 170 kei na 200 S.K.

Me vaka ni a cavuti vakavica na koro o Roma ena itukutuku, e nanumi ni oya na vanua a volai taumada kina. Ia e veibataki se o cei a vola. E so era nanuma ni a vola o Clement mai Alekisadria, se o Melito mai Sariti, vaka kina o Polycrates mai Efeso. E levu ga na kenadau era kaya ni a vola o Hippolytus, e dua e dau volaivola ena vosa vakirisi, a vakaitikotiko tale ga e Roma donuya sara ga na gauna a rairai volai taumada kina na itukutuku e kune ena Muratorian Fragment. De dua o taleitaka na veitukutuku oqo, ia o na via kila tale ga na veika e volai koto kina, e vakavuna na kena talei.

iTukutuku e Lewena

Na Fragment e sega wale ga ni lisi ni ivola ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito. E vakamacalataki ira tale ga na ivola kei ira era vola. Kevaka o na wilika, o na raica ni yali toka na imatai ni vica na iyatuvosa, qai tini botoilevu. E tekivu ena kena vakamacalataki na Kosipeli i Luke, qai tukuna ni o koya e vola na ivola ni iVolatabu oqo e vuniwai. (Kolosa 4:14) E kaya ni ivola i Luke na ikatolu ni Kosipeli, o na raica gona ni iyatuvosa e yali e rairai vakamacalataka na Kosipeli i Maciu kei Marika. Ke o duavata ena tikina oqo, o na kunea na kena ivakadinadina ena Muratorian Fragment, baleta e tukuni kina ni o Joni e ikava ni Kosipeli.

Na Fragment e vakadeitaka ni ivola na Nodra Cakacaka Nai Apositolo, a vola o Luke vei “Ceofilo na turaga dina.” (Luke 1:3; Cakacaka 1:⁠1) Oti oya sa qai tuvani sara ena lisi na ivola i Paula vei ira mai Korinica (rua), vei ira e Efeso, vei ira e Filipai, vei ira e Kolosa, vei ira e Kalatia, vei ira e Cesalonaika (rua), vei ira e Roma, vei Filimoni, vei Taito, vaka kina vei Timoci (rua). E cavuti tale ga me ivola uqeti vakalou na ivola i Juta kei na rua na ivola i Joni. Sa cavuti oti na imatai ni nona ivola na yapositolo o Joni, vaka kina na nona Kosipeli. Na iotioti ni ivola e uqeti vakalou e volai ena lisi na Vakatakila.

Na Fragment e tukuna tale ga na Vakatakila e vola o Pita, ia e kaya nira nanuma e so ni sega ni dodonu mera wilika na lotu Vakarisito. O koya e vola na Fragment e vakarota ni sa vakayagataki tu ena nona gauna e so na ivola lasutaki. E vakamacalataka na Muratorian Fragment ni ivola vaka oqo me kua sara ga ni wiliki, “ni sega ni rawa ni waki vata na waigaga kei na oni.” E cavuta tale ga e so na ivola mera kua ni okati ena iVolatabu. Baleta nira a volai ni sa oti na nodra gauna na yapositolo, me vaka na Shepherd a vola o Hermas, se ra volai me tokona ga na nodra ivakavuvuli na vukitani.

De dua o dikeva ni sega ni tukuni ni volai ena lisi ni ivola era uqeti vakalou, na ivola vei ira na Iperiu, na rua na ivola i Pita, kei na ivola i Jemesa. Ia, ni oti nona raica na cakacaka nei koya na vunivola a lavetaka na Fragment, e kaya o Doketa Geoffrey Mark Hahneman, ni “rawa ni tukuni nira lewe ni Fragment e so tale na ivola era sa yali, rairai okati kina na ivola i Jemesa kei na Iperiu (kei na 1 Pita).”—⁠The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.

E vakadeitaka gona na Muratorian Fragment ni voleka ni ivola kece era kune nikua ena iVolatabu Vakirisi Vakarisito era se vakadeitaki sara mai ena ikarua ni senitiuri S.K. ni dodonu mera lewe ni iVolatabu. Ia, na kena okati se sega e dua na ivola me lewe ni iVolatabu e sega ni vakatau ena ka e kune ena dua na madra ni ivola makawa. Ena kilai ga na ivola e uqeti ena yalo tabu ena lewena, oya na veika e volai kina. Na lewe ni 66 na ivola ni iVolatabu era veisemati vinaka kece ra qai sega ni veisaqasaqa. Oqo e dusia ni vakavuna dina na Kalou o Jiova na kedra volai. O koya gona, e tiko na yavu vinaka mo vakabauta kina na 66 na ivola ni iVolatabu e maroroi tu kina na Vosa dina i Jiova.—⁠1 Cesalonaika 2:13; 2 Timoci 3:16, 17.

[iYaloyalo ena tabana e 13]

Ludovico Antonio Muratori

[iYaloyalo ena tabana e 14]

Na Ambrosian Library

iYaloyalo ena tabana e 15]

Na Muratorian Fragment

[Credit Line]

Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157 / 05

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 13]