Au Vakatovolei, Au Marautaka ga na Noqu Qaravi Jiova

Talanoataka o Maatje de Jonge-van den Heuvel

ENA 98 na yabaki ni noqu bula, e 70 na yabaki au marautaka voli kina na noqu qaravi Jiova​—ia e vakatovolei tale ga kina na noqu vakabauta. Au biu ena dua na keba ni veivakararawataki donuya na iKarua ni iValu Levu, na noqu yalolailai ena dua na gauna a vakavuna meu cakava e dua na ka au qai veivutunitaka e muri. E dua tale na ka vakamosiyalo au sotava ena vica na yabaki tarava. Ia au vakavinavinaka vei Jiova niu rawa ni qaravi koya, ena gauna mada ga au vakatovolei kina.

A veisau na noqu bula ena Okotova 1940. Au vakaitikotiko na gauna qori e Hilversum, e dua na taoni e rauta na 24 na kilomita ena cevaicake kei Amsterdam e Necaladi. Era veiliutaki tiko kina na ilawalawa nei Itala. Sa lima na yabaki na neirau vakawati kei na dua na turaga dau veikauaitaki o Jaap de Jonge, sa tiko tale ga o Willy na luvei keirau lomani, e yalewa qai yabaki tolu. Keitou tiko veitikivi kei na dua na vuvale eratou dravudravua, erau saga tiko mada ga na itubutubu meratou vakani na walu na gone. Ia e vakaicili qai kana tale tiko ga ekea e dua na cauravou e sa mai tiko vata kei ratou. Au dau veinanuyaka, ‘Na cava eratou via ogataka kina na nona qaravi e dua tale?’ Au qai kila ena gauna au kauta kina vei ratou eso na kakana ni painia na cauravou oya. A tukuna vei au o cauravou na itukutuku ni Matanitu ni Kalou kei na kena veivakalougatataki. A tarai au sara ga na ka au rogoca, au ciqoma totolo kina na ka dina. Au yalataki au vei Jiova ena yabaki tiko ga oya au papitaiso sara. Ni oti ga e dua na yabaki na noqu papitaiso, a yalataki koya tale ga vei Jiova o watiqu.

A se lailai na ka au kila ena iVolatabu, ia au kila vinaka ni noqu sa mai dua qo na iVakadinadina, au sa lewena kina e dua na isoqosoqo e vakatabui tu na kena cakacaka. Au kila tale ga nira bala e valeniveivesu e levu na iVakadinadina nira vunautaka na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. Ia qori e sega ni tarova na noqu tekivu vunau e veivale, keirau duavata tale ga vakaveiwatini mera mai vakaicili e vale na painia kei na ivakatawa dauveilakoyaki. E dau maroroi tale ga e vale na ivola vakaivolatabu era kauta mai na mataveitacini mai Amsterdam. Era dau vakavodoka mai qori ena nodra basikeli e caka sara ga me usana na ka e bi, ra qai ubia na ivola ena tavuleni. E laurai dina ena ka era cakava qori na nodra loloma kei na nodra yaloqaqa! Era bolemate ena vukudra na mataveitacini.​—1 Joni 3:​16.

“Nana, O na Totolo Tale Mai?”

Ni oti e ono na vula na noqu papitaiso, eratou gole yani e vale e tolu na ovisa. Eratou curu ga yani, ratou talasitaka na vale. Eratou sega ni raica na droa e sinai tu kina na ivola, ia ratou raica ga eso e vunitaki tu e ruku ni davodavo. Eratou tukuna sara meu lako vata kei ratou ina siteseni ni ovisa e Hilversum. Niu mokoti luvequ meu vakamoce vua, e taroga sara o Willy, “Nana, o na totolo tale mai?” “Io, luvequ,” au tukuna vua, “sega ni bera ga qo.” Ia au sega ni kila ni na oti e 18 na vula mosimosi au na qai rawa ni mokoti luvequ tale.

Meu talanoataka mada na ka a yaco. Keirau vodo sitimanivanua kei na ovisa a kauti au tiko meu lai vakatarogi e Amsterdam. Eratou qai saga na dauveivaqaqai meu tukuna ni ratou iVakadinadina i Jiova e tolu na tacida tagane mai Hilversum. Au tukuna sara: “Au kila ga e dua vei ratou. E dau kau meitou sucu yani.” E dina qori; e dau kau sucu wavoki na tacida tagane oya. Au tomana: “Ia ke dou via kila ke iVakadinadina i Jiova se sega, dou tarogi koya ga, dou kua ni tarogi au.” Niu sega ni via tukuna e dua tale na ka, eratou sabaka na mataqu ratou qai biuti au ena dua na sela me vula rua. A qai kila o watiqu na vanua au tiko kina, mani kauta yani eso na noqu isulu kei na kakana. Ena Okosita 1941, au kau i Ravensbrück​—na nodra keba ni veivakararawataki kilai levu na yalewa, e tiko ena rauta na 80 na kilomita ena vualiku kei Berlin e Jamani.

“Kua ni Matararawa, Taciqu”

Ni keimami yaco yani, a tukuni ni keimami na rawa ni lesu i vale ke keimami sainitaka ni cala na ka keimami vakabauta. Niu sega ni sainitaka qori, a tukuni meu solia na iyaya era tu vei au meu lai luvaluva e valenisili, au sotavi ira e keri eso na taciqu vakayalo mai Necaladi. A soli vei keimami na isulu ni keba e cula tu kina na tikinisulu lokaloka e tolu na tutuna, soli tale ga mai e dua na veleti, na bilo, kei na sevuni. Keimami lai biu tu vakawawa ena imatai ni bogi ena dua na bareki. Me tekivu mai na gauna au vesu kina, se qai vakadua qo meu tagi. Au taroga ena mamakeukeu: “Na cava ena yaco vei au? Ena vakacava na dede ni noqu tiko e ke?” Ena gauna qori, a sega ni se dei sara na noqu veiwekani kei Jiova ni se qai vakavula ga na noqu kila na ka dina. E se levu sara ga na ka meu vulica. Ni keimami voleni ena siga e tarava, a raica e dua na tacida mai Necaladi niu matararawa tu. A tukuna sara: “Kua ni matararawa, taciqu, bau matamamarau! Na cava meda rerevaka?”

Keimami kau ena dua tale na bareki ni oti na voleni, keimami lai sota tale ekea kei ira na drau vakacaca na tacida yalewa mai Jamani kei Necaladi. Eso na tacida mai Jamani sa sivia e dua na yabaki na nodra tiko ena keba oya. E vakaukauataki au na noqu veimaliwai kei ira​—au marau sara ga kina. Au drukataka tale ga na savasava ni bareki era tiko kina na tacida yalewa ni vakatauvatani kei na bareki tale eso ena keba. E kilai na neimami bareki ni savasava qai sega kina na butako, vosavosaca, se veivala. Keimami dau vakalolomataki ena keba, ia na neimami bareki e vaka e dua na yanuyanu savasava e wavolita tu na waitui vakasisila.

Bula ena Keba e Veisiga

Na bula ena keba e kilai ena levu ni cakacaka qai lailai na kakana. A vinakati me keimami dau yadra ena lima na kaloko e veimataka, vakalailai ga sa dau caka na voleni. Era sega ni kauaitaka na yadra na neimami duri tu e tuba me dua na aua, tau na uca se cila na siga. Keimami sa tavoraki mada ena cakacaka ena dua na siga taucoko, sa qai dau tukuni tale me caka na voleni ena lima na kaloko ena yakavi. Oti, keimami kana suvu kei na madrai, keimami vakila sara ga na dagadaga ni keimami lai moce.

Ena siga Moniti ina Vakarauwai, au dau cakacaka ena iteitei, au musu witi ena isele taloki, keli ivakata, samaka tale ga na banivuaka. Au dau cakava na cakacaka duka qai veivakaocai, ia au rawata qori niu se gone au qai bau kaukaua toka. Au dau vakaukauataki tale ga ena noqu lagata na sere e yavutaki ena iVolatabu niu cakacaka tiko. Ia au dau nanumi rau na noqu veitamani e veisiga.

E lailai na kakana e soli vei keimami, ia keimami dau saga me maroroi e dua na tiki ni madrai e veisiga me bau levu kina na ka keimami kania ena Sigatabu ni basika e dua na gauna veiganiti me keimami veitalanoa kina ena iVolatabu. E sega na neimami ivola vakaivolatabu, ia au dau taleitaka meu vakarogoca na nodra vakamacalataka na iVolatabu na tacida yalewa mai Jamani, era matua ra qai yalodina. Keimami bau vakayacora mada ga na iVakananumi ni mate i Karisito.

Rarawa, Veivutuni, Veivakayaloqaqataki

Keimami dau vakasaurarataki ena so na gauna me keimami cakava na ka e tokoni sara ga kina na nodra lako ena ivalu na ilawalawa nei Itala. Era sega ni via cakava qori na tacida nira tawaveitovaki ena ka vakapolitiki, au mani vakatotomuria tale ga na nodra yaloqaqa. Keimami totogitaki me keimami kua ni kana me vica na siga, vica vata tale ga na aua na neimami duri tu ena gauna ni voleni. Ena dua na gauna ena vulaililiwa, keimami sogo tu me 40 na siga ena dua na bareki e sega ni tu kina e dua na ka me vakatakatai keimami.

E tukuni vakavica vata vei keimami na iVakadinadina i Jiova ni keimami na sere me keimami lako i vale ke keimami sainitaka ni cala na ka keimami vakabauta. Au yalolailai sara ga ni sa dua na yabaki vakacaca na noqu tiko e Ravensbrück. Sa qai kaukaua ga na noqu via raici rau na noqu veitamani, au mani gole vei ira na yadra, au kerea e dua na fomu meu sainitaka kina niu sa na sega tale ni dua na Gonevuli ni iVolatabu.

Era yawaki au eso na taciqu nira raica na ka au cakava. Ia erau vaqarai au yani o Hedwig kei Gertrude, e rua na taciqu itabaqase mai Jamani rau qai vakadeitaka vei au ni rau se lomani au tiko ga. Ni keitou cakacaka vata ena banivuaka, erau dau vakamacalataka vei au na bibi ni noda yalodina tiko ga vei Jiova kei na noda sega ni soro koso meda vakaraitaka kina nida lomani koya. E tarai au dina na loloma vakatina kei na loloma ni veitacini erau vakaraitaka.a Au kila ni cala na ka au cakava, au vinakata tale ga me bokoci na ka au sa sainitaka tu. Au tukuna sara vua e dua na taciqu ena dua na bogi na ka au sa via cakava oya. A rairai rogoca e dua na vakailesilesi ni keba na neirau veitalanoa baleta au sere mai na keba ena bogi tiko ga oya au vakavodoki ena sitimanivanua e gole i Necaladi. A tukuna vei au e dua na supavaisa e se dei tiko ga qo vei au na matana: “O se dua tiko ga na Bibelforscher (Gonevuli ni iVolatabu), ena sega vakadua ni veisau oya.” Au tukuna vua: “Io, au na dua tiko ga vei ira qori ke inaki i Jiova.” Ia au vakasamataka tiko ga: ‘Au na vakasuka vakacava na ka au sa sainitaka oti?’

E dua na ka e tukuni tu ena ka au sainitaka: “Au vakadeitaka e ke niu na sega tale ni lewe ni International Bible Students Society.” Au sa qai kila na ka meu cakava! Niu yaco ga e vale ena Janueri 1943, au tekivu vunau tale. Au sa kila tiko ke ra raica na ilawalawa nei Itala niu baci vunautaka tale tiko na Matanitu ni Kalou, sa na kaukaua cake na kequ itotogi.

Au via vakaraitaka tale vei Jiova niu vinakata dina meu yalodina tiko ga ni qaravi koya, keirau mani duavata vakaveiwatini mera mai vakaicili e vale na painia kei na ivakatawa dauveilakoyaki. Dua na ka na noqu marau ni soli tale vei au na gauna meu vakadinadinataka kina na noqu lomani Jiova kei ira na nona dauveiqaravi!

iTuvaki Vakamosiyalo

Dua na ka vakamosiyalo keirau sotava vakaveiwatini ni vo e vica na vula me oti na ivalu. A tauvimate vakasauri na neirau goneyalewa lailai ena Okotova 1944, a tauvi koya e dua na mate veitauvi e vakatokai na diphtheria. A totolo wale ga na bibi ni kena mate, mani takali ni oti ga e tolu na siga na kena tauvi koya. A se qai yabaki vitu toka ga ena gauna qori.

Keirau rarawataka dina na nona takali na luvei keirau duabau. E lailai na veivakatovolei au sotava e Ravensbrück ni vakatauvatani kei na mosi au vakila ena takali nei luvei keirau. Ia e dau veivakacegui ena neirau gauna ni rarawa na ka e tukuna na Same 16:8: “Au a raici Jiova ni sa tu e mataqu e na veisiga kecega; Ka’u na sega ni yavalati, ni sa tu ko koya e na ligaqu i matau.” Keirau vakabauta dei vakaveiwatini na yalayala nei Jiova me baleta na veivakaturi. Keirau gumatua tiko ga ni qaravi Jiova, keirau gugumatua tale ga ena cakacaka vakavunau. Me yacova na nona takali o watiqu ena 1969, a vukei au vakalevu meu vakavinavinaka tiko ga vei Jiova niu rawa ni qaravi koya.

Ka Marautaki kei na Veivakalougatataki

E dua na ka e vakamarautaki au vakalevu ena sagavulu na yabaki sa oti, na noqu veitokani voleka kei ira era cakacaka vakatabakidua. Me vaka ga keirau sa cakava voli mai ni se yaco tu na ivalu, era se mai vakaicili tiko ga e vale na ivakatawa dauveilakoyaki kei na watidra nira veisiko mai ena ivavakoso. E dua vei ira na veiwatini qori o Maarten kei Nel Kaptein erau tiko e vale me 13 na yabaki! Ni tauvimate bibi o Nel, au kalougata niu rawa ni qaravi koya e noqu vale me vula tolu me yacova na nona takali. Na noqu veimaliwai kei rau na veiwatini qori kei ira na vo ni mataveitacini, e dua na vuna au marau tiko kina ena parataisi vakayalo eda tu kina nikua.

E dua na ka talei ena noqu bula a yaco ena 1995​—au sureti ena dua na ivakananumi a caka e Ravensbrück. Au sotavi ira e kea na taciqu keimami tu vata ena keba, au sega tu ni raici ira me sivia e 50 na yabaki! E siga vakaciriloloma qai guiguilecavi dredre dina qori, e gauna vinaka tale ga me keimami veivakayaloqaqataki kina me keimami vakanamata ina siga era na vakaturi kina na wekada lomani.

E tukuna na yapositolo o Paula ena Roma 15:4 me “noda na inuinui e rawati mai na noda vosota kei na noda vakacegui mai na veika e volai ena iVolatabu.” Au vakavinavinakataka vei Jiova na inuinui qori, niu rawa ni marautaka kina na noqu qaravi koya, ena gauna mada ga au vakatovolei kina.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Keirau kei Jaap, 1930

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Luvei keirau o Willy, ena gauna a yabaki vitu kina

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Ena 1995, niu tiko ena dua na ivakananumi vakaciriloloma. Au dabe toka ena imatai ni iyatu, au ikarua mai na yasana imawi