Na Complutensian Polyglot​—iVukevuke Uasivi ni Vakadewa Vosa

E YACO e dua na veisau levu ena ivakarau ni kena tabaki na iVolatabu ena rauta na yabaki 1455. A tekivu vakayagataka kina o Johannes Gutenberg na misini ni tabaivola me tabaki kina na iVolatabu. Sa sega tale ni bera na kena veisoliyaki vakalevu na iVolatabu baleta e liu a dau lavetaki voli ga e liga. Sa qai rawa me tabaki vakalevu na iVolatabu ni sa sau rawarawa na kena tabaki. Sega ni dede, sa ivola e veisoliyaki vakalevu duadua e vuravura na iVolatabu.

A volai ena vosa vakalatina na iVolatabu e tabaka o Gutenberg. So na vuku mai Urope era raica rawa ni gadrevi me tabaki tale ga na iVolatabu ena vosa a volai taumada kina, oya na vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi. A kaya na lotu Katolika ni dodonu duadua ga na ivakadewa na Latin Vulgate, ia e rua na ka e vakaleqa na nanuma oqori. Ena ika16 ni senitiuri, era lewe levu era sega ni kila na vosa vakalatina. Sa levu tale ga na cala e kune ena Vulgate ena kena lavetaki tiko mai ena vica na udolu na yabaki.

Era gadreva na dauvakadewa vosa kei na vuku me tabaki na iVolatabu ena vosa a volai taumada kina, me dua tale ga na ivakadewa ena vosa vakalatina e vinaka cake. A vakaceguya na gagadre oya ena 1502 o kadinala Jiménez de Cisneros, na daunivakasala vakapolitiki kei na veika vakayalo nei Ranadi Isabella I mai Sipeni, ena nona ivakadewa e tiko ruarua kina na ka e vinakati oya. Na ivakadewa rogo oqo e qai vakatokai me Complutensian Polyglot. A saga o Cisneros ena ivakadewa oqo na Polyglot, me tiko kece kina na vosa vakaiperiu, vakirisi, vakalatina, kei na vosa vakaaramea vinaka duadua. A se qai tekivu ga na tabaivola ena misini, e kena ibalebale na ka e saga oqo Cisneros sa na dua na isausau ena itukutuku ni tabaivola.

A tekivutaka na cakacaka dredre oqo o Cisneros ena nona volia e levu na ivolavivigi ni iVolatabu ena vosa vakaiperiu, ni levu tu na kena ilavelave e Sipeni. E kumuna tale ga e levu na ivolavivigi ena vosa vakirisi kei na vosa vakalatina. O ira na ivolavivigi oqo e yavutaki kina na vakadewataki ni Polyglot. E solia o Cisneros na cakacaka ni kena biu vata kei na kena vakadewataki vei iratou e dua na ilawalawa vuku ena univesiti vou mai Alcalá de Henares, e Sipeni. E dua vei ira na vuku e digitaki a qai vakadarodaro o Erasmus mai Rotterdam, na turaga e madila ena vica vata na vosa.

E tauri ira na vuku oya e tini na yabaki mera vakaotia kina na cakacaka vakaitamera oqo, qai taura tale e va na yabaki na kena tabaki tiko. E levu sara na veika dredre e sotavi, baleta ni sega mada ga ni tiko vei ira na dautabaivola ni Sipeni na matanivola vakaiperiu, vakirisi, se vakaaramea. E qai saumi Arnaldo Guillermo Brocario, e dua na dautabaivola rogo, o Cisneros, me bulia na matanivola ni veivosa oya. Sa qai tekivu tabaki ena 1514. A vakaoti na ono na iwasewase ni vakavakadewa oqo ena ika10 Julai, 1517, ni vo toka ga e va na vula me leqa na kadinala. A taba e rauta e ononadrau na kena ilavelave, donuya na gauna e kaukaua tiko kina na Veivaqaqai ni Lotu e Sipeni.a

Tuvai ni Lewenivola

E levu sara na ivakamacala e tu ena veitabana yadua ni Polyglot. Ena va na iwasewase ni iVolatabu vakaiperiu, e tabaki toka na ivakadewa ni Vulgate e lomadonu ni veitabana; na kena vakaiperiu ena yasana imatau; kei na kena vakirisi e toka vata kei na kena ivakadewa vakalatina ena yasana kadua. Ena tutu ni tabana e vakamacalataki kina na yavu ni levu na vosa vakaiperiu e vakayagataki. Ena boto ni tabana e toka tale ga kina na Targum of Onkelos (na ivakadewa ni imatai ni lima na ivola ena iVolatabu ena vosa vakaaramea) kei na kena ivakadewa vakalatina.

E tabaki ena ikalima ni iwasewase ni Polyglot na iVolatabu Vakirisi. E bola rua na veitabana yadua ni toka ena dua na yasana na ivakadewa ena vosa vakirisi qai toka ena yasana kadua na ivakadewa vakalatina mai na Vulgate. E vakatakilakilataki vei ira na dauwiliwili ena matanivola lalai na veivanua erau tautauvata kina na vosa e rua. Na ivakadewa vakirisi ena Polyglot e imatai ni ivakadewa ni iVolatabu Vakirisi, se “Veiyalayalati Vou,” me tabaki, qai tarava na kena e vakadewataka o Erasmus.

Nira qarauna vinaka na kena vakadodonutaki na ikalima ni iwasewase oya, e kune ga kina e 50 na cala ena gauna e tabaki kina. Nira qarauna vinaka sara nodra cakacaka na vuku oya, era kaya na dauveivakadiloi ni ivakadewa oqo e uasivi cake mai na ivakadewa nei Erasmus. Na totoka ni matanivola vakirisi e vakayagataki kina e via tautauvata kei na veivolavivigi makawa era volai ena matanivola levu. E vola o R. Proctor, ena nona ivola The Printing of Greek in the Fifteenth Century: “E rogo o Sipeni ena nona bulia rawa na imatai ni matanivola ena vosa vakirisi.”

E tiko ena ikaono ni iwasewase ni Polyglot na ivukevuke e so ni kena vulici na iVolatabu: na ivolavosa vakaiperiu kei na vakaaramea, na ibalebale ni yaca vakirisi, vakaiperiu, kei na vakaaramea, na ivakamacala ni lawa ni vosa vakaiperiu, kei na idusidusi vakalatina ni ivolavosa vakaiperiu kei na vakaaramea. Sa rauta me vakacaucautaki na Complutensian Polyglot me “isakisaki ni kena buli qai tuvai ni matanivola kei na kena vakamacalataki na iVolatabu.”

A nakita o Cisneros “me vakabulabulataki na kena vulici na iVolatabu,” ia a sega ni gadreva me veisoliyaki raraba na iVolatabu. A nanuma ni “Vosa ni Kalou e dodonu me vunitaki vei ira na tauvanua.” A vakabauta tale ga ni “dodonu me vakadewataki na iVolatabu ina tolu ga na vosa a vakatara na Kalou me volai ena kau a vakarubeci kina o Luvena.”b Oya na vuna a sega ni vakadewataki kina na Complutensian Polyglot ina vosa vakasipeni.

Veidutaitaki na Vulgate kei na Vosa Taumada

Na veika e lewena na Polyglot e lai vakavuna me duidui na nodra rai e so na vuku era vakaitavi kina. A liutaka na kena vakavinakataki na ivakadewa ni Vulgate me vakacurumi ina Polyglot o Antonio de Nebrija,c e dua na vuku kilailevu ni Sipeni. Dina ga ni a okata na lotu Katolika na Vulgate nei Jerome me ivakadewa duadua ga e vakadonui, a vinakata o Nebrija me veidutaitaka na Vulgate kei na ilavelave taumada ni iVolatabu ena vosa vakaiperiu, vakaaramea, kei na vosa vakirisi. A via vakadodonutaka e so na cala sa basika ena Vulgate ena gauna oya.

Me iwali ni kedrau duidui na Vulgate kei na vosa taumada, e uqeti Cisneros o Nebrija: “Waqaca tale mada na cina e rua ni vosa vakaiperiu kei na vosa vakirisi e boko tu. Vakavinavinakataki ira na vakaitavi ena cakacaka oqo.” E vakatura tale ga: “Ena veivanua kece e duidui kina na ivolavivigi ni Veiyalayalati Vou ena vosa vakalatina e dodonu me datou muria ga na ivolavivigi vakirisi. Ke ra duidui mada ga na ivolavivigi vakalatina, se rau duidui na ivolavivigi vakalatina kei na ivolavivigi vakirisi ni ivakadewa ni Veiyalayalati Makawa, e dodonu ga me datou dikeva na kena dina ena ivolavivigi vakaiperiu.”

Na cava e rai nei Cisneros? Ena nona ivakamacala taumada ni Polyglot, e vakaraitaka vakamatata kina o Cisneros na nona rai. “Keitou sa tabaka na ivakadewa vakalatina nei Jerome me tiko ena kedrau maliwa na Synagogue [na iVolatabu Vakaiperiu] kei na Oriental Church [na iVolatabu Vakirisi], me vaka ga na nodrau rube toka na daubutako ena yasa ruarua i Jisu, o koya e vakatakarakarataka na lotu ni Roma.” Io, e sega ni vakatara o Cisneros me vakadodonutaka o Nebrija na Latin Vulgate me tautauvata kei na iVolatabu vakaiperiu kei na vakirisi. Sa bese sara ga ni vakaitavi tale ena cakacaka oya o Nebrija, ni sega ni via okati vata kei na ivakadewa e cala.

Comma Johanneum

Dina ga ni ivakadewa ni iVolatabu na Polyglot e vakadewataki mai Alcalá de Henares e vakavinakataka cake na volai ni iVolatabu ena vosa taumada a volai kina, ia ena so na gauna e vakaliuci na ivakavuvuli vakatamata mai na nodra via cakava vinaka na nodra cakacaka na vuku. E vakavica na nodra veisautaka na kena edita na vosa vakirisi ni “Veiyalayalati Vou” era sa vakadewataka me rawa kina ni tautauvata kei na kena vakalatina baleta ni rui vakaliuci vakasivia na Vulgate. E dodonu me a caka na kena veibasai. E dua na kena ivakaraitaki na tikinivolatabu a qai vakacurumi ga e vakatokai me comma Johanneum.d A sega ni dua na ivolavivigi makawa vakirisi e tiko kina na veivosa oqori, ni a qai vakacurumi ga ni oti e vica na senitiuri mai na nona vola o Joni na nona ivola. A sega tale ga ni tiko ena ivolavivigi makawa vakalatina ni Vulgate. Oya na vuna a sega ni vakacuruma kina o Erasmus ena nona vakadewataka na “Veiyalayalati Vou” ena vosa vakirisi.

Era sega ni via biuta laivi na edita ni Polyglot na tikinivolatabu oqo sa okati tu ena ivakadewa na Vulgate ena vica na senitiuri. Oya na vuna e vakacurumi tale ga kina ina Polyglot ena vosa vakalatina ra qai vakacuruma tale ga ina vosa vakirisi me rawa ni rau tautauvata na ivakadewa ruarua.

Yavu ni iVakadewa Vovou ni iVolatabu

E sega ni yaga ga na Complutensian Polyglot baleta ni tiko kina na imatai ni ilavelave ni iVolatabu vakirisi e tabaki vata kei na Septuagint. Me vaka ga na kena vakayagataki na “Veiyalayalati Vou” e vakadewataka o Erasmus ena vosa vakirisi me Received Text (yavu ni levu na ivakadewa ina veivosa tale e so), e vaka kina na ivakadewa vakaiperiu ni iVolatabu vakaiperiu kei na vakaaramea ena Polyglot.e A vakayagataka na Polyglot o William Tyndale me yavu ni nona vakadewataka na iVolatabu vakaiperiu ina vosa vakavalagi.

Na nodra cakacaka e so na vuku ena kena vakarautaki na Complutensian Polyglot e yaga sara vakalevu ina kena vakadikevi na iVolatabu. E tabaki ena gauna e gadrevi sara tiko kina na iVolatabu e Urope kei na kena vakadewataki ina nodra vosa na lewenivanua era tauvanua. E yaco na Polyglot me dua tale na ivukevuke ni kena vakavinakataki kei na kena taqomaki na iVolatabu Vakaiperiu kei na iVolatabu Vakirisi. Na cakacaka levu e caka oqo e salavata kei na inaki ni Kalou me “vakatovolei [se, “vakavinakataki”] na vosa i Jiova,” ‘na vosa ni noda Kalou ena tudei ka tawamudu.’​​—⁠Same 18:30; Aisea 40:8; 1 Pita 1:⁠25.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 29]

O kadinala Jiménez de Cisneros

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[iYaloyalo ena tabana e 30]

O Antonio de Nebrija

[Credit Line]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 30]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid