Royal Bible​—Vatuka ni Nodra Sasaga na Kenadau

E SEREDALI e dua na waqa mai Sipeni me soko i Itali ena itekitekivu ni ika16 ni senitiuri. Kena ivakatawa tu ni dreke e dua na iusana vakamareqeti​​—⁠e dua na iwase levu ni iVolatabu na Complutensian Polyglot, a tabaki ena maliwa ni yabaki 1514 ina 1517. A tubu vakasauri e dua na draki ca levu ena ilakolako oqo. E dina nira a sasaga vakaukaua na kaimua mera vakabula na waqa, ia e dreve ga. Mani luvu na waqa kei na kena iusana vakamareqeti.

Na leqa oqori e vakavuna na kena gadrevi e dua na ilavelave vou ni Polyglot Bible. Sa qai bole o Christophe Plantin, e dua na dautabaivola rogo me colata na itavi dredre oqo. Ia ena vinakati e dua e vutuniyau me vakailavotaka na cakacaka levu oqo, a mani lai kerei Philip II, na tui kei Sipeni, ke rawa ni dodoliga kina. Ni se bera ni vakatulewa na tui, a kere ivakasala mada vei ira e so na vuku e Sipeni, okati kina e dua na vuku ni iVolatabu kilai levu, o Benito Arias Montano. A kaya o Montano vei Tui Philip: “Na cakacaka oqo e tiki sara ga ni nomuni vakacaucautaka na Kalou, ena yaga sara tale ga ina lotu Katolika, qai kuria oya, ena vakalagilagi kina na yacamuni na Tui, ena dokai tale ga kina na kemuni irogorogo.”

Sa na dua na toso levu ena buturara ni taba iVolatabu ke dua na ilavelave vou ni Complutensian Polyglot, mani vakatulewataka o Tui Philip me tokona na cakacaka i Plantin. E lesi Arias Montano ena itavi levu me vakadodonutaka na iVolatabu a qai vakatokai e muri me Royal Bible, se na Antwerp Polyglot.a

A kauai sara vakalevu o Philip ena toso ni kena tabaki na iVolatabu na Polyglot, ni a kerea sara ga me vakau yani vua na drauna yadua me lai vakawilika mada. Ia, a sega ni via waraka o Plantin me vakau na draunipepa mai Antwerp me yaco i Sipeni, me wilika qai vakadodonutaka na tui, oti oya me qai vakau lesu yani vua. Kena itinitini, a lai wilika rawa ga o Philip na imatai ni drauna kei na so era a tabaki taumada. Ena gauna vata oqori sa liutaka tiko kina o Montano na vakadodonutaki ni ivakadewa, ena nodratou veivuke e tolu na turaga parofesa ena korolevu o Louvain kei na luve i Plantin goneyalewa.

E Lomana na Vosa ni Kalou

E cakacaka vinaka sara o Arias Montano kei ira na vuku e Antwerp. Na raba ni nona rai e taleitaki koya kina o Plantin, rau veivolekati sara rau dau veitokoni tale ga me yacova na nodrau mate. E sega wale ga ni kilai o Montano ni tamata vuli vinaka, ia e kilai tale ga ni lomana vakalevu na Vosa ni Kalou.b Ni se cauravou mada ga, a vinakata me vakaotia totolo na nona vuli baleta ni a via vulica vakatabakidua na iVolatabu.

E vakabauta o Arias Montano ni dodonu me vakadewataki yadudua na vosa ni iVolatabu. A saga gona me vakadewataka me vaka ga a volai ena kena ilavelave taumada, me rawa kina vua e wiliwili me wilika na Vosa dina ni Kalou. A muria o Montano na ibole nei Erasmus, ni a uqeti ira na vuku o Erasmus mera “vunautaka na veika e baleti Karisito ena nodra tautauri mai na vosa taumada a volai kina na iVolatabu.” Ena vica vata na senitiuri, era sega tu ni kila na tamata na ibalebale dina ni vosa taumada a volai kina na iVolatabu, baleta ni a dredre na kena kilai na ivakadewa vakalatina.

Tuvai ni Lewenivola

Na ivolavivigi kece a vakarautaka qai vakadodonutaka o Alfonso de Zamora me tabaki kina na iVolatabu na Complutensian Polyglot a mai taura o Arias Montano, a qai vakayagataka me vakarautaka kina na Royal Bible.c

Na inaki taumada ni Royal Bible, oya me isosomi ni iVolatabu na Complutensian Polyglot, ia na kena a vakarautaki e dua na cakacaka matailalai dina. Na ivakadewa vakaiperiu kei na vakirisi ni Septuagint a kau tale ga mai na iVolatabu na Complutensian; ia a qai vakuri tale e so na vosa, vaka kina e dua na appendix vakaitamera. E mani walu vakadua na idaba vou ni Polyglot. A taura e lima na yabaki me tabaki kina, mai na 1568 me yacova na 1572​​—⁠e gauna lekaleka sara ni vakatauvatani kei na vereverea ni cakacaka. Mani tabaki rawa e 1,213 na ilavelave.

E kainaki ni iVolatabu na Complutensian Polyglot ni 1517 e “isakisaki ni kena buli qai tuvai ni matanivola,” ia na iVolatabu vou na Antwerp Polyglot e vinaka cake sara na kena tuvai vaka kina na lewena. Oqo e dua na ikalawa vakairogorogo ena ivolatukutuku ni tabaivola, ia o koya e bibi sara, oya na kena vakarautaki vinaka e dua na iVolatabu me na yavudei ni vakavakadewa ena veigauna e muri.

Ra Veivakacacani na Meca ni Vosa ni Kalou

Sega ni kurabuitaki nodra basika na meca era vorata na kena vakadewataki vakadodonu na iVolatabu. Dina ni a vakadonuya na tui tabu na iVolatabu na Antwerp Polyglot, qai dua na vuku dokai e kilai levu tale ga o Arias Montano, ia era vakaucacataki koya na dauveitusaqati ina Mataveivaqaqai ni Lotu. Era kaya na dauveitusaqati ni nona cakacaka e vaka ni tokona na itabataba vou ni iVolatabu Vakalatina a vakadewataka na vuku ni Itali o Santes Pagninus. E vaka ni tukuna tiko ni dodonu cake na ivakadewa vakaiperiu kei na vakirisi i Santes Pagninus ni vakatauvatani kei na Vulgate, a vakadewataki ena vica na senitiuri e liu. Era beitaki Montano tale ga ni vu ni nona vakadikeva na vosa a volai taumada kina na iVolatabu, oya ni vinakata me dua na ivakadewa dodonu ni iVolatabu​​—⁠era raica oqo me cakacaka ni dua e sa vukitani mai na lotu.

E vakaraitaka sara mada ga na Mataveivaqaqai ni Lotu ni “sa na vakavuna me beci na tui ena nona vakadonuya me vakailavotaka na ivakadewa oqo.” Era tukuna nira rarawataka ni vaka e beca o Montano na Vulgate, na iVolatabu ni gauna oya. Ia, a mani tawayaga na veibeitaki oqo baleta ni a sega ni levu na ivakadinadina me vakacalai Montano se na iVolatabu na Polyglot. Kena itinitini, a ciqomi raraba na Royal Bible, qai vakayagataki sara mada ga me iVolatabu tudei ni vica na univesiti.

iVukevuke Uasivi ni Vakadewa iVolatabu

Dina ni a sega ni nakiti me nodra na lewenivanua na iVolatabu na Antwerp Polyglot, ia a dua dina na ivukevuke yaga vei ira na dauvakadewa iVolatabu. Me vaka ga na Complutensian Polyglot e sa dromu oya, e veivuke sara vakalevu na Antwerp Polyglot ena kena vakavinakataki na ivakadewa ni vosa ni iVolatabu era sa tu rawa. E vukei ira tale ga na daunivakadewa mera kila vinaka na vosa a volai taumada kina na iVolatabu. A qai yaga vakalevu na Antwerp Polyglot ena vakadewataki ni iVolatabu ena vica na vosa kilai levu e Urope. Me kena ivakaraitaki, e tukuni ena Cambridge History of the Bible ni o ira na vakadewataka na iVolatabu kilai levu na King James Version, se na Authorized Version ni yabaki 1611, era a vakayagataka sara vakavinaka na iVolatabu na Antwerp Polyglot me vukea na kena vakadewataki na vosa a volai taumada kina na iVolatabu. E cakayaco vakalevu tale ga na Royal Bible ena kena vakadewataki e rua na Polyglot rogo, rau a tabaki ena ika17 ni senitiuri.​​—⁠Raica na kato “Na iVolatabu na Polyglot.”

E dua tale na ka e yaga vinaka kina na Antwerp Polyglot ni a vakarautaka ena imatai ni gauna vei ira na vuku e Urope na iVolatabu Vakirisi ena vosa na Syriac. Qai tuvai e tutuna na kena ivakadewa ena vosa vakalatina. Oqo e dua na ivukevuke yaga dina baleta na ivakadewa oya e dua na ivakadewa makawa sara ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito. Se volai sara ena ikalima ni senitiuri S.K., ia na ivakadewa oqo ena vosa na Syriac e yavutaki ena ilavelave makawa ni iVolatabu ena ikarua ni senitiuri S.K. E tukuna na International Standard Bible Encyclopedia, “e sega ni vakamelei rawa na yaga ni ivakadewa na Peshitta [ena vosa na Syriac] ena kena vakadeuci vakamatailalai na iVolatabu. E dua vei ira na ivakadewa makawa duadua, qai ivurevure nuitaki ni itukutuku ni gauna makawa.”

Macala e ke ni sega ni a tarova rawa na wasawasa voravora se na Mataveivaqaqai ni Lotu e Sipeni na kena toroicake na ivakatagedegede ni Complutensian Polyglot, se kena vakalevutaki, ni a mai basika tale ena 1572 qai vakatokai na Royal Bible. Na itukutuku ni iVolatabu na Antwerp Polyglot se na Royal Bible e dua na ivakaraitaki ni nodra sasaga e so na turaga yalodina mera taqomaka na Vosa ni Kalou.

De ra a kila beka o ira na turaga yalodina oqori se sega, ia na nodra cakacaka vakaukaua e vakaraitaka na dina ni parofisai i Aisea. Voleka ni tolunaudolu na yabaki sa oti, a vola: “Sa daumalai na co, a sa daumira na sena, ia na vosa ni noda Kalou ena tu dei ka tawa mudu.”​​—⁠Aisea 40:⁠8.

[iVakamacala e ra]

[Tikina bibi ena tabana e 13]

“Na vosa ni noda Kalou ena tu dei ka tawa mudu”

[Kato/iYaloyalo ena tabana e 12]

NA IVOLATABU NA POLYGLOT

“Ni dua na iVolatabu e vakatokai me Polyglot e kena ibalebale ni lewena e vakadewataki tu ena vica vata na vosa,” e kaya na vuku ni Sipeni o Federico Pérez Castro. “Ia, dau kena ivakarau me dusia ga na ivakadewa e vakayagataka na vosa sara ga a volai taumada kina na iVolatabu. Ena vakasama oqo, e rawa ni tukuni ni vica wale sara na iVolatabu e rawa ni vakatokai dina me polyglot.”

1. Na Complutensian Polyglot (1514-​17), a vakailavotaka o Kadinala Cisneros, qai tabaki e Alcalá de Henares, Sipeni. E ono na kena idaba, qai va na vosa e lewena: vakaiperiu, vakirisi, vakaaramea, kei na vakalatina. Era vakayagataka na daunivakadewa ni ika16 ni senitiuri me yavutaki kina na nodra cakacaka ena ivakadewa ni iVolatabu Vakaiperiu kei na Vakaaramea.

2. Na Antwerp Polyglot (1568-​72), a vakarautaka o Benito Arias Montano, e kuria na iVolatabu na Complutensian ena ivakadewa na Peshitta ena vosa na Syriac ni iVolatabu Vakirisi Vakarisito kei na Aramaic Targum of Jonathan. Na matanivola vakaiperiu era lewena na votu (vowel) kei na itoqa a vakadodonutaki ni raici vata kei na ivakadewa vakaiperiu nei Jacob ben Hayyim. Mani yaco na itabataba oqo me yavudei ni nodra vakadewa iVolatabu Vakaiperiu na daunivakadewa.

3. Na Paris Polyglot (1629-​45) a vakailavotaka e dua na loya mai Varanise o Guy Michel le Jay. A tautauri tale ga mai na Antwerp Polyglot, e okati kina e so na ivakadewa ena vosa vakasamaria kei na vosa vakaarapea.

4. Na London Polyglot (1655-​57), e vakarautaka o Brian Walton, a yavutaki tale ga ena Antwerp Polyglot. E okati ena iVolatabu oqo e so na ivakadewa makawa sara ni iVolatabu ena vosa vakaiciopea kei na vosa vakaperisia, ia rau sega ga ni vakamatatataka sara na iVolatabu.

[Credit Line]

Banner and Antwerp Polyglots (two underneath): Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid; Antwerp Polyglot (on top): By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen; London Polyglot: From the book The Walton Polyglot Bible, Vol. III, 1655-​1657

[iYaloyalo ena tabana e 9]

Philip II, tui kei Sipeni

[Credit Line]

Philip II: Biblioteca Nacional, Madrid

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Arias Montano

[Credit Line]

Montano: Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid

[iYaloyalo ena tabana e 10]

Na imatai ni misini ni tabaivola mai Antwerp, e Belgium

[Credit Line]

Press: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[iYaloyalo ena tabana e 11]

iMawi: O Christophe Plantin kei na imatai ni tabana e volai tu kina na yaca ni iVolatabu na Antwerp Polyglot

[Credit Line]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[iYaloyalo ena tabana e 11]

E cake: Lako Yani wase 15 ena va na iwasewase ni vosa

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 9]

Title page and Plantin: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 13]

Biblioteca Histórica. Universidad Complutense de Madrid