E Tekivu Mai “Pepeli” na Vosa Kece?

“A sa dui vakasevi ira maikina ko Jiova, ki dela i vuravura taucoko: a ra sa cegu ni tara tiko na koro. O koya sa vakatokai kina na yacana ko Pepeli; ni sa vakasesea maikea na vosa ni vuravura taucoko ko Jiova.”​—Vakatekivu 11:​8, 9.

E YACO dina na ivolatukutuku qori ena iVolatabu? Vakacava e duidui na vosa era vosataka na tamata ena dua ga na gauna? Eso era sega ni vakabauta na italanoa ena iVolatabu me baleta na gauna e tauyavu kina na vosa kei na kena tete. E kaya e dua na dauvolaivola, ni “italanoa buli ga qai sega ni vakaibalebale na ka a yaco ena Tawa mai Pepeli.” E tukuna mada ga e dua na Qasenivuli Jiu: “Sa bau ka vakalialia dina ke tukuni ni tekivu mai keri na vosa ni veimatanitu.”

Na cava era sega ni vakabauta kina e levu na ka e yaco mai Pepeli? Ni veicoqacoqa kei na nodra nanuma me baleta na tauyavu ni vosa. Kena ivakaraitaki, era kaya eso na dauvakadidike ni sega ni basika vakacalaka na vosa kece, e tekivu ga mai na “dua na vosa.” Eso tale era vakabauta ni vica na vosa ena gauna ya era tekivu ga vakataki ira, na vosa qori e sega ni matata ni se qai tekivu, toso na gauna sa qai kilai levu. Na nanuma qori kei na duidui ni rai tale eso era vakabauta kina e levu na vosa nei Parofesa W. T. Fitch, ena nona ivola na Evolution of Language: “E se sega ni dua na ka e vakadeitaki.”

Na cava era dikeva na daukelikeli kei ira na dauvakadidike me baleta na itekitekivu ni vosa kei na kena tete? Vakacava na nodra vakadidike, e tautauvata kei na nodra nanuma eso sa cavuti oti mai? Se tokona na itukutuku me baleti Pepeli? Meda dikeva vinaka mada na ivolatukutuku qori ena iVolatabu.

VANUA KEI NA GAUNA E YACO KINA

E tukuna na iVolatabu ni vakasesei ni vosa kei na nodra veiseyaki na tamata e veiyasa i vuravura a yaco ena ‘vanua o Saina,’ sa qai kilai e muri me o Papiloni. (Vakatekivu 11:2) Gauna cava e yaco kina qori? E kaya na iVolatabu ni a “wase ko vuravura” ena gauna i Peleki, a sucu ena rauta na 250 na yabaki me qai sucu o Eparama. Kena ibalebale ni a vakasesei na vosa mai Pepeli ena rauta na 4,200 na yabaki sa oti.​—Vakatekivu 10:25; 11:​18-26.

Eso na dauvakadidike era kaya ni vosa ena gauna qo e vu ga mai na dua na vosa​—era nanuma ni a vosataki ena rauta na 100,000 na yabaki sa oti.a Eso tale era tukuna ni vosa kece nikua e via tautauvata ga kei na vica na vosa ena rauta na 6,000 na yabaki sa oti. Ia e rawa vakacava vei ira na saenitisi mera kila na veiveisau ni vosa sa kawaboko ena vica na yabaki sa oti? E tukuna na mekesini na Economist: “Sa bau dredre dina. O ira na daunivosa era sega ni vakataki ira na dau dikeva na veikabula baleta ni sega ni kune eso na ivakadinadina mera kila kina na vosa ena gauna makawa.” E tomana na mekesini qori ni dua na saenitisi e dau dikeva na veiveisau ni vosa, e yavutaka na ka e tukuna ena ka e “vatavatairalagotaka, ia e sega na kena ivakadinadina.”

Ia e tiko dina na “ivakadinadina ni vosa e volai ena gauna makawa.” Na ivakadinadina cava qori? Na cava e tukuna me baleta na itekitekivu ni noda vosa? E vakamacalataka na New Encyclopædia Britannica: “Na volavola makawa duadua e bau kune, e volai ena rauta na 4,000 se 5,000 na yabaki sa oti.” Era kunea e vei na dauvakadidike na “ivakadinadina ni vosa e volai ena gauna makawa”? Ena ceva kei Mesopotemia​—na irusarusa ni koro makawa o Saina.b Na ivakadinadina qori e tokona na ka e tukuna na iVolatabu.

DUIDUI VOSA KEI NA VAKASAMA

E kaya na iVolatabu me baleti Pepeli ni Kalou a ‘vakasesea na nodra vosa, mera kua kina ni veikilai vosa.’ (Vakatekivu 11:7) Mani cegu kina na nodra ‘tara na tawa’ mai Pepeli ra qai veiseyaki e “dela i vuravura taucoko.” (Vakatekivu 11:​8, 9) Koya gona e sega ni tukuna na iVolatabu ni vosa kece ena gauna qo e vu ga mai na “dua na vosa.” Ia e vakamacalataka ga ni basika e vica na vosa vou ena so na vanua, e duidui kina na ivakarau ni nodra tukuna na ka era vakila kei na ka era vakasamataka.

Ia vakacava na duidui vosa nikua, e tiko na ka era tautauvata kina? E vola o Lera Boroditsky e dua na saenitisi e dau dikeva na vakasama: “Nira saga na daunivosa mera dikeva vakamatailalai na vosa ena gauna qo (rauta ni 7,000, e vica wale ga na vosa qori era dikeva), era raica kina e levu na duidui.” Io, e dina ni via tautauvata na vosa ni so na vanua, me vaka na vosa vaCantonese kei na vosa vaHakka ena ceva kei Jaina, ia e duidui sara mai na so tale na vosa, me vakataki West Catalan se Valencian mai Sipeni.

Na vosa e vukei keda meda vakasamataka da qai vakamacalataka na ka e tu wavokiti keda​—me vaka na roka, iwiliwili se levu ni dua na ka, itikotiko, se vanua meda lako kina. Kena ivakaraitaki, ena rairai tukuna e dua, “E dua na manumanu e tiko ena ligamu i matau.” Ia ena dua tale na vosa e rawa ni tukuni, “E dua na manumanu e tiko ena cevaira ni ligamu.” Ena rairai veivakasesei vei ira eso na duidui qori. Qori na vuna e cegu kina na tara ni tawa mai Pepeli.

MATATA SE SEGA?

E vakacava sara mada na vosa a vakayagataki taumada? E tukuna na iVolatabu ni a bulia na vosa o Atama me vakayacani ira kina na veimataqali manumanu. (Vakatekivu 2:20) A bulia tale ga na serekali me vakaraitaka na nona marautaki watina. Ena yasana adua a tukuna vakamatata o Ivi na ka a vakarota na Kalou kei na itotogi ena tau ni sega ni muri. (Vakatekivu 2:23; 3:​1-3) Na vosa gona e vakayagataki taumada e matata, era veivosaki kina na tamata.

Na kena vakasesei na vosa mai Pepeli sa sega kina ni tautauvata na ka era nanuma, era sa sega tale ga ni cakacaka vata. Ia era kila vinaka na nodra dui vosa vou, me vaka ga na vosa taumada. Ena vica tale na senitiuri e muri, era sa tara e levu na siti, tauyavutaka na nodra mataivalu qaqa, era veivoli tale ga e veiyasa i vuravura. (Vakatekivu 13:12; 14:​1-11; 37:25) Vakacava era na rawata na ka kece qori ke sega na lawa kei na ituvatuva vou ni nodra vosa? E tukuna na iVolatabu ni vosa taumada kei na vosa a tekivu mai Pepeli e matata, e sega ni vosa me vaka e kudru na vuaka se vaka e lolo na koli.

E duavata kei na vakasama qori na vakadidike ni gauna qo. E kaya na Cambridge Encyclopedia of Language: “Ni dikevi na ivakarau vakavanua, e laurai ni so era se muria tu ga na ivakarau ni bula ena gauna makawa, e matata na ka era tukuna me vakataki ira ga na vo ni vanua era vakatorocaketaki.” Qori tale ga na ka e vola o Parofesa Steven Pinker mai Harvard College, ena nona ivola na Language Instinct, e kaya: “Na vosa kece e buli, e matata tale ga.”

VOSA ENA GAUNA SE BERA MAI

Eda sa raica mai na gauna kei na vanua e laurai kina na “ivakadinadina ni vosa e volai ena gauna makawa,” na duidui ni vosa e veivanua, na kena matata na vosa taumada, na cava eda rawa ni vakadeitaka? E levu era tukuna ni yaco dina na ka e tukuni ena iVolatabu me baleti Pepeli.

E tukuna na iVolatabu ni vakasesei na vosa mai Pepeli nira talaidredre vua na Kalou o Jiova. (Vakatekivu 11:​4-7) Ia e yalataka ni na “vukica na nodra vosa na veimataqali me vosa savasava, me ra masu kecega ki na yaca i Jiova, ka me ra qaravi koya e na lomavata.” (Sefanaia 3:9) Na “vosa savasava,” oya na ka dina ena Vosa ni Kalou, e vakaduavatataki ira na tamata e veiyasa i vuravura. Sa qai vakaibalebale kina na nona vakaduavatataki ira na tamata na Kalou ena dua na gauna e muri ena dua ga na vosa, sa na sega tale ni duidui na vosa me vaka e yaco mai Pepeli.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 11]

Na papa qele e kune mai Mesopotemia, e ceuti ni vakayagataki na iyaya ni volavola e momoto e dua na muana qai raraba na muana kadua, e volai ena sivia e 2000 na yabaki ni Bera ni Sucu na Karisito

[Credit Line]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Kato ena tabana e 12]

NA ITALANOA E TAUTAUVATA KEI NA KA E TUKUNA NA IVOLATABU

E dua na italanoa era kila tu e dua na yavusa ena colo kei Myanmar, “Ena dua na gauna makawa era bula kece na tamata ena dua na koro levu, e dua ga na vosa era vosataka.” Nira tara tiko e dua na tawa vakaitamera sa “tekivu veisau na nodra itovo, ivakarau, kei na nodra vosa, [lakolako] sa ra veiseyaki e veiyasa i vuravura.” Era kila tale ga na italanoa qori na itaukei ena so na vanua vakaAferika, Tokalau kei Esia, Mexico, kei na so tale na vanua.

Ke dua wale ga na italanoa buli a vola o Mosese me baleti Pepeli ena Vakatekivu, ena sega ni rawa vei ira na duidui vanua mera bulia na kena italanoa. Koya gona, na italanoa va qori e vakadeitaka ni dina na italanoa ena iVolatabu me baleti Pepeli.