Na Veimataqali Vosa—Na Kena Yaga Kei na Kena Leqa Ena Noda Veitaratara
DAUVOLAVOLA NI YADRA! MAI MEXICO
“E sega ni dua na itukutuku makawa me tukuna vakadodonu vei keda na vu ni nodra veiveisau na tamata, nodra ivakarau ni bula vakaitikotiko,nodra vakabauta, kei na lomadra, me vaka e vakaraitaka vei keda na vosa era dui vosataka.”—MARTÍN ALONSO.
ENA veitabagauna, sa bau vakadrukai ira dina na vuku na itekitekivu ni vosa—na kena veimataqali, kei na kena veiveisau tiko ga. O koya gona, na nodra kauai vaka oqo e volatukutukutaki qai maroroi tu—me vaka ga na kena maroroi tu e levu na ivolatukutuku makawa—e rawa ga oqo ena vuku ni vosa sa tu rawa. Sega ni vakabekataki, ni vosa e sala ni nodra veitaratara levu duadua na tamata.
Ena gauna oqo, era cakacakataka na daunivosa ni rauta ni 6,000 se sivia na veimataqali vosa e vosataki e vuravura, sega ni wili kina na vosa ni noda dui yasana. Na vosa e vosataki vakalevu duadua na Mandarin Chinese, nira sivia na le 800 na milioni era vosataka. Tarava sara na va na vosa oqo na vosa vakavalagi, vosa vakasipeni, vosa vakaidia, kei na vosa vaka Bengali.
Vakacava ke ra veivolekati na dui itovo vakavanua kei na kena duivosa? Ena yasana adua, ena vakayacoka vakacava ena nodra vosa e so na iwasewase lalai, na nodra tuyawa mai vei ira na kena vo? Meda raica mada na sala e yaga qai veivakaleqai tale ga kina na veimataqali vosa.
Na Pidgin, Creole, Kei na Lingua Franca
Na veiliutaki vakoloni, nodra dauveivoli na veimatanitu, kei na vesu sara mada ga ena keba ni veivakararawataki, e vakavuna na kena sasagataki me bonati na dredre ni veitaratara ni sega na vosa era kila vata kece. Sa ra mani vosataka na vosa e sa vakalailaitaki, se vakarawarawataki. Era sega ni kauaitaka sara na ituvatuva ni yatuvosa, ra vakalailaitaka na vosa e vakayagataki, ra qai vakayagataka ga na vosa era kila levu. Ena sala oqo, e basika kina na vosa e vakatokai na pidgin. Na pidgin e sa vakalailaitaki sara, e sega na kena lawa me lewa na ituvatuva ni yatuvosa. Ia ke sega ni vakayagataki vakalevu, ena mate na vosa oya.
Ni vosataki na pidgin me vosa ni dua na vanua, e dau vakuri na vosa sa vakayagataki tiko ena so na vosa vou qai tuvai tale vakavinaka na ituvatuva ni vosa. Oqo sa mai basika kina na vosa e vakatokai na creole. Na creole, e veibasai kei na pidgin, o koya e vakamacalataka na itovo vakavanua ni dua na vanua. Edaidai e levu na pidgin kei na creole e sa vosataki tiko e vuravura—e yavutaki ena vosa vakavalagi, vosa vakavaranise, vosa vakapotukali, vosa vaka Swahili, kei na so tale na vosa. E so sa vosa sara tu ga ni vanua, me vaka na Tok Pisin e Papua Niu Kini kei na Bislama e Vanuatu.
E so tale na vosa e vakarawarawataka na veitaratara e vakatokai na lingua franca. Na lingua franca e dua na vosa kilai era vosataka o ira e duidui na nodra vosa ni vanua. Me kena ivakaraitaki mai na Central African Republic, o ira e duidui na nodra vosa era veivosaki ena vosa vaka Sango. O ira na mata ni matanitu, e nodra lingua franca na vosa vakavalagi kei na vosa vakavaranise. Na pidgin e lingua franca, vaka tale ga kina na creole.
Ena duidui vanua ena dua na matanitu, e levu na vosa e vakayagataki kina, oya na vosa ni dui yasana. Ni tu yawa e dua na vanua, e kilai levu na duidui ni kena vosa. Ni toso na gauna, e so na vosa ni yasana e duidui sara mai na vosa dina ni vanua oya, mani yaco kina me sa dua tale ga na vosa na vosa ni yasana. So na gauna e dau dredre vei ira na daunivosa mera kila na duidui ni vosa ni vanua mai na vosa ni yasana. Ni dau veiveisau na vosa, e vaka me sa lai sega wale kina ni kilai e so na vosa ni yasana, mani mai yali tale ga kina e dua na iwase ni itukutuku makawa ni vanua oya.
E isolisoli vakalou na vosa. (Lako Yani 4:11) Na vakasakiti ni veiveisau ni vosa e vakaraitaka na rawarawa ni kena kilai na isolisoli oqo. Eda rairai kila tale ga mai na vosa ni sega ni dua na matatamata e uasivi mai na dua tale, ni sega ni dua tale ga na vosa e uasivi. Me vaka ga e so tale na isolisoli vakalou, e tiko nodra vosa na tamata kece, veitalia ga na duidui ni nodra itovo vakavanua se na vanua era bula kina. Me tekivu sara mai ena ivakatekivu, era kila na veimatatamata ena nodra duivosa mera cakava kina na ka era vinakata. Na veimataqali vosa kece e dodonu me dokai ke le lailai sara mada ga era vosataka.
Veisau ni Gauna
E kilai nodra itovo ni veimaliwai na kawatamata ena nodra vosa. O koya gona, nira veitaratara na veivanua—dua na ka era tautauvata kina—na vosa ni veivanua oya e ivakadinadina ni nodra veitaratara me vica vata na itabatamata.
Me kena ivakaraitaki na vosa vakasipeni. Ni vakayagataki kina e levu na vosa dina vakaarapea, e nanumi kina ni vosa vakasipeni e vaka na vosa vakalatina rawarawa, e vakananumi kina na itukutuku ni nodra qaqa ena vanua vakasipeni o ira na Musilimi ena ikawalu ni senitiuri. E rawa ni dikevi lesu na vu ni kena mai vakayagataki tu na vosa vakirisi, vosa vakavaranise, vosa vakavalagi kei na so tale na vosa ena vosa vakasipeni. O koya gona, na vosa vakasipeni e vosataki e Mereke, era mai kilai kina na ivovo ni kai Sipeni makawa era tiko ena vanua oya. Me kena ivakaraitaki, e levu sara na vosa vakasipeni e vosataki mai Mereke, mai na vosa vaka Nahuatl e Aztec Central America.
Me vaka ga nona rawa ni kilai e dua ena vuku ni nona vosa dina ni vanua, na vosa tale ga e rawa ni kilai tani kina nodra cakacaka e dua na ilawalawa, me vaka o ira era kenadau ena cakacaka, o ira na dauveivoli, ilawalawa dau vakaraitaki itovo vakavanua kei na qito, se nodra isoqosoqo sara mada ga na daubasulawa. Sega ni yalani rawa na kena iwiliwili. Era vakatoka na daunivosa na kena duidui vaka oqo me jargon se slang se tukuni sara ga me dua na vosa ni yasana.
Ia, ke rau veimecaki na matanitu kei na isoqosoqo ni dua na matatamata se isoqosoqo vakavanua, sa na mai oti e kea na yaga ni kena bonati vata na vosa. Sa na veivakaleqai tale na vosa ra qai tawase kina na lewenivanua.
Ka Ena Yaco Ina Veimataqali Vosa Ena Gauna Mai Muri
E dredre na veitaratara. Ena dua na yasana, na vuli ni gauna oqo sa vakarawarawataka na ka e dau dredre tu vei ira na daunivosa, vakabibi vei ira na dauvolaitukutuku. E kaya na Encyclopædia Britannica, vei ira na le 7, e 1 vei ira e imatai se ikarua tiko ni nona vosa na vosa vakavalagi. O koya gona, na vosa vakavalagi e lingua franca ni vakayagataki vakalevu duadua e vuravura. Na kena vakayagataki na vosa oqo e rabailevu kina na veitaratara kei na kena vakadewai na itukutuku yaga.
Ena yasana adua, na leqa ni duivosavosa e kauta mai e so na veisei, veicati, kei na ivalu. E kaya na World Book Encyclopedia: “Ke ra vosataka e dua ga na vosa na tamata kece, . . . era na veilomani na veimatanitu.” E dina, na veilomani gona vaka oya ena vinakati kina e dua na veisau levu mai na kena vosataki wale ga e dua na lingua franca. O Koya duadua ga a bulia na vosa e rawa ni vakamuai ira kece na tamata mera vosataka e dua ga na vosa.
Na iVolatabu, na sala bibi duadua ni nona veitaratara na Kalou kei na tamata, e vakamacalataka vakamatata ni dua na gauna ga oqo, ena qai mai vakaotia vakadua na Kalou na ituvaki ca oqo, qai vakaisosomitaka ena dua na matanitu ena veiliutaki mai lomalagi—na nona Matanitu. (Taniela 2:44) Na Matanitu oya ena vakaduavatataka na kawatamata kece ena dua na ituvaki vou ni yalododonu kei na vakacegu, e ke ena vuravura.—Maciu 6:9, 10; 2 Pita 3:10-13.
Ena gauna mada ga oqo, e dua na vosa savasava vakayalo—na ka dina me baleti Jiova na Kalou kei na nona inaki—sa vakaduavatataki ira tiko e milioni era duivosavosa, mai na veimatanitu, kei ira sa biuta nodra lotu makawa. (Sefanaia 3:9) O koya gona, ena yaco dina ena nona vuravura vou, ena qai vakaduavatataka na Kalou na kawatamata kece ni na vakarautaka e dua ga na vosa era kila kece na tamata, e veibasai sara ga kei na ka a cakava mai Pepeli.
[Kato ena tabana e 14]
Na iTekitekivu ni Veimataqali Vosa
Na Dauveibuli vuku, na Kalou o Jiova, e vakayagataka na vosa ena ivavakoso vakalomalagi. (Jope 1:6-12; 1 Korinica 13:1) Ena gauna e bulia kina na tamata, e bucina e lomadra na vosa mera qai vakarabailevutaka. E sega na ivakadinadina ni a vaka tu na kudru ni vuaka kei na lolo ni koli na vosa makawa ni tamata. Kena veibasai ga, vakasamataka mada na ka e vakamacalataka na Encyclopædia Britannica me baleta na vosa vakasumeri, na vosa makawa duadua a bau volai: “Na vu (verb) ni vosa vakasumeri, kei na kena . . . dui ikuriliu (prefixes), ikuriloma (infixes), kei na ikurimuri (suffixes), sa bau dredre dina.”
Ena ika20 ni senitiuri B.S.K., e veicalati sara na ka era cakava na tamata kei na ivakaro ni Kalou mera lako yani “ka vakatawai vuravura.” Era saga mera lewa na matatamata kece ena buca ni vanua o Saina, e Mesopotemia, ra qai tara e kea na Valececere o Pepeli. E vu gona mai kea na veimataqali vosa ni vakaseseya na Kalou na nodra vosa era vosataka raraba tu, e tarova gona kina na rerevaki ni nodra inaki ca.—Vakatekivu 1:28; 11:1-9.
E sega ni kaya na iVolatabu nira vu kece ga mai ena dua na vosa taumada na veimataqali vosa kece. Mai Saina, e tauyavutaka kina na Kalou e levu na ivosavosa kei na ituvatuva vovou ni yatuvosa, yaco kina me levu na veimataqali vosa. O koya gona, e tawayaga kina na kena sagai me kilai na tina ni vosa kece.
[iYaloyalo ena tabana e 14]
E Pepeli, a vakasesea na Kalou nodra vosa na tamata talaidredre